سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

موحسن ئۆسمان

بەرلین

بڵاوکردنەوەی بەشی یەکەمی ئەم توێژینەوەیە بە کرمانجی

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ یەکێ)

  رەوشەنبیرێ فەقە/ د هەمبێزا سیاسەتمەدارێ خەلیفە دا

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ دووێ)

  رەوشەنبیر و سەرۆک/  دوئالیزما پەسن و پۆستان

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ سیێ)

 کورد و گوهەرین

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ چوارێ)

 رەوشەنبیریا کوردی

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ پێنجێ)

 تێکست و ژیان

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ شەشێ)

 فەلسەفە و ژیان

ــ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ (بەشێ حەفتێ/ داوی)

 تەکنۆلۆژیا و ژیان

* * *

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ یەکێ

I

ئەگەر مرۆڤ راڤەکرنەکا نژیارگەری ل سەر ئەقل، هشمەندی و رەفتارێن سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد بکەت، دێ بۆ مرۆڤی خویا بیت، کو هێشتا ل نک مە ناڤەرۆکا “فتنە، عسیان، تەمەرود، ردە و…”، ب ریفۆرم و شۆرشان هاتیە کراسکرن. هێشتا ل نک مە ناڤەرۆکا “سولتان و خەلیفە”ی، ب فۆرمێ سەرۆک و رەهبەر هاتیە پێچان! هێشتا ئەم ب ناڤەرۆکا خوە فەقەینە، بەلێ ب فۆرمێ خوە رەوشەنبیر و هشمەندین. هێشتا ئەم ب ئاستێ ئەقلی و ناڤەرۆکا خوە “ئیمارات و مەملەکەت”ین، لێ ب فۆرم حکوومەت و دەولەتین. هێشتا ئەم ب هزر و رەفتار “قەبیلە ئەشیرەت”ین، بەلێ ب فۆرم رێکخستن و پارتین. هێشتا ئەم ب باوری و هشیاریا خوە “پاشبەند”ین، لێ ب فۆرم خوە وەک هەڤوەلاتی ددەینە نیشاندان. هێشتا ئەم ب کولتورێ کۆدەتای هاتینە پەروەردەکرن، بەلێ ب فۆرم خوە وەک سیاسەت و دێمۆکرات ددەینە ناسناندن. ب ئەنجام، هێشتا د هشمەندیا مە دا شۆرش وەک سیاسەت و فتنە وەک ئۆل ژێک نەهاتینە جوداکرن!

ژیانا مە یا سیاسی و رەوشەنبیری پری پرسێن دودل و ئالۆزێن بەردەوامن، ئەڤ یەکە مە راستی پرسێن چارەنڤیس دکەت: گەلۆ (“ئەم چ جورێ رەوشەنبیریێ دخوازین”، “ئەم بۆ چ جورێ جڤاکی تێکۆشینێ دکەین” و “ئەم دخوازێن چ جورێ سیاسەت و دەولەتێ دامەزرینین”)؟!

ئاراندنا پرسیاران ب خوە، هونەرێ برێڤەبرنا گەنگەشێن هزری‌یە، بەلێ د جڤاکا مە دا مخابن پرۆسێسا دیالۆگا سیاسی و ل هەڤهاتنێ خەتمیە! ئێدی یەک ژ پرسگرێکێن مە یێن سیاسی و رەوشەنبیری، گرفت و قەیرانا پرۆژێن رژد و هەڤگرتنێن جڤاکی‌یە، چونکو پتر خەلک ل سەر ئاستێ ئووجاخ، قەبیلە و ئەشیرەتێ هاتیە پەروەردە و پارڤەکرن. لەورا هێشتا دەنگێ توورەبوونا قەبیلێ، سەردەستێ تەڤ دەنگانە! ئها ژ بەر ڤان ئەگەران ژێیاتیا وەلات و نەتەوەیی کزبوویە، چونکو چ پێناسێن نەتەوەی نینن، لەورا خەلک خوە ل سەر ئاستێ ئووجاخ، قەبیلە و ئەشیرەتێ ددەتە نیاسین. سەرباری قەلسیا بنواشێ جڤاکی، کو ژ سیستەمێ تەڤنێ جڤاکی دهێت، ئەڤە وەدکەت، گرۆپێن ناڤ جڤاکی/ دەولەتێ هەوارا خوە ببەنە ژ دەرڤەی سینۆران. هەروەها سیاسەت و رەوشەنبیریا ئەلیتێ/ بژارە رۆلێ خوە نە دیتیە و دەربازی ناڤ تەڤایا جڤاکی نەبووینە. ڤان ئەگەران وەکریە، ئێدی پرۆسێسا سیاسەتێ چ واتە نەمینیت! ب ئەنجام ئەڤ گرفتە تەڤ ژ خەتمینا سیستەمێن جڤاکی، سیاسی و رەوشەنبیری دهێن. هەروەها نەبوونا ڤان پرۆژێن هزری و هشمەندی، جڤاک راستی هزرێن کەڤنار کریە. ب سەرهەڤ ستەمکاری و بێدادیا جڤاکی وەکریە، خەلک هیڤیێن خوە ل بەر دەرگەهێ پەرستگەهان ببینیت. ئەڤ کەڤنەشووپیا ئۆلان ب دیرۆکا خوە یا پتر ژ هزار سالی، هێشتا ئەڤ فامکرن و تێگەهە د سەرێ مە دا وەک گۆڕێن مریان ژیانێ ددەتە مە، کو ب “پیرۆزیا ڤەگەریانا کەڤنەشووپیێ” دهێتە بناڤکرن!

ئەگەر گەلەکی هشمەندیا فەلسەفێ و دیرۆکێ نەبیت، دێ چەوان کاریت پێشبینیێن نوکە و سوبەهیا خوە شرۆڤەکەت، کو هشمەندیا رەوشەنبیریێ ل سەر ئاڤا دبیت. بنێرە ئەڤ هەڤرکیێن رەوشەنبیریا د ناڤ جڤاکا مە دا، چەوان ژ بۆ دابەشبوونێ‌، نەک ژ بۆ ململانێ و پێشکەتنێ دهێنەکرن! دیارە ئەڤە ژی خەمەکا مە یا پاشەرۆژێ‌یە، ئەم بزانین و بکارین جودابوونێ بێخینە د ناڤبەرا دابەشبوونا رەوشەنبیریێ و هەڤرکیا رەوشەنبیریێ دا، چونکو ئەڤ رەوشە هەڤرکیا رەوشەنبیریێ بەر ب لێکدانا رەوشەنبیری و جڤاکی‌ڤە دبەت. هەرچەوان پارتێن مە یێن سیاسی هەڤرکی گوهەریە شەرێ براکوژیێ، وسا هەڤرکیا رەوشەنبیریێ ژی دەربازی دابەشبوونێ بوویە، چونکو د رەوشەنبیریێ دا، وەک چەوان د سیاسەتێ دا چ هەڤدەنگیێن بوهایێ رەوشەنبیریا هەڤبەش نینن، وسا چ گۆتار و ستراتیژیێن هەڤبەشێن سیاسی ژی نینن! لەورا دیالۆگ و هەڤرکی دەربازی شەری و لێکدانێ بووینە. ئەڤ دیاردە د رەوشەنبیریێ دا ب چەکێ توندوتیژیا چەڤەنگی دهێتەکرن، وەک چەوا توندوتیژیا هێزێ د سیاسەتێ دا دهێتەکرن!

ئەڤ ئەقلیەت و هەڤرکیا د ناڤ مە دا، بیاڤێ تێگەهشتنا هەڤبەشا واتەیا “رەوشەنبیری، سیاسی، دەسەلات و دەولەتێ” گەلەک بەرینکریە! دیارە ئەڤ کاودانە مە بەر ب تۆنێلەکا ترسناکا تاری‌ڤە دبەت. ب ئەنجام ئەڤ رەوشا دەڤەر تێرا دەرباز دبیت، مە راستی دوریانەکا گەلەک ترسناکا مان و نەمانێ دکەت!

II

دڤێت ل ڤی سەردەمێ گلۆبالێ ژ بیر نەکەین، نووبوون و پێشداچوونا تەکنۆلۆژیایێ شۆرشەکا بەردەوامە، لەورا هەموو ئەقل و تیتال خوە ل بەر ناگرن. ئەڤ شۆرشە دێ گەلەک هزر و باوریێن کەڤنار هەلوەشینیت. وەک سەرپێهاتیێن جیهانێ خویا دکەن، “مۆدێرنیزمێ گۆرێ کۆمۆنیستا هشک کۆلا، بەلێ نەشیا هەمان کاری دگەل کاپیتالیزما هەردەم د گوهەرینان دا، بکەت/ هالیدای”([1]). ئێدی ئەزموونێن دەڤەرێ و جیهانێ بۆ مە دیار دکەن، دڤێت هەڤرکیا هەڤکێشا بنواشێ ئۆلیێ جڤاکی و پێگیریێن دەولەتا سیکولار فام بکەین. راستە دەڤەر و جیهان ژ تێرۆرێ دنالیت، بەلێ پا “داویا تێرۆرێ ل سەر ئاستێ جیهانێ، گرێدایی تەندرستیا سیاسەتا ئەقلیە/ ئەرکون”([2]).

بەرا هەر تشتی دڤێت ئەم بنواشێ جڤاکا خوە فام بکەین و پاش ل ئەلەمێنت و چارەیان بگەریێن، چونکو گەلێ کورد ژ دەرڤەی دیرۆکێ نەهاتیە. لەورا ئەم دکارین مفای ژ ئەزموونێن جیهانێ وەرگرین، بەلێ پا دیارە گوهەرین و پێشداچوون ب هزرێ دهێنەکرن. ئەڤ پرۆژە و درووشمێن دهێنە بلندکرن ژی، دڤێت ب هزرێ بهێنە تێرکرن، چونکو هزر هێزێن جڤاکی دگوهەریت و ئاراستە دکەت.

گەلەک ژ گرفت و قەیرانێن گەلێن ڤێ دەڤەرێ تێرا دەرباز دبن، ژ نە هشمەندی و ئالۆزیا ئەقلێ خەلکێ دەڤەرێ ب خوە دهێن. لەورا ئەڤ زۆرداریا مرۆڤ ژ ئەگەرێن کەڤنەشۆیێ ل خوە دکەت، دژمن ژی ل مرۆڤی ناکەن، بنێرە چەوا تەڤگەرێن کەڤنەشووپ شیان نوونەراتیا “ئەقلێ جڤاکی” بکەن. ب راستی مە گرفتێن شارستانی هەنە، ئەڤ گرفتە رێکێن هزرێن کەڤنەشووپیێ خوەش دکەن. گەلێن رۆژهلاتا ناڤین هێشتا خوە ژ نەرێنیا تایبەتمەندیا قووناغا کۆچەری/ جوتیاریێ رزگار نەکریە، داکو بکارن دەربازی قووناغا باژێرڤانیێ ببن.

بنێرە زۆرداریا رەوشت و تیتالێن جڤاکێ ل سەر تاکی، روویەکێ دی یێ زۆرداریا تاکی ل سەر جڤاکی بەرهەم دئینیت، ئەڤێ پرۆسێسێ گەلەک دیکتاتۆر و زۆردار بەرهەمئیناینە. تێگەهشتنا ئۆلداریا کەڤنار گۆتارا “ئەستاتیکا، هونەر و سۆفیەت” سەردەستی “مرۆڤ و دیرۆکێ”/ جیهانێ کر، لێ ئۆلداریا ئیرۆ گۆتارا “ئەخلاق، سیاسەت و ئیدیۆلۆژیا” سەردەستی هشمەندیا دوبارەیا تۆلیتاریا جیهانێ کر. “تەڤ ئاراستەیێن مرۆڤاتی بێی وەرارا هونەری ژ ئالیێ دیرۆکێ‌ڤە سەرناگرن، هەروەک پێدڤیا دیرۆکێ د ناڤبەرا وەرارا هونەری ل چاخێ رێنیسانسا ئیتالی دا و د ناڤبەرا دەرکەتنا ئاراستەیا مرۆڤاتی ل هەمان چاخی دا، کو سەردەمێ ئەلندیا مۆدێرنیزما ئورۆپی بوو”([3]).

ل گەلێن پاشڤەروو خەبات “بۆ” نەک ب “رێکا” تەڤگەرا “نەتەوە، ناسنامە، هەڤوەلاتیبوون، کوردینی، پارت، سەرۆک و…” هاتیەکرن، ئانکو ئەڤ تێگەهە وەک “ئارمانج” نە وەک “رێک” هاتینە بکارئانین. لەورا “نەتەوە و جڤاک”، “پارت و گەل”، “سەرۆک و وەلات” و “ئۆل و ژیان” گەلەک ژێکجودانە! جڤاکێن ڤان دەڤەران د قووناغێن خوە یێن سروشتی دا نەتەوە/ دەولەت دەربازی نەبووینە، لەورا نەتەوە و دەولەت ب خوە ژی ب ئاوایەکێ تەندرست ئاڤا نەبووینە.

ئیرۆ ب هەموو واتەیا پەیڤێ زەنگا مەترسیا ژناڤچوونا گەلێ کورد دهێتە لێدان. مەبەستا ژناڤچوونێ، نەبوونا “ژێیاتی، هەڤوەلاتیبوون، دۆزبەردان و…”، کو ملەتەکێ مەرجێن نەتەوەبوونێ تێدا نەمینن! گەلێ مە ل هەمبەر هەوێن گلۆبالێ و خەمساریا دەسەلاتا کوردی، هێدی هێدی دهێتە بوهژین. د دیرۆکا درێژ دا گەلەک ملەتان ئەلەمێنت و تشتێن هەڤبەش “زمان، دیرۆک، رەوشەنبیری، هەست و…” هنداکرینە، لەورا ژناڤچووینە. م.ع. ئەلجابری سێکۆچکا پاشڤەروویا ئەرەبی ل سەر سێ خالان پارڤە دکەت:

1. کەڤنەشووپیا جڤاکی، کو دبیتە ئەگەرێ کەڤنەشووپیا کارێ سیاسی و بەرتەنگکرنا شیانێن بەرهەمئینانێ.
2. 2.         کەڤنەشووپیا ئەقلی، کو دبیتە ئەگەرێ کەڤنەشووپیا هزری، رەوشەنبیری و داهێنانا زانستی.
3. کەڤنەشووپیا مۆرالی، کو دبیتە ئەگەرێ کەڤنەشووپیا فۆرمێ سەرەدەریا گشتی و بوهایێن باژێرڤانیێ([4]).

سروشتێ مرۆڤێ ئاقل بۆ راڤەکرن و تێگەهشتنا ژیانێ، خەریتا رێکا پاشەرۆژا خوە وێنەکێش دکەت. ئێدی ژ بۆ دەربازبوونا ژ ڤێ رەوشێ، مە پێدڤی ب پرۆژێن ڤەژینا خەون و هەڤپاریا نەتەوێ کورد هەیە. ئەز باورم ل نک مە ژی تەڤ ئال هەڤدەنگن، کو رەوشا سیاسی و جڤاکی ل کوردستانێ د ئالۆزی و گرفتێن مەترسیدار دا دەرباز دبیت، لێ مخابن هێشتا سیاسەتمەدارێن مە یێن خەلیفە و رەوشەنبیرێن مە یێن فەقە، د گەمارا شکەفتا پلاتۆنی دا، خەونێن خوەشباوریا خوە یا پیڤازی دبینن!

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ دووێ

رەوشەنبیر و سەرۆک/ دوئالیزما پەسن و پۆستان

دڤێت ل دەسپێکێ دوو خالان بەرچاڤ بکەم، یەکەم، ئەم بخوازین یان نە، دیرۆکا مە یا ڤان سەد سالان “سپی/ رەش” ل سەر دەستێ رەهبەر/ سەرۆکێن مە هاتیە ئاڤاکرن. دووهەم، ئەز نە دژی هندێ مە، کو رەوشەنبیرەک ئەندام، گرێدایی یان کار بۆ پارت/ ئالەکێ سیاسی بکەت، لێ دڤێت مرۆڤ یان کورکێ رەوشەنبیران دانیت یان ژی وەک رەوشەنبیر سەرەدەریێ دگەل کەس و بوویەرێن دەڤەر تێرا دبۆریت، بکەت. بنێرە پێشمەرگەهی کارێ خوە ب باشی کر، سیاسی ژی باش/ خراب کارێ خوە کر، بەلێ پا کانێ کارێ رەوشەنبیری، گەلۆ؟!

دیارە ل هلبژارتن و هلکەتنێن پارتان، پتر ناڤەرۆک و مەعدەنێ هندەک رەوشەنبیران دیار دبیت، ل جهێ رەوشەنبیرەک بهێت پەسنا سەرۆکی بکەت، دکاریت ڤەکۆلینەکا بابەتیانە ل سەر کار و خەباتا سەرۆکی بکەت، باشترە بهێت ب پەیڤێن ئەرزان “ژ بەر پۆستەکی”، پەسنا سەرۆکی یان رەهبەرەکی بکەت. ب راستی، مرۆڤ ب پێش هندەک رەوشەنبیران ڤە شەرم دکەت، چونکو رەفتارێن هندەک رەەشەنبیران هند سڤکن، زیانێ دگەهینە وی کەسێ پەسنا وی ژی دکەن، مخابن! دیارە ب سالۆخ و پەسنان، ئەم نکارین یەک گاڤ بچینەپێش، بەلکو دڤێت ب رەخنە و ڤەکۆلینێن بابەتی، نرخاندن و هلسەنگاندن بهێنەکرن. دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، نە بەس ب پەسن، بەلکو ب ئاخڤتنێن کرێت ژی خزمەتا ڤێ قووناغێ ناکەن، لەورا دڤێت ئەم دەلیڤێ بدەینە ئەقلی، داکو ل سەر شاشی و ئاستەنگێن وەرارێ براوستیت.

ب سەرهەڤ، گەلۆ مرۆڤەک/ ملەتەک دکاریت بهێتە گوهەرین، ئەگەر کەسەک/ ئالیەک ب پێش مرۆڤی ڤە هزر بکەت؟ ئەرێ ئەڤ جورە مرۆڤە/ ملەتە، چ ژ جەلەبەکی دهێنە جوداکرن؟! ئها ب ڤان پاشخانان، خەلکی شیانێن هزر و تێهزرکرنێ نەمان، چونکو هزر و رەفتارێن مە پتر گرێدایی کەس/ گروپان ژ دوورهێلی بوون. لەورا ب کەتن/ نەمانا وان کەس/ گروپان، ئەو هزر ژی ب داوی دهێن. ب گشتی، مە نەتەوە و گەل کرنە قوربانێن کەسپەرستیێ! لەورا ل جهێ ئەم پەسن و کەسپەرستیێ بکەین، دڤێت ل سەر دیرۆکا خوەیا بریندار و تژی ئاستەنگ براوستین، گەلەک باشترە. بنێرە گەلێ باشوور د دوو قووناغێن جودا “تەڤگەر/ شۆرش” و “دەسەلات/ برێڤەبرن” را دەربازبوویە، کو دوو قووناغێن نە سەرکەتی و تالبوون، لەورا گەلێ ڤێ مە راستی مەلوولی و بێهیڤیبوونێ کریە. مرۆڤ دکاریت بێژیت، نە سەرکەتنا قووناغا برێڤەبرنێ، ژ ئەنجامێن بێ بنگەهیا قووناغا یەکێ هاتیە، چونکو ئەڤ درووشمێن تەڤگەرێن کوردی بلند دکرن، هەڤپاری درووشمێن جڤاکی و ملەتی وەک “دادپەروەری، وەکهەڤی و ئاشتیا جڤاکی” نەبوون، بەلکو درووشمێن دلینی و پرۆپاگەندێ بوون، لەورا دگەل دەمسالان هلوەریان! ب ڤێ یەکێ، مە نکاریە سەرمایا رەوشەنبیری و سیاسی دگەل سروشتێ درووشمێن خوە بگونجینین. لەورا ڤان هەردوو قووناغان، گەلەک دەرگەهێن هیڤیان، ل بەر نفشێن نوو دائێخستن، چونکو دربێن ڤان هەردوو قووناغان، هند گران بوون، نکارین دەرگەهێن گەنگەشە، راڤە و داڤەکرنێن رەوشێ ڤەکەن. ئێدی تەڤ خەونێن سەرخوەبوونێ، بوونە گڤاشتنێن گەندەلی و نە دادپەروەریێ.

دیارە ڤان پاشخانان کولتورەک ل دەڤەرێ درستکریە، کو خەلک هەرتم ل بەندا رەهبەر/ سەرۆکێن مە، مینا “خدر ئلیاس، مەهدی مونتەزر و…” بن. ئها ئەڤێ یەکێ پەیکەر د سەرێ خەلکێ دا سەرهەڤکرینە، بەلێ پا پشتی ئەڤ ئەقلە راستی سنگەپێیان بووی، مە هاوارێن خوە بۆ چارەسەریان برنە بەر هزرێن کەڤنارێن دوهی، کو هزرێن سەلەفی خوە پێ گەرم دکەن. د ڤێ هێلا دا، چەوا ئیرۆ هزرێن کەڤنارێن ئۆلی راستی شکەستنێ دهێن، وسا ژی دوهی هزرێن نەتەوەیی و چەپ ژی راستی شکەستنێ هاتینە، لەورا گەلێ مە کەتیە کێژەڤانکەکا بێسەروبن.

دیرۆکا گەمار و کەڤنارا دەڤەرێ، ستەمکاری ژ وارێ پرۆسێسێ دەربازی ئالاڤێن هزر و تێهزرکرنێ کریە، کو ل داویێ رەوشەنبیریا سیاسیا ستەمکار بەرهەمئینایە. ئها ئەڤ ژینگەهە بووینە بنواش و ژێدەرێن تەڤ تەڤگەرێن “ئۆلی، نەتەوەیی و چەپگەری” ل دەڤەرێ، لەورا ئەڤ تەڤگەرە ل دەرفەتێن ئالۆز راستی شکەستنێ هاتن.

هەرچەندە ل قووناغ و دەرفەتێن جودا ب ناڤێ مۆدێرنیزمێ دەنگ دهێنە بلندکرن، بەلێ پا تەڤ ئەڤ دەنگە ژی د بنگەهێ خوە دا بەردەوامیا کەلەپوورێ سولتانیزمێ‌نە. راستە مۆدێرنیزم ل سەر ئاستێ فۆرمێ گۆتارێن سیاسی هەیە، بەلێ پا ئالاڤێن سەردەستێن دارێژتنا ناڤەرۆکا ڤان گۆتاران بەندێن بهایێن سولتانیزما کەڤنارن. ئێدی هەر بوونەوەرەکێ ژ دەرڤەی هزرێن کەڤنار ل دەڤەرێ بهێتە ژیانێ ژی، هێشتا باش نەگەهشتی، ب هزرێن کەڤنار دهێتە ژ ناڤبرن، چونکو تا نوکە ئەم هزرێن نوو، ب هشمەندیا کەڤنار دخوینن. ئێدی ئەڤ ئەقلێ ب کولتورێ کەڤنار هاتیە بارکرن، ژ تەڤ مۆدێل و هەوێن نوویێن سەردەمی بهێزترن. ب ڤێ یەکێ، ئارێشا هەرە مەزنا رەوشا مە، خوە د ئالاڤێن نێرینا مە دا دبینیت، کو گیانێ خوە ژ هزرێن سولتانیزمێ وەردگریت. ب ئەنجام، ژێدەرێن دەرمانێن چارەسەریا مە، خوە ژ دەرڤەی ژینگەهـ و دوورهێلی دبینیت.

پرۆسێسا ستەمکاریێ، ب رێکا ئۆلی د ناڤ ڤان گەلان دا هاتە کەهیکرن، چونکو ئۆلی ژ فۆرمەکێ سەرکۆتکرنێ دەربازی فۆرمێ قەدەرێ کر. ڤێ یەکێ، رێکێن تێهزرکرنێ ژی ئێخستە قالبێ ئۆلی، لەورا نەرازیبوونا دەسەلاتێ جورەکێ گونەها ل هەمبەر قەدەرا خوەدێ‌یە. ئەڤ کەلەپوورە ب دژواری دەربازی پرۆسێسا فەروەری و سیاسەتێ ژی بوویە، لەورا ل ڤی دەمی رەهبەر/ سەرۆکێن مە مینا سولتانان رەفتاران کرن. ئانکو ئەڤ فۆرمێن ستەمکاریێ ب رێکا کولتور و کەلەپووری دەربازی تیتال و کاراکتەرێن مە بوویە. بنێرە: (“ئەو دەستێ تو نکاری ببری، ماچی بکەت”، “ئەو جوکا ئاڤ لێ چووی، دێ هەر لێ چیت”، “چ بەلک ژ دارێ بێی ئانەهیا خوەدێ ناکەڤن” و…). هەروەها ژ بۆ پارڤەکرنا داهاتی ژی: (“رزق د دەستێ خوەدێ دایە”، “کانێ خوەدێ چ بۆ مرۆڤی نڤیسی‌یە، دێ وسا بیت” و…). ئها ڤان تیتالان، رەوشەنبیریا ستووخواری و ملکەچی پەیداکرینە. ئێدی پیرۆزکرنا سولتان/ رەهبەر و سەرۆکان و ستووخواری/ ملکەچیا هەڤوەلاتیان، کرنە مۆدێلا دەڤەرێ. ئانکو پیرۆزی/ بلندکرن و دەهمەن/ نزمکرن بۆ فۆرمێن دەسەلاتان. ئەڤێ یەکێ سەرۆکێ هەردەم، ل هەمبەر کوولەیێ هەردەم پەیداکر. لەور پێدڤیا سەرۆکی گەهشتە ئاستەکێ، ئەگەر ئەوە نەبیت، دێ ژیان ل مە تاری دبیت: “بێی سەرۆک ژیان نامەشە”.

ب راستی، پەنجەشێرا ستەمکاریا دووردەم، د دەمارێن لاشێ سیاسی مرۆڤێ کورد دا خوەجهبوویە. ئێدی دەمێ ستەمکاریا مەیا سیاسی فۆرمەکێ بازنی وەرگرتیە، چونکو ژ خالا دەسپێکێ و ڤەگەریان بۆ خالا دەسپێکێ‌یە. ب ڤێ یەکێ، لۆژیکا کەڤنارا هشمەندیا سیاسیێ مە، دەربازی راڤەکرنا تێکستێن سیاسی ژی بوویە. ئانکو ئەڤ هشمەندی و کولتورێ کەڤنار، ئەقل و کاراکتەرەک دوبارە بەرهەمئینایە. لەورا سروشتێ سیاسەت و دەسەلاتا مە، گەلەکا ژ پرسێن سەردەمی دوورە، چونکو رەوشەنبیریا سیاسیا ئیرۆ، بەردەوامیا هشمەندی و ئەقلێن کەڤنارێن کولتورەکێ دێرینە!

ب کورتی، ل دەسپێکا تەڤگەرێن کوردی و تا نوکە، ئەڤ گەلە هەر مژوولێ درستکرنا رەهبەر و سەرۆکانن، بەلێ قەت کار ل سەر تاک و جڤاکی نەکریە. ب ڤێ یەکێ، مە ژ بۆ پارازتنا رەهبەر/ سەرۆکێن خوە، گرفت و دژمنێن وەهمی درستکرینە، لەورا دۆست و دژمنێن مە، هەر مژوولی بەلاڤکرن و سەردەستکرنا کولتورێ خاپاندنێ‌نە.

ب ئەنجام، هەموو خەونێن خەلکێ دەڤەرێ رەهبەر/ سەرۆکان، کو دارێ مووسای هەیە، دێ ئارێشێن جڤاکی و سیاسی پێ چارەسەر کەن، بەلێ پا ل داویێ دیار بوو، ئەو رەهبەر/ سەرۆک مەزنترین ئاستەنگێن گوهەرین و پێشداچوونێ‌نە!

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ سیێ

کورد و گوهەرین

گەلێن جوتیاری بێ هزر و تەکبیر چاڤ ل هەڤدوو دکەن، ئەڤە ب خوە ژی پرسیاران دەرێژ دکەت. گەلۆ چاڤلێکرن ژ بۆ دەربازبوونا قووناغێ یان ژی راستیا جڤاکا مەیە؟! ئەرێ ڤێ چاڤلێکرنێ دەسپێک و داوی هەنە یان ژی ناڤنیشانا هەبوونا مەیە؟ گەلۆ بنواشێ جڤاکیێ ڤێ چاڤلێکرنێ چی‌یە؟ ئەرێ ئەڤ دوورهێلێ ئەم سەرەدەریێ دگەل دکەین، هەر ئەو دوورهێلە یێ هەستێن مە وێنە دکەن؟ گەلۆ چاڤلێکرن ژ بۆ رزگاربوونا ژ دوهی ب تەڤ ئالۆزیێن “رزگاربوون یان رەڤین” خوەڤەیە؟ دیارە هەبوونا مە ژ دەرڤەی چاڤلێکرن و دوبارەبوونێ ناڤنیشانەک دی نینە، چونکو دیرۆک نەبوویە دەراڤێ تێهزرکرنێ. ل نک مە نە تەنێ ئەڤ چاڤلێکرنە رەوشەکا بەروەختە، بەلکو بوویە ئیستیراتیژیەت! چاڤلێکرنێ ب ئاوایەکێ بەرفرەهـ خوە ب سەر جڤاکی دادایە، کو فۆرمێ تەڤ پێشکەتنان شیل و ئالۆز کریە! چاڤلێکرن ژی د بنگەهێ خوە دا، جورەکێ خاپاندنێ‌یە، ب رێکا ڤێ چاڤلێکرنێ تەڤایا ملەتی د مەملەکەتا خاپاندنێ دا دژیت! ب ئەنجام ئەڤ یەکە وەک راستیا “جڤاکی و ئاستێ رەوشەنبیری ژی” هەیە، کو “چاڤلێکرن ب گشتی گرێدایی ئاسۆیێ خوەزایی‌یە ــ Phusis، هونەر تەنێ دبیت، چونکو بزاڤێن پێکهاتێن خوەزایی بیاڤێن ڤالا دهێلیتە ڤەکری، داکو بەرهەمێن گیانێ مرۆڤاتیێ پێ بهێنە پرکرن/ گادامێر”([5]).

I

پرسا کو دڤێت ژ خوە بکەین، گەلۆ بۆچی کورد مفای ژ ئەزموونێن دیرۆکێ وەرناگرن؟ “ئەرێ ئەم ل کیژان چاخی دژین؟”، “گەلۆ ئەڤ سەردەمێ ئەم تێدا دژین، کەش و خوەمالیبوونا مە پێڤە دیارە؟” و “چەوا ئەم بکارین، دەمێ خوە ژ یێن گەلێن دی جودا بکەین؟”. ئەڤە پرسێن رژدن، دڤێت ل سەر براوستین، داکو بۆ مە باشتر “حەز و ریالیست” دیار ببیت، چونکو خەون و دیتن ژێکجودانە. دڤێت ئەم ل گۆر کەنال و رەهندێن پێشکەتنا “گوهـ و چاڤی” گاڤێن خوە پاڤێین، چونکو رەوشەنبیرێن مە یێن هەلدێرانا پۆستمۆدێرنێ دکەن، هەمان شاشیا سیاسیێن هزرا مارکیسیزمێ ل سەر جوتیاران سەپاندی، کریە! ب هزرا من ل شوونا ئەم ل سەر پۆستمۆدێرن باخڤین و ئەم ل قووناغێن بەری مۆدێرنیزمێ بژین، ل سەر تەڤگەرا رەوشەنگەری و رێنیسانسێ باخڤین، کو ئەڤە پتر نێزیکی ئاست و رەوشا مەنە. راستە ئەم نکارین خوە ژ تەڤگەرا جیهانا مۆدێرن جودا بکەین، بەلێ ئەگەر بکارین دەسنیشانا ئاستێ خوەیێ هزر و زانستی بکەین، گەلەک باشترە! ئەگەر ئەم “رەوشەنگەری و رێنیسانس”ێ فام بکەین و ل گۆر رەوشا دوورهێلێ خوە بکاربینین، دێ ئەنجام باشتر بن. تا نوکە ئەم “زانست، هزر و فەلسەفێن” ئورۆپی ڤەدگوهێزین، بێی کەش و ئاخا ژ دایکبوونا وان بەرچاڤ بکەین! بێی بزانین ئەڤ یەکە ب کەد و خەباتەکا دژوار بەرهەم هاتیە. ب هزرا من گەلێ کورد ل قووناغ و سەدەیا هەژدێ و نۆزدی یا ئورۆپی‌یە. سەدێ هەژدێ هەڤرکیا “ئەقل و ئەقلانیەتێ” بوو و ل سەدێ نۆزێ شۆرشا تەکنۆلۆژیا سەردەست بوو، کو هەمان هەڤرکی و شەرێن د ناڤبەرا “دیکارت، کۆپرنیکۆس، گالیلۆ و…/ زانست” و کەنیسێ/ ئۆل دا، وەک شەر و هەڤرکی د ناڤبەرا دوو ئەقلان بوو. ب ئەنجام ئەم ژی نوکە د هەمان رەوشێ دا دژین! هەر بۆ نموونە ئەگەر مرۆڤ سەربۆرا یاپان ژ سەدێ شازدی تا سەدێ نۆزدێ/ 1568 ــ 1868 ل بەرچاڤ بگریت، مفایەکێ باش ژ سەرپێهاتیا ئورۆپیان وەرگرتیە و ل گۆر تایبەتمەندیا خوە پرۆسێسەکریە. ئەو تشتێ یاپان ژ دەردۆرین خوە وەرگرتی، دوبارە ب فۆرمێ خوەیێ خوەمالی بەرهەمئینایە، کو ل سەر بنواشێ پرنسیپێن کۆنفشیوسی هاتنە هەڤسەنکرن. ل ڤی دەمێ دیرۆکی پێشکەتنا وارێن “جڤاکی، ئابۆری، سیاسی، رەوشەنبیری و شارستانی” هاتنەکرن، رێک و ئەردێ کاودانێن دیرۆکی و گەهشتنا مەرجێن رینیسانسێ بەردەستبوون.

ئیرۆ پیڤانا “رەوشت، دیاردە، تەڤگەر و…”، ل گۆر پیڤەرێن جاران نەمایە، لێ گەلێن پاشڤەروو هەمان ئالاڤ و میکانیزمێن کەڤنار بکار دئینن. ل سەر ڤی بنگەهی، هەر تشت ل ڤێ دەڤەرێ “تەڤگەر، کولتور، هزر و…” ب ئاوایەکێ چاڤلێکەر هاتینەکرن، لەورا ناڤەرۆکا گۆتارا هزرمەند و ئۆلدارێن کورد چ گرێدان ب دوورهێلی‌ڤە نینە، بەلکو دوو جوران ب خوە ڤە دبینن: یەکەم ژ دەرڤە/ ئورۆپا، سیکولار/ رەوشەنبیر ئاراستە و چاڤێ وی ل دەرڤەی سینۆرانە و دووهەم ژ دەمێ بۆری/ ئۆل، مەلا/ ئۆلدار ئاراستە و چاڤێ وی ل ئەسمانی‌یە. ئەڤ هەردوو ژێدەرە نکارن گرێدانەکا ریالیستی دگەل رەوشێ بکەن، لەورا وەک ئەنجام گۆتارەکا هاڤیا جهـ و دەمێ خوەیە! ئەڤ مەژیێ هاڤی وەک سیاسەت ڤەژەنیە تەڤ بیاڤێن دی، ئەڤ هاڤیبوونە ب خوە ژی ب نەهشی دهێتەکرن، چونکو هەر تشتێ مە بێ بنگەهـ دهێتە ئاڤاکرن! رەوشەنبیری ژی د ڤێ خەلەکێ دا دزڤریت، چونکو رەوشەنبیریا مە فۆرمەکێ وەرگرتیێ ئۆروپیە و ل سەر ریالیستەکێ کەڤنەشووپە! ئەڤ کەڤنەشووپیە بوویە ناسناما مەیا تەڤایی، ئها هوسا هشیا مە دبن نەهشیێ‌ڤە هاتیە پێپەستکرن. ئەڤ ئەقلە دخوازن دیرۆکەکا سەختە ب رووکەشەکێ مۆدێرن بەرهەم بینن. ڤێ رەوشێ ژیانەک درستکریە ریتما هەڤسەنگیا خوە ژ دەستدایە. دڤێت ئەم ل ئەگەرێن درستبوونا ڤێ رەوشێ ڤەکۆلین، داکو بزانین چ سەدەم ل پشت پەیدابوون و پێشداچوونا ڤێ رەوشێ هەنە؟ ئەڤە ب خوە دبیتە گەوهەرێ مێتۆدێ دیرۆکێ، کو خوە دگەهینتە ئاستێ کرۆنۆلۆژی و بەردەوامیا ئاسویێ شرۆڤەکرنێ. ئەم سەرەدەریێ دگەل دوورهێلی نەوەک دوورهێل، بەلکو وەکو خەیال دکەین. ئەڤاهە ژی ڤالاتیەکێ د ناڤبەرا هزر و دوورهێلی دا درست دکەت. لەورا ئەڤ هەموو گوهەرینێن دەڤەر و جیهان ڤەگرتی، چ فۆرمێن نوو یێن تێهزرکرنێ ل نک مە پەیدا نەبووینە، چونکو خامێ چ رەوشەنبیرێن دەڤەرێ نکاریە د کووراتیا دیمەنێن رەوشەنبیریا کوردی دا یێ بەرهەڤ بیت! دەما رەوشەنبیری ژ ئەرکێ دکەڤیت، دبیتە پربێژی و بێواتەبوون! یەک ژ پرسگرێکێن ئەقلێ هشمەندێ کورد نکاریە گۆتار و تێۆران ژ دلێ ئارێشێن خوەیێن ئێپیستیمۆلۆژی، رەوشەنبیری و ریالیستی بەرهەم بینیت. تێکهەلیا هشمەندێ مە دگەل ڤان تێۆر و هزران ب ئاوایەکێ سەرڤە و بەرخوەر بوویە! لەورا ئەڤ تێۆر و هزرە د ناڤ مە دا کەهی نەبووینە. ئەڤە ژی هەژاری و لاوازیا نێرینێن هزری و فەلسەفی بەرچاڤ دکەت. گەلۆ ئەگەر ئەم ب هزر و ئەقلی خوە ئێتیم و سێوی بین، دێ چەوا بوونەوەرێ “ئەز هزر دکەم” پەیدا بیت؟!

ئەرستۆی بەری 2500 سالان، گۆتیە مرۆڤ گیانەوەرەکێ هشمەندە/ سیاسیە. نیتشەی ئەڤ هەڤکێشە گوهەری، کو مرۆڤ گیانەوەرەکێ ئالۆز، دودل و ئێکانەیە هێشتا خوەجهـ نەبوویە! گەلۆ مرۆڤێ رۆژهلات ژ گوهەرینا گیانەوەری دەربازی بوونەوەرێ ئاقل و هشمەند بوویە؟ ئەڤ پاشخان و رەوشا ئەم تێرا دەرباز دبین، ڤەدگەریتە پرۆسێسا رەوشەنگەریێ، چونکو هێشتا خەلکێ مە د مەژی دا ئازاد نەبوویە، بکاریت جوگرافیا خوە دەسنیشان بکەت. ئها ئەڤ جورە مرۆڤە هێشتا ل قووناغا ل خوە گەریانێ‌نە، نەگەهشتینە ئاستێ پێناسا سۆکرات داکو خوە ناس بکەن. ئەڤ رەنگە ئەقلە ژ دەرڤەی تەڤگەرا دیرۆکێ دژین. ئەز باورم ئەڤ گەلێن هوسا بیر دکەن، پێدڤی ب ورکشووپەکا دیرۆکیە، داکو ئەقلێن ژەنگی بهێنە نشتەرکرن! چارە ژی ب خواندنا ده‌سنیشانا شاشیان یان دوباره‌ ئافراندن و هه‌لسه‌نگاندنێ دهێتەکرن. ئێدی ئەڤ رەوشە مێتۆدەکی دخوازیت، بکاریت ڤان جورە ماسکێن رەوشەنبیر و سیاسەتمەدارێن مە بسمیت، چونکو ل گۆر ئارکۆلۆژیا نیتشەی هەلوەشاندن باشترین مێتۆدێ ژناڤبرنا ماسکان و ئاشکراکرنا جهێن نخافتی‌یە، لێ دڤێت هەلوەشاندن بەری لێکدانێ و هەرفاندن ژی بەری نژنینێ بهێتەکرن، دیارە ئەڤە ژی لۆژیکا دیرۆکێ‌، وەک خەمێن ژانگرتنێن بوونێ‌نە!

II

هەرتم هزرمەند و رەوشەنبیر سەرکێشیا پێشکەتنێ دکەن، لێ ل نک مە رەوشەنبیر پاشبەندێن پێشکەتنێ‌نە، رەوشەنبیرێن مە بەحسێ هەر تشتی دکەن، تەنێ تشتێ دڤێت بکەن، ناکەن! ئیرۆ شەرێ سارێ رەوشەنبیری ژ بۆ داگیرکرنا ئەقلێ خەلکی دهێتە بکارئانین! یەک تشتێ رەوشەنبیرێ مە کوژتی، نەڤێن خوە د خوەدیکا را ببینن! ئەڤ تێگەهشتنە دکەڤیتە چوارچووڤێ خوە هاڤێتنا د سەر سیتافکا خوە را! هەردەم سەربۆرا مە د هێلا ئەدەب و هونەری دا پاراستنا بیردانکێن مە یێن کلاسیکە، تەڤگەرا مە یا گیانی پاراستنا بیردانکێن کەڤنارە، ژ بەر هندێ گۆتن و کریار هەڤناگرن. ئەم ڤی جورێ بیردانکان دپارێزین، چونکو تەڤ وێنێن ئەفسانی و خەیالی تێدانە و ئۆل پێڤە دهێتە گرێدان. ئێدی فێنۆمێنۆلۆژیا گیانی، بەڤلێ فێنۆمێنۆلۆژیا هشیاریا رووتا ژ بیردانکانە، فێنۆمێنۆلۆژی واتەیا هەر دوورهێلیەکا ژی مرۆڤ ب رێکا هەست و ئەزموونان هەست پێ بکەت. ئەڤ خرۆسکێن دەسنیشانا تەڤگەرا دیرۆکێ دکەن، حەزێن (گوهنێلی/ لەبیدۆ/ فروید، هێزێ/ شووپێنهاوەر، نیتشە و ئەدلەر و حەزێن بەرهەمئینانێ/ مارکس) سەردەستی ژیانێ دکەن. ئەڤ تێگەهشتنە خوە ل سەر سێ ماتریالان “گوهنێلی، دراڤ و سیاسەت” پارڤە دکەت.

ئەڤ پاشخانە بەرێ مە ددەنە کۆمەکا پرسان، گەلۆ ئیرۆ کیژان دەسەلات “هێز یان هزر” پتر فەروەریێ ل ئەقلێ مە دکەت؟ ئەرێ هشمەندیا مە ب رێکا گوهی/ تێۆری یان دەستی/ پێرابوونێ درستبوویە؟ ئەرێ دبیت رەوشتێن کەڤن بهێنە هەلوەشاندن، بەری یێن نوو بهێنە بەرهەڤکرن؟ گەلۆ گوهەرین و پێشکەتن، بێی حەز دهێنەکرن؟ ئەرێ مەبەست ژ حەزێ “دەست یان مەژی”ە، باندۆرا کیژان ژ ڤان ئالاڤان باشتر و دووردەمترن؟ ئەرێ بۆچی مە ترسەکا کابووسی ژ گوهەرینێ هەیە؟ ب سەرهەڤیا بەرسڤێن ڤان پرسان، خوە د پێداچوون و ئاراستەکرنا مرۆڤێ کورد دا دبینیت، کو هەر کەس بەحسێ گوهەرینا خەلکی دکەن، لێ کەس بەحسێ گوهەرینا خوە ناکەت/ تولستۆی! گوهەرینا گەلان دخوازیتە ئالاڤێن تێگەهشتنا رەوشێ، چونکو بنگەهێ گوهەرینێ ل سەر ئەزموون و گومانان ئاڤا دبیت، بەلێ تاکو ملەت ژ تۆکا “ترس و تەرلانی”ێ رزگار نەبیت، چ جورێن پێشکەتنێ بەرچاڤ نابن. ئەڤ پاشخانە وەدکەن، پەیدابوونا بوونەوەرێن ڤێ دەڤەرێ ب ئاوایێ قەیسەری ژ دایک ببن، دیارە ئەڤ بوونەوەرە نکارن خوە وەک ئالاڤێ چارەسەریا رەوشێ پێشکێش بکەن. لەورا دڤێت ژێدەر ئەقل و زانست بن، داکو بەهەشت ل ڤێ جیهانێ بهێتە دامەزراندن. ب ڤێ تێگەهشتنێ ئەقلێن سەرکەتی ل سەر پلان و بەرنامەیان کار دکەن و ئەقلێن نەسەرکەتی ژی ل سەر ئەرگۆمێنتان دژین.

دیاردا گوهەرین و خوە گۆنجاندن دگەل هەر رەوشەکا نوو، سیستەم و هزرکرنەکا نوو دخوازیت، ئەڤە ژی دڤێت سەر ژ نوو تەڤ پێکهات و تێگەهـ دوبارە بهێنە دارێژتن، کو ل گۆر رەوشا ئیرۆ بگۆنجن. دڤێت دیسان هەر تشت ژ نوو بهێتە راڤەکرن، بەلێ ما مە مێتۆدێن نوو یێن خواندنێ هەنە؟ ئەرێ مە مێتۆدەکێ هەڤبەش بۆ پرسگرێک و خەمێن خوە یێن هەڤبەش هەیە؟ گەلۆ مە ب خوە وەک تاک ژی مێتۆدەکێ تێگەهشتنا ژیانێ هەیە؟ ئەگەر مە هەردوو جورێن مێتۆدان نەبن، پا ئەم چەوا پیڤان و سەرەدەریێ دگەل رێکێن چارەسەریا ئارێشێن خوە دکەین؟ ب راستی گەلەک دیاردە و خواستەک د ژیان و رەوشەنبیریا کوردی دا هەنە، پێدڤی ب گوهەرین و دوبارە ئاڤاکرنا مێتۆدی‌نە، چونکو مێتۆدێ “جیهانبینێ، تێهزرکرنێ، رێکین ژیانێ و فۆرمێ دەسەلاتێ” تێگەهێ دیالۆگێ بەردەست دکەت. ڤێ رەوشێ چ بیاڤێ پێکهاتێن هزری و رۆهنیا مێتۆدێ نەهێلان، ئها ل ڤێرێ رەوشەنبیر بەرپرسی و پێگیریە، خوەیی پێکهاتێن هزری و هەلگرێ مێتۆدێن رۆهنە. دیرۆکا هزریا گەلێن تەندرست ب رەخنە و پاش مێتۆدێ هەلوەشگەریێ دهێتە رستن، ب تایبەتی کۆنتێکستا دەسنیشانکرنا واتەیا کەلەپوور و سەرەدەری دگەل یێ دی. ئەڤێ ژی پێدڤی ب مێتۆدێ رەخنا دیرۆکی هەیە، داکو رۆناهی بکەڤیتە سەر هەموو کێماسی و ئالۆزیان. بنێرە نەهشی زالی سەر هشمەندیێ بوویە، لەورا مە نکاریە رەوشێ شرۆڤە بکەین و ل مێتۆد و ئالاڤێن چارەسەریێ بگەریێن، چونکو هێشتا مە خوە ژ هزرا کۆدەتا و داگیرکرنێ رزگار نەکریە، داکو بکارین رێکێن دیالۆگ و شرۆڤەکرنێ بکاربینین. نەبوونا هەستێن رەخنێ و لاوازبوونا مێتۆدێن سەرەدەریێ، دبنە ئەگەرێن هەژاری و پرسگرێکێن نێرینێن دیرۆکێ. ب گەلەمپەری مێتۆد ب واتەیا خوەیا گشتی کۆمەکا هزرێن ئاراستەکرنا ڤەکۆلینێن زانستیە، لەورا دیکارت دبێژیت مێتۆد بنگەهێ هەموو کارێن هزری و فەلسەفیە. گەوهەرێ شۆرشا دیکارت خەبات ل سەر تاراتیا چەرخێ ناڤین بوو، کو ب مێتۆدێ گومان د هەر تشتی دا رێبەرێ تێهزرکرن و بوونێ بوو. دیکارت گەوهەرێ شۆرشا ل دژی هزرا چەرخێ ناڤین، پێشکێشی فەلسەفێ کر، چونکو کۆجیتۆیا دانای تێکهەلیەکا موکم د ناڤبەرا هزر و بوونێ دا هەیە. لەورا ناڤبری دگۆت، مادەم ئەز گومانێ دکەم، پا ئەزێ هەیم. ئەڤ یەکە وەک تێگەهێ کۆجیتۆ ــ Cogito کرە پرنسیپا زانستێ باوریا خوە، کو ئەز تشتێ هزرکەرم، تشتێ هزرکەر ژی، ئەو تشتێ “گومان، تێگەهشتن، سەلماندن و رەتکرن”ێ دکەت. رێباز و خواندنگەهێن “ئۆلی، ئەدەبی، هونەری، سیاسی، فەلسەفی و هزری”، نکاریە “ئەقلێ جڤاکی” درست بکەن، کو ژ ئاستێ باژێرە گوندێن مە دەرباز بیت!

ب کورتی شەر و شۆرشان گەلەک خەریتە و بنواش ل نک مە گوهەرین، بەلێ ئەقل نەهاتە گوهەرین، چونکو تەنێ ئەقل ب رێکا ئەقلی دهێتە گوهەرین. ملەتێن رۆژهلات د هزرێن ئەفسانێن شۆرشێ دا خەونان دبینن و هەموو چارەسەرکرنێن نەخوەشیێن جڤاکی ژی ب رێکا شۆرشێ تیمار دکەن. ئەڤ کەسە د بەهەشتا نەهشیێن خوە دا خەونان دبینن، چونکو گەلێ مە ب جلێن شۆرشگێر و کوردپەروەران دهێنە خاپاندن. ب ئەنجام راستی فالنجیبوونێ دهێن، چونکو تا نوکە شۆرش ل ڤێ دەڤەرێ/ رۆژهلات ب ئاوایێ خوە یێ تەندرست نەهاتیەکرن. بنێرە شۆرش گوهەرینا جڤاکی ژ هێلا چەواتی دبەتە چەنداتی، کو گوهەرینەکا ریشالی دئێخیتە تێکهەلیێن د ناڤبەرا خوەیاتی و بابەتی دا، کو مرۆڤ دبیتە ژ دایکبوویێ وێ شۆرشێ. ب کورتی ئەڤ هەموو شەرێن ناڤخوەیی و تراژیدیای ب سەر گەلێ مە دا هاتین، هێشتا مە نکاریە رێکا تۆلەرانسیێ خوەش بکەین!

ب ئەنجام، ئەگەر ئەم ئارێشێن خوە ب ئەقلانی و لۆژیکی بنرخینین، دێ بینین گەوهەرێ پارت/ سیاسەت ئەخلاقە، ئەخلاق ب خوە ژی ل گۆر تێگەهشتنا گەلان، مێتۆدەکێ ئاراستەکرنا ژیانێ یە. ئەڤ سێکۆچکا “پارت، سیاسەت و ئەخلاق” ل سەر زمانەکێ هەڤبەش و رەوا ئاڤا دبیت. ب ڤێ تێگەهشتنێ مێتۆدێ راستێ پرسگرێکێن مە دیالۆگە، دیالۆگ ژی نە بۆ دیارکرنا خالێن جوداهی، بەلکو بۆ دەسنیشانکرنا خالێن هەڤبەش، کو بۆ قووناغا ئیرۆ گەلەک گرینگن. ئێدی فێربوونا نڤیسینێ و ئەلفبێیا هەلوەشاندنێ/ درایدا، ئیستیراتیژیەتا دامەزراندنا جودابوونێ هەمبێز دکەت. ل سەر ڤی بنواشی مرۆڤ دکاریت خویاکرنا هەڤگرتنێ د جودابوونا خوە دا ببینیت. تا نوکە مە پێکۆل نەکریە، ئەم پتر خالێن هەڤبەش د ناڤبەرا ئۆل و پارتێن دەڤەرێ دا ببین! ئەڤێ تێگەهشتنێ وەکریە ئەم ل سەر گەوهەرێ جوداهی و گرفتێن خوە نەراوستین. ئیرۆ بۆ مە ئۆل/ پارت ــ سیاسەت نە گۆتارەکا کەسیە، بەلکو گۆتارەکا گشتیە چارەنڤیسێ مە تەڤان پێڤە دیارە. ئەڤ جودابوونا ئەم د ناڤ پارت و سیاسەتا خوە دا دبینین، د کووراتی و بنگەهێ خوە دا چارەنڤیس یەکە.

---

^[1]) فرید هالیداي ـــ الکونیة الجذریة لا العولمة المترددة ـــ دار الساقي، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2002 ص52.

^[2]) محمد ارکون ـــ جوزیف ماییلا/ من منهاتن الی بغداد ـــ دار الساقي، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2008 ص267.

^[3]) إسماعیل مهنانة ـــ العرب و مسألة الإختلاف/ مآزق الهوية والأصل و النسيان ـــ منشورات الإختلاف، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2014 ص96.

^[4]) محمد ارکون ـــ جوزیف ماییلا/ من منهاتن الی بغداد ـــ دار الساقي، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2008 ص267.

[5]) د. إسماعیل مهنانة ـــ نحو لاهوت بلا إلە: المقدس و الدین في فکر هیدغر ـــ منشورات الاختلاف، ط1، الجزائر، 2012 ص 130.