”بۆچی ژن بەشداریی فیکری کەمە، یاخود وەبەرچاو نییە؟”

 لەژێر ئەو ناونیشانە تەوەرێکمان کردۆتەوە و بانگەشەی نووسەران و هەموو ئەو کەسانە دەکەین کە لە خۆیاندا ڕادەبینن تەنانەت چەند دێڕێک لەو بارەوە بنووسن.

د. شەونم یەحیا

پرسى بەشداریکردنى ژنان لە کایەکانى کۆمەڵ لە یەکترى جیاوازن. ئەمەش بۆ کۆمەڵێک هۆکار دەگەرێتەوە؛ هەندێکیان پەیوەندى بە ستراکتورى کۆمەڵگەوە، یان دۆخى سیاسیی و هەندێکیشیان پەیوەندنى بە ئاستى مەعریفى و چێژى ئافرەتەوە لەو بوارەى کە خۆى هەڵیدەبژێرێت هەیە.

بۆ نموونە، بەشدارى ژنان لە کایەى سیاسى، یان مەدەنى و کۆمەڵایەتى، یان سەربازى، لە باشورى کوردستان زۆر جیاوازترە. لە باکور و رۆژئاوا، هەرچەندە  سەرجەمیان لە چاپى یان چوارچێوەى کولتوورى کوردیدان، بەڵام بەشداریکردنیان جیاوازە. لە رۆژئاوا، من واى دەبینم کە ژنان زیاتر لە کایەى سەربازى خۆیان دەبیننەوە، ئەمەش بەحوکمى ئاڵۆزى دۆخى سیاسیى و ناجێگیربوونیانە.  لە باشورى کوردستان، لە دواى ڕاپەرینەوە فۆرمێکى تر لە بەشداریکردنى ئافرەتان لە کایەکانى کۆمەڵگە دەبیندرێت، ئەویش بوارى کۆمەڵگەى مەدەنى و ڕێکخراوەییە. بۆیە کاتێک دێن قسە لەسەر بەشداریکردنى ژنى کورد دەکەین لە هەر بوارێک گرنگە ڕەچاوى  شێوازى کاتیگۆریکردنى ژن و ڕۆڵیان لە کۆمەڵدا بکەین .

مەسەلە فیکرییەکان ئەو کاتە گەشە دەکەن کە دۆخێکى ئارام دەورى مرۆڤى دابێت و لە ژینگەیەکی هێمندا بێت. کاتێک کە دۆخى کۆمەڵگە لەڕووى سیاسیەوە نائارام بوو، فیزیک زیاتر لە فیکر لە جوڵەدایە، کۆمەڵگەى کوردییش نەک تەنیا ژنى، بگرە پیاویش لەم  بوارە لە قەیرانى فیکرى دایە و  نەیتوانیوە گەشە بەم لایەنە بدات. هەڵبەتە  ئەمەش بۆ کۆمەلێک هۆکار دەگەڕیتەوە. لەوانە بۆ ناسەقامگیرى توندوتیژى سیاسى، واىکردووە کۆمەڵگەیەک دروست بێت، ئەوەندە پێویستى بە کەسایەتیەکى سەربازییە زیاتر لە کەسایەتییەکى فیکرى بێت، بۆ ئەوەى پارێزگارى لێ بکات.

خالێکى تر تێڕوانینى کۆمەڵ بۆ پرسە فیکرییەکان و بەهەندوەرنەگرتنى، هەروەها  هەژموونى ئایدیۆلۆژیاى سیاسى و حزبى لەسەر ئەکتەرە کۆمەڵایەتیەکان، لە کۆمەڵگەى کوردى ئەوە ناوەندە ئەکادیمى و زانستیەکان نیین کە ئەکتەرى کۆمەڵایەتى بەرهەم دێنن؛ بەڵکو ئۆرگانە سیاسى و حزبیەکان وەک کارگەى بەرهەمهێنانى ئەکتەرى کۆمەڵایەتین، ڕەواج بەو فیکرو ئایدیۆلۆژییایە دەدەن کە لە بەرژەوەندنى ئەواندایە. بۆیە ئەو لێکترازانەى مەکینەى بەرهەمهێنانى ئەکتەرێکى بەمعریفە لە کۆمەڵگەى کوردى بەگشتى لە قەیراندایە. من لێرەدا تەنیا باس لە ژن ناکەم، بەڵکو هەردوو ڕەگەز لە چوارچێوەى ئەکتەرى کۆمەڵایەتى پێناسەم کردووە.

 ئەمە پرسێکى مێژووییشە کە رۆشنبیرانى کوردیش زیاتر ڕەخنە و تێروانینیان لەرێگاى شیعر، نەک لەڕێگاى لێکۆلینەوەى قوڵى فەلسەفەییەوە بووە. لەلایەکى دیکەوە، ستراکتورى کۆمەڵگەى کوردى جگە لەوەى ستراکتورێکى سیاسیە ئاینیشە؛  دۆگما و کۆنترۆڵى ئاینى واىکردووە کە فیکر ئازاد نەبێت، لێرەدا دەسەڵاتى ئایینى ڕێگر بووە لەبەردەم گەشەسەندنى فیکرى، هاوکات فیکر و فەلسەفەش نەیانتوانیوە لەم زۆنە ئاین بخەنە ژێر پرسیارەوە؛ لە پرسە فیکرییەکاندا، بۆ گەیشتن بە هەقیقەت مرۆڤ پێویستى بەوەیە لەهەموو بازنەکان دەربچێ .

 لە کۆمەڵگەى رۆژئاواییەکانیشدا ئەگەر ئەمرۆ  ژن لەم بوارە تاوى خۆى دابێت، ئەوا  لەناوەندو قوتابخانە باڵاکاندا بوو. ئەوروپا بۆ نموونە سەردەمانێکى زۆرە خاوەنى چەندان قوتابخانەى فیکرییە لەڕووى مێژوویەوە، بەهەزاران قوتابى لەم ڕووە پەروەردە دەکات، کەچى لە کۆمەڵگەى کوردى لە نێوەندە ئەکادیمیەکان، بەتایبەتى زانکۆکان، ئەوە نزیکەى چوار بۆ پێنچ ساڵ دەچێ بەشى فەلسەفە کراوەتەوە، کە بە شێوەیەکى ئەکادێمى قوتابى لەم بوارە پەروەردە بکات. لێرەدا، بەرلەوەى پرسیارى ئەوە بکرێت بۆچى ژن بەشدارى فیکرییان نیە؟ گرنگە پرسیارى ئەوەش بکرێ، بۆچى فەلسەفەو فیکر لە دونیاى ئەکادێمى کۆمەڵگەى کوردیدا فەرامۆش کراوە، یان پەراوێز خراوە؟ بۆچى عەقڵى کوردى نەیتوانیوە خاوەنى فیکرى ئۆرجیناڵى باڵاى خۆى بێت؟ بۆیە ئەمەش هۆکارێک بووە، کە نەک تەنیا ژن بەڵکو پیاویش، لەوەى قەیرانی فیکرى  هەبێ. بۆیە دەتوانم بڵێم کە بابەتى فیکرى و فەلسەفەى لە کوردستان بەگشتى لە قەیراندایە، بەتایبەتیش لە ناوەندە زانستیەکان.

لەڕووى (سایکۆ-سیۆسیۆلۆژییەوە) ژن وەکو ئەکتەرێکى کۆمەڵایەتى لە ژێر هەژموونى  دەسەڵاتى باوکسالارى و ئایین و بابەتە کۆمەڵایەتیەکاندایە، ئەم پرسانە هۆکاربوونە لەسەر دابڕانى ژن لەکایە فیکرییەکان؛ ژنانى کورد هەرچەندە لەڕێگاى ناوەندەکانى ژنانەوە هەوڵیانداوە داواى ئازادى ژن بکەن، زۆرجار داوا و جیهانبینى ژن لە ناوەندە  مەدەنیەکان، لەگەڵ چەمکە فەلسەفی و معریفیەکان یەکانگیر نین. بۆنموونە، لە دروشمەکانیان داواى “یەکسانى و ئازادى و مافى مرۆڤ” دەکەن، بێ ئەوەى خوێندنەوەى قۆڵى فەلسەفیانەیان بۆ ئەم چەمکانە هەبێت و لە ماهیەتى ئەم چەمکانە تێبگەن.

ئەمرۆ  جیهانبینى و فیکرى ژنى کورد لە کایە سیاسیەکاندا، ڕێک هاوتایە لەگەڵ جیهانبینى و فیکری پیاوێکى سیاسى. بۆیە کاتێک قسە لەسەر پرسى ژن و فیکر دەکەین لە کۆمەڵگەى کوردى، تائیستا ژن زۆر بەدەگمەن لە بوارە فیکرییەکاندا  جێگاى خۆى کردۆتەوە، گرنگە لە وێناى ژن لە فیکرى کوردیدا بڕوانین. بەلاى منەوە، ئەمە پرسیارێکى جەوهەرییە.