transcultures ترانسكولتوور
د. مەدیحە سۆفی/ ئەڵمانیا
لەبەر ڕۆشنایی زانستی نوێ و توێژینەوە یەك لەدوای یەکەکانی بوارە جیاوازەکاندا، بەتایبەت پاش شۆڕشی پیشەسازی و سەرهەڵدانی گەشەی ئابووریەکی قەبە و بەرهەمهێنانی کاڵای جۆراوجۆر لەدوای شەڕی جیهانی دووەمەوە، جیهانێك دروست بوو، ڕایەڵی نێوان بواری ئابووری، کۆمەڵایەتی، ژینگەیی ناهاوسەنگ کرد. واتە چاوبرسێتی بازرگان و خاوەن فابریك و وەبەرهەمهێنەرەکان، وایکرد کە سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی تاڵان بکرێ، بێ ڕەچاوکردنی نەوەی پاشەڕۆژ و بێ ئاوڕدانەوە لە وێرانکردنی ژینگەی جیهان.
لە کۆنفڕانسی نێودەوڵەتی ژینگەدا، کە لە ساڵی ١٩٧٢ دا لە ستۆکهۆڵمی پایتەختی سویددا بەسترا، بۆ یەکەم جار دەروازەی باس بەڕووی داڕمانی ژینگەدا کرایەوە، بۆ یەکەم جار ئەگەری ئەوە هاتە ئاراوە، کە هەژاری و نزمی ئاستی وشیاری گەورەترین دوژمنی ژینگە و ژیانن. ئەم هەسارەیە، بەهەموو پێکهاتە و ژێرخان و سەرخانیەوە، هەر موڵکی ئێستای بوونەوەر نیە، بەڵکو بۆ هەتاهەتا سەرچاوەی بژیوی سەرنشینەکەیەتی بەهەموو بوونەوەرەکەیەوە، چ مرۆڤ، چ روەك، چ ئاژەڵ. دەستپێوەگرتنی داهاتەکەی و بەفیڕۆنەدانی و کەمکردنەوەی زیانی وەبەرهەمهێنان، بیرکردنەوەی نوێ و زانستی دەوێ، زانستێك کە عەقڵی مرۆڤ، بۆ دۆزینەوەی وزەی شاراوەی مرۆڤ خۆی، خۆی بە زانست پڕ چەك بکات و بوونی مرۆڤ، بەتایبەت ژن لە ڕیزبەندی سەرەوەی مەرجەکانی پاراستنی ژینگەدا ئەژمار بکات. بژارێك کە بۆ ئەمڕۆ تەنها درزی دزەکردنی هیوایە بەرەو ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتیمانی؛ ژنە کە (گەشەی بەردەوام) لە لەنگی و ناهاوسەنگی دەپارێزێت؛ کۆی مرۆڤایەتی لە داڕمان ڕزگار دەکات و هاوسەنگی ئیکۆلۆژی ڕادەگرێت.
بەگشتی سامانی سروشتی لە جیهاندا دەکرێتە سێ بەش: بەشی یەکەم، بریتیە لە سامانە سروشتیە لاوکییەکان، وەکو هەوا، ئاو، خۆر. بەشی دووەم، بریتیە لە سامانە سروشتیە دوبارەکان، واتە خۆیان خۆیان دوبارە دەکەنەوە وەکو ئاو، ڕوەك، خاك، گیانەوەر (وەکو ماسی و ئاژەڵ و هەموو جۆرە گیانەوەرێك کە زاوزێ بکات). سێهەمیان، بریتیە لە سامانی یەك بارە، واتە ئەوانەی توانای دوبارە دروستبوونەوەیان نیە (یا لەمیانەی ژیانی مرۆڤدا دروست نابنەوە چونکە هەزارەها ساڵی دەوێ بۆ دوبارە پێکهاتن و دروستبوونیان)، وەکو نەوت و خەڵوز و هەموو جۆرەکانی وزە و کانزا و کانەکان.
ڕەهەندەکانی گەشەی بەردەوام
بەردەوامبوونی ناشەرعی لە بەکارهێنانی ئەو سامانە سروشتیانە، بووەهۆی لەنگی لە یەدەگی ئەو دەرامەتە سروشتیە، بۆیە شارەزایانی بواری ژینگە و ئابووریناسانی سەردەم، جەختیان لەسەر چەمکی گەشەی بەردەوام کرد، لە ساڵی ١٩٨٧ دا و لە کۆبوونەوەی لیژنەی نێودەوڵەتی بۆ گەشەسەندن و ژینگە لەژێر دروشمی (دواڕۆژی هاوبەش)دا، بەیاننامەیەکی بەناوی (بەیاننامەی برونتدلاند)دا بڵاوکردەوە؛ تێیدا چەمکی گەشەی بەردەوامی هێنایە کایەوە. بە بڕوای ئەم لیژنەیە: هیچ گەشەکردنێك بەردەوام نابێت، ئەگەر بەکاربردنی سامانی سروشتی بەم شێوەیەی ئێستا تاڵان بکرێت.
نەخشەی ڕەهەندەکانی (گەشەی بەردەوام)
لە کۆنفڕانسی نێودەوڵەتی ژینگە بەناوی (لوتکەی زەوی) لە ساڵی ١٩٩٢، پاش لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی زانستی بۆ بابەتی سامانی سروشتی؛ چەمکی (گەشەی بەردەوام) بووە چەمکێکی دروست بۆ پێداچوونەوەی مامەڵەکردن بە سامانی سروشتی جیهانەوە. ئەم چەمکە بەتایبەت لەلایەن ڕێکخراوە نادەوڵەتیەکانەوە لە سەر ئاستی ئیقلیمی و جیهانیدا پێداگری لەسەر کرا، بۆیە بەیانامەی (ئەجیندای ٢١) بۆ کارەکانی سەدەی بیستویەك ئامادەکرا. ئەم ئەجیندایە بۆ نەهێشتنی هەژاری، نەخوێندەواری، برسێتی، تاڵانکردنی دەرامەتی سروشتی جیهان، کەمی ئاو و زۆر لە کێشە ژینگەییەکانی دەگرتە خۆی. لیرەدا دێینە سەر کرۆکی بابەتەکە، چەمکی (گەشەی بەردەوام) کە بۆ هاوسەنگی لەبەکارهێنانی سامانی سروشتی و تاڵان نەکردنی و ڕەچاوکردنی نەوەی داهاتوو هاتە کایەوە، وابەستەی چەند ڕەهەندێکە (وەکو لە نەخشەی ڕەهەندەکانی گەشەی بەردەوام ڕوونکراوەتەوە) لەوانە :
- ڕەهەندی ئابووری: لە پاش شەڕی دووەمی جیهانیەوە لە ساڵی ١٩٤٥ دا، ڕەهەندی ئابووری تەنها ڕەهەند بوو، کە جەختی تەنها لەسەر زیادکردنی کاڵا و سەرمایە دەکرد. هەموو توانای مرۆڤی تەنها لەپێناو بەرژەوەندی سەرمایەداریدا خەرج دەکرد؛ بەڵام لە ئابووری نوێ و بۆ گەشەی بەردەوامی کۆمەڵ و کۆمەڵگا، دەبێ ئەو قازانج و کار و توانایە، بەشێکی بۆ بنەمای ڕزگارکردن و بە باشترکردنی گوزەرانی چینی هەژار و دادپەروەری تەرخان بکرێت؛ دەبێ ژینگەش لە زیانی وەبەرهەمهێنان بپارێزرێ.
- ڕەهەندی ژینگەیی: پێناسەی ئاسایی جەمکی ژینگە بریتیە لەو ناوەندەی مرۆڤ تیایدا دەژی؛ بە هەموو ڕەهەندەکان، پێکهاتەکانی، هەموو ئەو شتانەی سودی لێ دەبینێ بۆ دابینکردنی ژیار و ژیانی مرۆڤایەتی، ژیان و ژینگە لێرەدا لەژێر ڕۆشنایی (گەشەی بەردەوام) یەکتر هاوسەنگ دەکەن. چونکە بۆ پاراستنی ژینگە، دەبێ بەکارهێنانی سامانی سروشتی هاوسەنگ بکرێت. بۆ بەدیهێنانی ئەمەش، چەمکێکی نوێ هاتە ئاراوە ئەویش چەمکی ئابووری ژینگەیی بوو، کە کۆمەڵێ مەرجی بۆ بەرهەمهێنان و وەبەرهەمهێنان لە جیهاندا دانا.
- ڕەهەندی دادپەروەری کۆمەڵایەتی: گرنگترین ڕەهەندەکانی (گەشەی بەردەوامە) لە بواری ئابووری ژینگەییدا، ئەمرۆ لە جیهانی پیشەسازی و بەرهەمهێنان و کێبڕکێی سەرمایەدا، ئەگەر هیچ بەدواچوون و سانسۆرێکی لەسەر نەبێ، ئەوا لەلایەکەوە سامانی سروشتی وشك دەکات و ژینگە وێران و ناهاوسەنگ دەبێ؛ لەلایەکیترەوە، نادادپەروەری کۆمەڵایەتی، هەژاری، برسێتی، نایەکسانی نێوان ڕەگەزەکان، ئاسایشی خۆراك، ئاو، خزمەتگوزاریە هەمەڕەنگەکان، شوێنە ئیکۆلۆژیەکان، فرەزیندەوەری، دەریا و زەریاکان، هەر هەموو دەشێوێت. لەهەمووی گرنگتر، لەو بوارە کۆمەڵایەتیەدا پێگەی ژنە، بێ دانانی ژن وەکو کرۆکی ئەم ڕەهەندە، دادپەروەری کۆمەڵایەتی نایەتەدی و بوارکانی دیکەی وابەستەی ئەم ڕەهەندە، دەپوکێنێتەوە.
بۆ ئەوەی (گەشەی بەردەوام) ڕێگای ئاسایی بگرێتەبەر و لەمپەرەکانی چەندبارە نەبنەوە، دەبێ ڕوانگەی مرۆڤایەتی جەخت بکاتە سەر بەشداریکردنی ژنێکی تەندروست و وشیار و بەئاگا؛ بۆ و لەبەر چی؟ :
- کاتێ ژمارەی دانیشتوانی سەرگۆی زەوی لە ئێستادا، خۆی لە زیاتر لە حەوت ملیار کەس دەدات، کاتێ شارەزایان لەوەدا دڵنیان کە ئەم ژمارەیە بەرەو زیادبوون دەچێت، زەنگێکی هەستیار بۆ بەئاگاهێنانەوە و گرتنبەری ڕێوشوێنێ زانستی، لێدەدەن. لە ساڵی١٩٥٢ دانیشتوانی جیهان تەنیا ٢،٥ ملیار کەس بوو، وا چاوەڕوان دەکرێ کە لە ساڵی ٢٠٣٠ دا ببێتە ٨،٤ ملیار کەس. ئەم زیادبوونەی دانیشتوانیش زیاتر لە ئاسیا، بەتایبەت (هیندستان و پاکستان) و ئەفریقاش پێشبین دەکرێت. هۆکاری سەرەکی ئەم زیادبوونە، بوونی لەنگی و ناکامڵیە لە ڕەهەندەکانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، ئاینی و تەواوی ڕەهەندەکانی بەرێوەبردن، چونکە لە وڵاتی دواکەوتوو و چەقیو لە قەیرانە ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی، ژینگەیی و بوونی گرفتی دەروونی و فەسلەجی و چەندەها گرفتی دیکە…هتد. ئەوەی یەکەم کەس ڕووبەڕووی زیانەکان دەبێتەوە و باجی دەکەوێتە سەر ژن و کچ و مناڵە، زیادبوونی دانیشتوان واتە مناڵبوون، واتە ژن، واتە وابەستەبوون، نەخوێندەواری، ئەرکی قورس، ژێردەستەیی(نەك هەر ژێردەستەیی پیاو بەڵکو هەموو کۆمەڵگا)، ئاڵودەبوون بە مەرجە قورسەکانی ژیان و سڕینەوەی قۆناغی مناڵی و نەخۆشی و ژیانی ناتەندروست، کەمکردنەوەی جێگا، تەسکبوونەوەی کایەی تایبەت و داماڵینی هەموو مافێك وەکو مرۆڤ، واتە ژن لە هەموو ڕویەکەوە لەژێر باری ئەو دیاردەیەدا دەناڵێنێ. بەپێچەوانەی ڕێژەی لەدایکبوون لە کیشوەری ئەمریکا و ئەوروپا، کە وشیاری و ئاستی ڕۆشنبیری زۆرجار ڕێگە لە دروستبوونی ئەو بارودۆخە دەگرن و لێدەگەڕێن کە مرۆڤ ژیان بکات. پاشان زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان بەبێ بوونی هیچ مەرجێکی تەندروست، ژینگە پیس و هەوا نەشیاو و خاك تێکەڵ بە خڵتەی ژیان دەکات.
- ئەوجا کەمی ئاو کە دەبێتە یا بووەتە یەکێك لە کێشەکانی ژینگە. کێشەیەك کە لەم سەدەیەدا ئەرکی زۆری دەکەوێتە سەر ژن، گرنگترین بەند لە بەندەکانی ڕێکەوتنی دبلن لە ساڵی ١٩٩٢ (لە کۆنفرانسی ئاو و ژینگە) ئەوەبوو کە دەبێ کێشەی ئاو لە وڵاتە دواکەوتووەکاندا چارسەر بکرێت و ئاو بگاتە هەموو خێزانێك، لەبەر ئەوەی، یەکەم: ئەرکی ئاوکێشان زیاتر لەسەر ژن و کچە هەرزەکارەکانە کە دەرفەتی خوێندنیان لەدەست دەدەن و زەحمەتی ژیان دەکێشن. دووەم: وشیارکردنەوەی ژن لەبەکارهێنانی ئاو دەبنە هۆی کەمتر بەفیڕۆدانی ئاو، وە وابەستە بە کەمی ئاوەوە، زۆربوونی دانیشتوانیش هەمیشە دەبێتە کەمکردنەوەی بەشە ئاوی هەموو تاکێك، بەتایبەت لەو شوێنانەی خۆیان بەدەستی کەمی ئاوەوە دەناڵێنن وەکوو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
- پەیرەوکردنی زانست وەکو نیشتیمانێك لە ئازوقە بۆ داکۆکیکردن لە خودی مرۆڤ خۆی، خودێك کە لێوانلێوە لەو توانایەی تا ئێستا بە داپۆشراوی ماوەتەوە. زانستێك یەکاڵای چەمك چەمكی ئەو وزەیە دەکات کە وەکو کڵپەیەکی نووستوو لەنێو ئیڕادەی مرۆڤدا خۆی مت کردووە. لەنێو ئیرادەی مرۆڤدا، نەك ژن یا پیا. ئەمڕۆ گۆشە نەماوە زانست سەردانی نەکات و شیاوی توێژینەوە و پاشان تازەگەری و داهێنانی بۆ نەکات. هەموو ئەو زانستانە ئەگەر چەکەرە نەکەن بەرەو ناواخنی مرۆڤ (بەهەردوو ڕەگەزەوە) و ئەو وزە شاراوەییەی لە ژندا هەیە ڕاینەچڵەکێنێ و نەیکاتە دینەمۆی وشیارکردنەوە، ئەگەر نەبێتە زانستێك بۆ بەگەڕخستنی سامانی مرۆیی (بەتایبەت ژن)، ئەوسا ژینگە و ژیانیش هەردوو لەنگ و ناهاوسەنگ دەبن.
دەرئەنجامی تێهەڵکێشکردنی زانستی ژن بە گەشەی بەردەوام
زانست تەنها خاڵە، لەوێوە گەشەسەندن چەکەرە دەکات. لە جیهاندا نزیکەی هەشت سەد ئەستێرەی دەستکرد هەن. لە دوورەوە چاودێری گۆی زەوی دەکەن، زانیاری تۆمار دەکەن، وەکو زانستی کەشوهەوا و زریان و کارەساتە سروشتیەکان، سەربازی، هاوپەیوەندی، سلكی و لاسلكی، جیۆلۆجی و خەمڵاندنی ئاو و جۆرەکانی تر؛ جگە لەو زانستانەی لەسەراپای سەرزەوی شەونخونی دەکەن و نوێکاری و تازەگەری دادەهێنن. بەڵام، هەموو ئەو زانستانە پێکەوە ناتوانن کەلێنی توانای ژن پڕ بکەنەوە ئەگەر پەی بە زانستی ژن نەبات. لێرەدا بەتایبەت بۆ گەشەی بەردەوامی ژینگە و لە ڕەهەندی دارپەروەری کۆمەڵایەتیدا، بێتو ورد بڕوانین، هیچ دەرفەتێك نیە بۆ بەردەوامی پاراستنی ئیکۆلۆژی و لەهەمان کاتدا دابینکردنی پێداویستی نەوەی داهاتوو. ئەگەر شۆڕشی سامانی مرۆیی یا چاکتر بڵێین، شۆڕشی زانستی ژن، ڕێچکەی بەرپاکردن نەگرێ، چونکە ئەگەر چی سامانی سروشتی وەکو وزە (خەڵوزی بەرد و نەوت و غاز) تاڵان دەکرێ و کەشوهەوا گەرم دەکاو دەیگۆڕێ، بەستەڵەك دەتوێنێتەوە، لافاو دروست دەبێ، زریان و تۆفان هەڵدەکات، بەڵام پشتگوێ خستنی سامانی مرۆیی ژن، مرۆڤایەتی دەپوکێنێتەوە و یەکێك لە کۆڵەکەکانی (گەشەی بەردەوام) دەڕوخێنێ کە دادپەروەری کۆمەڵایەتیە (ڕەهەندی سێیەمی).
ڕەهەندی کۆمەڵایەتی ئەگەر لەق و نایەکسان و بەلاڕێدا چوو، ئەوسا هەموو هەوڵ و ماندووبوونێك بۆ بەردەوامی دەبێتە هیچ؛ کاتێ زانست بناغە و پێوەر نەبێ، کاتێ ناولەپی ژنێکی هزر ڕوناك و تیژبین، ڕەوی ڕۆیشتن و بەردەوامی نەئاژوێ، ئەوسا شەمەندەفەری ڕەهەندی ئابووری و ژینگەیی، بەهیچ هێزێك ناگاتە ویستگەی ئاسایشی ژیان. بۆیە زانستی ژنۆلۆژی ئەلف و بێی بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی تەندروست و بێ خەوشە. هەر زانست و تەکنەلۆژیا، توێژینەوە، لابور و تاقیکردنەوە و چاوەڕوانیکردنی دەرئەنجام، پێشبینیکردنی سبەینێ، داڕێژانی پلان، داهێنانی باشتر، ژینگەیەکی پاك، دەستپێوەگرتنی دەرامەتی سروشتی، کەمکردنەوەی ماددەزیانبەخشەکانی نێو هەوا، پەیڕەوکردنی ژیانێکی ئازاد، کەمکردنەوەی کێشەی کەمی ئاو، هەموو ئەمانە دەبێ لەژێر ڕۆشنایی تێهەڵکێشکردنی ژن بەو زانستانە بێ.
بۆ ئەوەی بتوانی تیوری (گەشەی بەردەوام) بۆ ژینگەیەکی تەندروست پڕاکتیزە بکەی، دەبێ ڕەهەندی دادوەری کۆمەڵایەتی پتەو بکەی. ئەو ڕەهەندەی کۆڵەکەی (گەشەی بەردەوام)ە، ئەو ڕەهەندەش بۆ قەلاچۆکردنی هەژاری، پەروەردەی ناکام، نەخوێندەواری، ژێردەستەیی، برسێتی، قۆڕخکردنی دەسەڵات و سامان، هزرو بیری هەموو مرۆڤایەتی و بە تایبەت ژن لێپرسراوە.
