لەلای ئەژین عەبدولخالق “ژنەكان وڵاتیان نییە” ڕۆمانێك بۆ گەڕان بەشوێن پرسی شوناس و ئازادی دا

شاخەوان سدیق

“خەون بە نووسینی كتێبێكەوە دەبینم، بەجۆرێك دەست وەربداتە نێو ژیانی خوێنەرەوە، خەوی لی بزڕێنێت و وای لێ بكات، چاو بە ژیانیدا بگێڕێتەوە”         (ئەحلام موستەغانەمێ‌)

كەم ژانر هەیە لە دونیادا هێندەی ڕۆمان ROMAN بتوانێت گوزارشت لە ناخی مرۆڤ و ئەوەی دەیەوێت بیڵت بكات، یان لەوێوە وێنای دونیای پێبكات؟

 هەمیشە خوێندنەوەی ڕۆمانەكان جگە لە چێژبەخشین و پیشاندانی جوانی، پەیام ئامێزن و نووسەران لە ڕێگەی گێڕانەوەكانیانەوە قەسەیان بۆ هەمووان مرۆڤایەتیە و بەتایبەت خوێنەرەكانیان. هەروەك (میلان كۆندێرا-MILAN KUNDERA ))ش دەڵێت “ئەعقڵی ڕۆمان ئەعقڵی ئاڵۆزییە، هەموو ڕۆمانێك بە خوێنەرانی خۆی دەڵێت، شتەكان لەوە ئاڵۆزترن كە بیریان لێدەكەیتەوە.”، هەر لەم سۆنگەیەشەوە ڕۆژ دوای ڕۆژ ئەم ژانرە گرنگەی ئەدەب بایەخی زیاتر پەیدا دەكات و خوێنەرانی ڕوو لە زیادبوون دەكەن. لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا لە هەرێمی كوردستان چەند دەنگێكی نوێ‌ لەناو دنیای ئەدەبی ئێمەدا سەریان هەڵداو لەم بوارە گرنگەدا سەرقاڵی نووسین و بڵاوكردنەوەن، كە ئەوەی جێگای خۆشحاڵیە هەندێك لەو دەنگانە قەڵەمی (ژن)، ئەگەرچی من یەكێكم لەوانەی كە لە ئەدەب دا بڕوام بە قەڵەمە نەك ڕەگەز، بەڵام چۆن لە زۆر بواری تری (فكری و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی) دنیای ئێمەدا دەنگی (ژن) غیابی هەبووە، یان زۆر كەم بووە، ئاواش لە بواری ئەدەبی بەتایبەت بواری ڕۆمان نووسینیشدا بەئاشكرا هەست بەم بۆشاییە گەورەیە كراوە. چونكە قەڵەمی مێینەی ئەدەبی ئێمە زیاتر لە ناو بوار و دنیای (شیعر)دا سوڕاونەتەوەو كەمتر خۆیان لە قەرەی بابەتە فكری و تەنانەت چیرۆك و پەخشان و بوارەكانی تری هونەری گێڕانەوە داوە. بەڵام ئێستا ئەوەی جێگای دڵخۆشی و دەست خۆشیە. دەركەوتنی سەرەتاكانی قەڵەمی (ژن)انە لەناو بواری ڕۆماننووسینی كوردیدا، و لەم چەند ساڵەی دوایدا چەند ڕۆمانێك بە قەڵەمی ژنان بڵاوكراونەتەوە، كە نوێترینیان ڕۆمانی “ژنەكان وڵاتیان نییە”ی نووسەر و ڕۆماننووس(ئەژین عەبدولخالق)ە. كە من لەم نوسسینەدا هەوڵدەدەم كەمێك لەسەر چەند لایەنێكی ئەم ڕۆمانە بدوێم.

چیرۆكی ڕۆمانەكە بەكورتی

ئەم ڕۆمانە سێیەم بەرهەمی چاپكراوی نووسەرە وەك ڕۆمان و نوێترین چاپكراوی نووسەرە كە لەلایان ناوەندی ڕۆشنبیری ڕەهەندەوە چاپ و بڵاوكراوەتەوە. ئەم ڕۆمانە گێڕانەوەی چیرۆك و بەسەرهاتی ژیانی كچێكی كوردە، كە لەسەرەتاكانی تەمەنییەوە، وەك هەر تاكێكی تری ئەم وڵاتە بەر چەندین ڕووداوی ناخۆش دەكەوێت. لە گەورەبونیشیدا بە قۆناغی ژیانی هاوسەرێتیدا تێدەپەڕێت، بەو هیواییەی كە ئەو قۆناغە لانەیەك بێت بۆ پشودان و هەڵكێشانی هەناسەیەكی ئارام، بەڵام لەوەشدا توشی شكست و دۆڕان دەبیت، تا بەناچاری لەدەست وڵات و كۆتوبەندەكانی بەرەو تاراوگە و غەریبی هەڵدێ و بەناچاری و بەكۆمەڵێك لە خەون و هیوای گەورەوە لە هەندەران دەگریسێتەوە. لەوێش دوور لە چاوەڕوانییەكانی بەر دنیایەك لە كێشەی نیشتەجێبوون و پرسی هاوڵاتیبوون و ڕەگەزنامە دەكەوێت. وردە وردە تەلاری خەونەكانی بەرەو ڕوخان و لەناوچوون دەچن، هەر لەوێشەوە بەرپرسەكانی شوناس و بێ‌ وڵاتی و نەبوونی ئازادی دەكەوێت. ئیتر لەناو گێژاوی ئەم پرسانەدا شەڕی مانەوەو بەردەوامبوون دەكات. بەگشتی ڕۆمانەكە چیرۆكێكی چێژبەخشی گشتگیرەو مرۆڤ لە خوێنەوەیدا بەر چەندین وێنەی جوان و سەرنجڕاكێش و هەندێك جار غەمگین دەكەوێت، كە ئەم گیَڕانەوەو دروستكردنی وێنانە بەس لەتوانای ڕۆمانووسدایە بەو شێوە هونەریانە ڕووداوەكان بگێڕێتەوەو لەو ڕێگەیەشەوە خوێنەر بكات بە بەشێكی زیندوو لە چیرۆكەك و كارەكەی. چونكە نووسەری ژیرو بەسەلیقە كەسێكە كە توانای بڕواهێنانی بە خوێنەر هەیە دەربارەی ئەوەی كە ئەو دەینووسێت و خوێنەر دەیخوێنێتەوە. هەروەك چۆن (تۆلستۆیTOLSTOY-)ی دەربارەی ئەم بابەتە دەڵێت “هونەری ڕاستەقینە ئەوەیە، بتوانین ئەوەی هەستی پێ دەكەین و كاری تێ‌ كردووین، بە جۆرێك بۆ ئەوانی دیكەی بگوێزینەوە، هەمان هەستیان لەلا دروست بكەین و وەها كاریان تێ‌ بكەین بە ڕاستگۆییەوە ڕۆڵی هاوبەشی خەم و خۆشییەكانمان ببینن.”.

تەكنیك و شێوازی گێڕانەوە لە ڕۆمانەكەدا

ڕۆمانی (ژنەكان وڵاتیان نییە) لە ڕووی شێواز و فۆڕمی گێڕانەوەوە بە تەكنیكێكی تاڕادەیەك سادە نووسراوە، كە ڕیتمی گێڕانەوەكان یەك بەدوای یەكدا دێن و گرێچنی ڕووداوەكان تا ڕادەیەك لەیەكەوە نزیكن و كەمتر ئاڵۆزیان تێدایە، ئەمەش لە شارەزای هەڵبژاردنی نووسەرەوە هاتووە بۆ هەڵبژاردنی ئەم جۆرە لە زمان بۆ گێڕانەوە، تا لەو ڕێگەیەوە باشتربتوانێت چیرۆكی ڕۆمانەكەی بگێڕێتەوەو مەبەست و ئایدیاكانی باشتر بە خوێنەر بگات.

 ئەم ڕۆمانە لە ڕێگەی چیرۆك خوانێكی هەمووشت زانەوە كە كارەكتەری سەرەكی ڕۆمانەكەیە بەناوی (خەجە) تەواوی ڕووداوەكانمان بەزمانی یەكەمی تاك بۆ دەگێڕێتەوە، بەجۆرێك ئەم چیرۆكخوانە ئاگاداری تەواوی ڕووداوەكانەو بەشداری ڕاستەوخۆی ناویانە. ڕۆمانەكە جۆرێكە لە گێڕانەوەی یادەوری و هەوڵدان بۆ نووسین و شێوازی نووسین بە هونەری ڕۆمان نووسیانە كە بۆ ئەم جۆرە لە نووسین ڕەخنەگری ناسراوی بواری ئەدەب (دۆبرۆفسكی) لە ساڵانی 1970 دا بۆ یەكەمجار زاراوەی (ئۆتۆفیكشن)ی بەكارهێنا كە مەبەست لێی ئەوجۆرە تێكستانەبوو كە تیایاندا (هەم بیرەوەری و هەم شێوازی نووسینی ڕۆمان) لە خۆیدا كۆدەكاتەوە. كە (ژیاننامەو فەنتازیاو كۆلاج) دەكات بەكۆمەكی خەیاڵ. بەم شێوازەش دواتر نووسەر لە كارەكەیدا چیرۆكی ژیانێكی ڕیالیست دەنووسێتەوە. نووسەری ئەم ڕۆمانەش هەوڵیداوە لە ڕێگای گێڕانەوەی ئەم چیرۆكەوە ژیانێكی واقیعی بەكۆمەكی خەیاڵمان بە شێوەیەكی هونەریانەی سەركەوتوو بۆ بگێڕێتەوە.

ئایدیا لە ڕۆمانەكەدا

وەك لە پێشەكییەكەی سەرەوەدا ئاماژەمان پێدا هەموو ڕۆمانێك جگە لە لایەنی زمان و جوان نووسین و ئیستاتیكاو خەیاڵ لە هونەری گێڕانەوەدا، بۆ خۆشی پەیام ئامێزەو خاوەن ئایدیاو ڕوئیای تایبەت بە خۆیەتی و نووسەر لە ڕێگای بەرهەمەكەیەوە قسەی بۆ خوێنەرەكانی پێیە. لەم ڕۆمانەشدا، نووسەر بەقوڵی ئیش لەناو پانتایی ئایدیاكانی خۆیدا هەم وەك نووسەر و هەم وەك ژن و هەم وەك پەناهەندەیەك دەكات و لە ڕێگەی گێڕانەوەو نووسینەوە بەراوردی دوو ژیانی جیاواز لەناو دوو سەرزەمین و دوو وڵات و دوو گەل و ئاین و حكومەت و داب و نەریت و یاساو ڕێسادا دەكات، (ڤێرجینيا وۆڵف-VIRGINIA WOOLF ) یەكێك لەهەرە نووسەرە ناسراوەكانی دنیا، دەربارەی ماف و ئازادییەكانی ژن دەڵێت “هەمیشە بۆ هەموو ژنێك، ژوورێك و قەڵەم و كاغەزێك پیَویستە”. بەبڕوای (وۆڵف) ژوور، بەواتای ئازادی تاك و قەڵەم و كاغەزیش بەواتای بوونی چیرۆكێك بۆ گێڕانەوە، كە (ئەژین عەبدولخالق)یش، وەك نووسەرێكی ژن شەڕی جێبەجێكردنی ئەم وتەو ڕوئیایە دەدات. هەربۆیە ئەو پێمان دەڵێت ئەگەر پیاوان لە یەك لایەنەوە بەدەست ئازارەكانی مرۆڤبوونەوە بناڵێنن، ئەوا ژنان هەمیشە گرفتاری دەستی خۆیانن وەك ڕەگەزو وەك مرۆڤ، چونكە هەمیشە قوربانی گەورەی دەست نیشتمان و یاساو ڕێسان ئەوانن. بۆیە هەمیشە ئەوان وەك ڕەگەزی مێینە لەدەس خۆیان وەك مرۆڤ و نیشتمان وەك ماڵ هەڵدێن و بەدوای پەناگەیەكی ئارامدا دەگەڕێن.

 ئەم ڕۆمانە گەڕانێكی قوڵە بۆ پرسیاركردن لە شوناس، لەو بوونەی كە مرۆڤ لە هەركوێبێت لە جەنگدایە لەگەڵ وەلآمەكەیدا. ئەم ڕۆمانە بە ڕۆحیەتێكی ڕاستگۆیانەوە نووسراوە كە هەر ئەو ڕاستگۆییەشی خوێنەر پەلكێشی خوێنەوەی خۆیدەكات، چونكە چیرۆكی ڕۆمانەكە بەشێكە لە گێڕانەوەی ژیانی تایبەتی نووسەر، ئەمەش وادەكات هەموو ئەوانەی نووسەر دەناسن و ئاگاداری ژیانی تایبەتی ئەون باشتر لە ناوەرۆك و چیرۆكی ڕۆمانەكە تیَبگەن، چونكە وەك ڕەخنەگری بواری ئەدەب (سان بوڤ)دەڵێت “شارەزابوون لە ژیاننامەی نووسەر، كلیلە بۆ لیكدانەوەی بەرهەمەكانی”، ئەگەرچی نووسەر لەم ڕۆمانەدا و لە ڕێگەی گێڕانەوەی چیرۆكی تایبەتی ژیانی خۆیەوە دەمانباتە ناو چیرۆكی گەورەو گشتی ژیانی هەموانەوە، بەڵام هێشتا هەمووشتەكان وەك خۆی ڕوون ناكاتەوە، چونكە وەك (ئیزابیل ئالێندی) ڕۆماننووس دەڵێت “وێنەی كارەكتەرەكان بەتەواوی مەكێشە، هەندێك لایەنیان بەناڕوونی بهێڵەوە، ئاخر لە واقیعیشدا هەموو كەسێك لایەنی شاراوەی هەیە”، هەربۆیە نووسەریش لایەنەشاراوەكانی باس نەكردوەو هەوڵیداوە خوێنەر خۆی ببێت بە بەشێك لەكارەكەو ئازادانە خۆی ئەو لایەنە شاراوانە بدۆزێتەوە، كە ئەمەش بەشێكە لە شارازایی و هۆشیاری نووسەر بەرامبەر بە نووسین و گێڕانەوە.

نووسەر لەم ڕۆمانەدا دەمانخاتە بەردەم دووبارە بەرپرسیارەتی ئازادی و ئازادی تاك و دیموكراسی وڵاتانی ئەوروپاو مافەكانی مرۆڤ. ئەو دووبارە وێنایەكی ترو دیوێكی تری ئەم ڕووداوانەمان پیشاندەداتەوەو ڕاشكاوانە پێماندەڵێت ئەوەی بەناوی بەهەشتی ئەوروپاوە لە هزرماندا وێنای كراوە جگە لە یۆتۆپیایەك زیاتر هیچی تر نییە. ئەو پێماندەڵيَت مرۆڤ لە هەركوێی ئەم سەرزەوییەبێت، بێماڵ و نیشتمان ئازادیە. جا ئەو بێماڵى و ئازادییە بە فۆڕم و قەبارەو جۆرو چۆنایەتی و چەندایەتی خۆیەوە. بۆیە ئەم ڕۆمانە بەبڕوای من جگە لە لایەنە ئیستاتیكی و چێژ بەخشەكەی یەكێكە لە نووسراوە جدیەكانی دنیای ئەدەبی ئێمە، كە لەخۆیدا چەندین پرسی زیندووی قورس و ئاڵۆزی، ئینسانی مۆدێرنی كۆكردۆتەوە، كە هەر ئەمەشە وا دەكات ئەم ڕۆمانە شیاوی خوێندنەوەبێت.

   بۆ ئەم نووسینە سودم لەم كتێبانە بینیوە:

1- هونەری ڕۆمان – میلان كۆندێرا – دەزگای سەردەم

2- ڤێرجینیا وۆڵف – ژوورێك بۆ خۆت- دەزگای موكریانی

3- ڕۆمان و ژیاننامە- حەمەسەعید حەسەن- ناوەندی رشۆشنبیری ئاویەر

4- ژنەكان وڵاتیان نییە_ ئەژین عەبدولخالق- ناوەندی  ڕۆشنبیری ڕەهەند