توندوتيژیى لەسەر بنەماى جۆریی (جێندەر)

توندوتيژیى بابەتێكى نوێ نيیە بەڵکو لەگەڵ درووستبوونى مرۆڤەكانەوە درووست بووە، کە دەکرێت لەرێگاى بەڵگەی مێژوویی شارستانییە كۆنەكان بەديیان بكەين، وەک کێشانی وێنەی كەللەى سەر و چاوى دەرهاتوو و زمانى بڕاو کە لەناو بەڵگەنامە مێژووییەکاندا هەن.

توندوتيژیى وەك هەڵسوكەوتێكی ناپەسەندکراوی روژانەی کە مرۆڤگەلێک، لە وتنى وشەى نەشياو يا سووكايەتى كردن بە بەرامبەر تا دەگاتە هەڕەشەو لێدان و كوشتن بەكاری دەهێنن.

ئەوەى جێگەی تێڕامانە تا ئەم سەردەمەى ئێستا مرۆڤ گێچەڵپێكردن و گاڵتەپێكردن و سووكايەتى پێكردن، بە توندوتيژیى دانانێن! وەك دەروونناسەكان ئاماژەيان پێکردووە، ئەم جورە توندوتيژيیە كە پێیدەگوترێت توندوتيژیى ناڕاستەوخۆ كاريگەریی زۆرتر لەسەر هەڵسوكەوتى کەسەکان جێدەهێڵێت، بەتايبەتى منداڵ، كە وادەكات كەسايەتيیەكى توندوتيژ، ياخود لاواز و لاسەنگى لێ درووستبێت، ئەمەیش بۆ منداڵى کەسی توندوتیژ ياخود دەوروبەرى دەگوازرێتەوە.

مرۆڤ ماوەی سەدەيەك دەبێت کە بەجیدی کار لە سەر بابەتى توندوتيژیى دەکات؛ لە ئەنجامى ئەو هەموو توندوتيژيیەی كە مرۆڤەكان بەرامبەر يەكتر ئەنجامى دەدەن. ئەمەیش ئاماژەيە بۆ ئەوەی كە مرۆڤ توانيویەتى هەنگاوێك بەرەوپێش بهاوێژێت و هەوڵى ئەوە بدرێت لەرێگاى دەسەڵاتەوە كار لەسەر كۆمەڵگایەك بكرێت كە توندوتيژى کەمتری تێدا بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش دەروونناسەكان هەستاون بە پۆلێنكردنى توندوتيژیى وەك: توندوتيژیى جەنگ، ئابووریى، دەروونیى، جەستەيى و سێکسیی.

ئەوەى لێرە مەبەستمانە ئاماژەى پێبدەين جۆرێکى توندوتيژییە، كە بەداخەوە لە زۆربەى كۆمەڵگاكان دەكرێت، بەتايبەتى لە كۆمەڵگا داخراو و كۆتووبەندكراو بە ئاين و كولتوورێکی نەریتی، ئەويش توندوتيژییە لەسەر بنەماى جۆریى (جێندەر). بە پێ پێناسەى نەتەوەيەكگرتووەكان بۆ ئاوەدانى، جێندەر بريتیيە لەو تایبەتمەندییە كۆمەڵايەتيیانەى كە كۆمەڵگا و كولتوور بەسەر هەردوو رەگەزى نێر و مێدا چەسپاندويانە، وەك دابەشكردنى كارەكان، جۆرى پەيوەندى نێوان هەردوو رەگەز. ئەم تایبەتمەندییانە لە كۆمەڵگايەكەوە بۆ كۆمەڵگايەكى تر دەگوڕێت. بەشێويەكى تر، واتە دابەشكردنى رۆڵ و كەسايەتى و كارەكان بەسەر هەردوو رەگەز لەلايەن كۆمەڵگاوە و سەيركردنى مرۆڤ وەك رەگەز (نێر و مێ) نەك وەكو تاك. ئەم جياكاریيە هەر لەناو خێزانەكانەوە تا دەگاتە ناو ياسا و رێنماییەكانى كۆمەڵگا رەنگیداوەتەوە؛ بۆيە تا چەند كۆمەڵگا بە ياسا و رێنمايى و لەسەر بنەماى كولتوور و ئاين كۆتووبەندكرابێ، زياتر توندوتيژیى تێدا دەکرێت. بۆ نموونە، تا ئێستاش لە هەندێ وڵات، كە ياسا و رێنماییەكانيان لەسەر كولتوور و ئاين پەيڕەو دەكرێت، هەر منداڵێكى كچ كە تەمەنى لەسەرووى ٨ ساڵ بێت ئەگەر لەلايەن تاوانبارێكەوە لاقەکرابێت، بەبيانووى كولتوور و ئاين، منداڵەكە لە لايەن كەسوكار و دادگا بەشوودەرێت بەو کەسەی كە تاوانەكەى کردووە. ئەمە خۆى لەخۆیدا دوو تا سێ جۆر لە توندوتيژییە کە بەرامبەر بەو منداڵە ئەنجام دەدرێ. لەو نمونەيە دەتوانين ئاماژە بە توندوتيژیى بکەين لەسەر بنەماى جۆریى(جێندەر) كە لەلايەن رەگەزى نێر بەرامبەر بە رەگەزى مێ ( ژنان و كچان) دەکرێت. توندوتيژیى لەسەر بنەماى جێندەر بريتییە لەو توندوتيژیيەى كە بەرامبەر رەگەزى مێ ئەنجام دەدرێت تەنها لەبەرئەوەى رەگەزى جياوازە.

بەپێى پۆلێنكردنى نەتەوەيەكگرتووەكان بۆ ئاوەدانى، توندوتيژیى پۆلێنكراوە بۆ پێنج جۆر:

١- توندوتيژیى جەستەيى: بەكارهێنانى هێزى ماسوولكەيى بەرامبەر رەگەزى مێ وەك: لێدان، شكاندن و سوتاندن.

٢- توندوتيژیى سێکسیی: هەر كردارێك يا ئاماژەيەك كە دەلالەت لە سێکس بكات، وەک: بازرگانییكردن بە ژنان و كچان، لاقەكردن، استغلال و گێچەڵپێكردن.

٣- توندوتيژیى ئابووریى: واتە بێبەشكردنى رەگەزى مێ لە كاركردن ياخود ميرات يا خوێندن يا دەستبەسەرداگردتنى مووچەكەى لەلايەن هاوسەرى يا خێزانەكەى.

٤- توندوتيژیى دەروونیى و سۆزداریى: بريتيیە لە ئازاردانى رەگەزى مێ لە رووى دەروونیى و سۆزداریییەوە، وەك: سووكايەتى پێكردن، گالتەپێكردن، هەڕەشەلێكردن و جنێوپێدان، هتد.

٥- كولتوورە كۆنە باوەكان: بريتییە لەو كولتوورە كۆنانەى كە كۆمەڵگا بەسەر خێزانەكان چەسپاندويەتی کە بووەتە كولتوورێكى باو وەك: بەشوودانى كچ لەتەمەنی منداڵیدا، بەشوودانى زۆرەملێ و تاوانەكانى نامووس، هتد.

كاتێك پرسيار لەسەر تاكەكان سەبارەت بە توندوتيژیى دەكرێت، تەنها بيريان بۆ ئەوەدەچێت كەسێك ئازارى پێگەيشتبێت لەرووى جەستەيیەوە، بەڵام ئەگەر سەيرى بكەين توندوتيژیى دەرونى بە توندوتيژیی ناڕاستەوخۆ ئاماژەى پێكراوە، لە راستیدا دەتوانين بڵێين لەهەموو جۆرەكانى تر بە ئازارترە و كاريگەرى نێگەتیڤی زياترە.

لەلایەکی ترەوە، راستە ئەگەر بڵێین كە توندوتيژیى لەسەربنەماى جۆریى( جێندەر) بەرامبەر رەگەزى مێ زياتر ئەنجامدەدرێت، بەڵام ئەوە ماناى ئەوە نییە كە رەگەزى نێر بێبەشە لە توندوتيژيی، بەڵكو ئەوانيش قوربانى توندوتيژين، بەڵام بەرێژيەكى كەمتر و جیاوازتر. كاتێك كۆمەڵگا برياردەدات كە رەگەزى مێ تەنها كارى ماڵەوە بكات و منداڵ درووستبكات، ئەمە دەبێتە قورساییەك دوو هێندە بو سەر رەگەزى نێر كاتێک هەموو لێپرسراوییەک دەدرێتە سەرشانی، ئەمەش خوى لەخۆيدا توندوتيژییە کە بەرامبەر رەگەزى نێر دەكريت، بەتايبەتى لەرووى دەروونییەوە، بەڵام لەبەرەئەوەى كۆمەڵگا رۆڵى دياريكردووە و چەسپاندويەتى بەسەرىدا، بە توندوتيژیى دانانرێت.

لە كوتايیدا، عەقڵییەتی توندوتيژ پێش ئەوەى زیان بەبەرامبەرەكەى بگەيەنێت سەرەتا زیان بە خۆى دەگەيەنێت، چونكە مروڤێكى توندوتيژ و ناجێگر لەرووى جەستەيى و دەروونیى دروستدەبێت، ئەمەش لە ئەنجامى ئەو كۆت و بەندانەيە كە كۆمەڵگا زاڵیكردوون بەسەر تاكەكاندا.

تێبینی: بۆ لێکۆڵێنەوەی هاوشێوەی ئەو بابەتە، تێبینی دەقی “دەنگی شاراوەی ژن” بکەن، نووسینی بەیان سەلمان. گۆڤاری مەدەنییەت، ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠١٣.