ئیخوان موسلمین و سەید قوتب

–  بەرەو یادی نەوەدو یەك ساڵەی ئیخوانی دایك –

شوان ئەحمەد

ئیخوان یەكەم ڕێكخراوی ئیسلامی سیاسیەو بە دایكی تەواوی بزاوتەكانی ئیسلامی سیاسی دادەنرێت. لە دوای هەرەسی خەلافەتی عوسمانی (1918) بە دە ساڵ، ئیخوانەكان یەكەمین تاقمێك بوون كە بە دروشمی (ئیسلام دین و دەوڵەت)ە، هاتنە مەیدان و دەستیان بە بانگەوازو كارو چالاكی خۆیان كرد.

ساڵانە لێرەو لەوێ‌ چەندین وتارو لێكۆڵینەوەو كتێبی جۆراو جۆر، لە سەر فیكر و ڕۆڵ و مێژووی ئیخوان و كارەكتەرە دیارو سەرەكیەكانیان دەنوسرێت. تیایاندایە ستایشیان دەكەن و هەشن بەدیدێكی ڕەخنەگرانە بە مێژوویاندا دەچنەوە و سەركۆنەیان دەكەن.

ساڵی 2017 نوسەرو توێژەرو ئەكادیمیستی لوبنانی (دكتۆر سعود ئەلمەلا)، دوو كتێبی لەسەر ئیخوان موسلمین بەچاپ گەیاند. یەكەمیان (ئیخوان موسلمین و سوپا)، دووەمیشیان (ئیخوان موسلمین و سەید قوتب). یەكەمیان ((143) و دووەمیان (١٩١) لاپەڕەیە. هەر دووكیشیان لە خانەی (المشرق) لە قاهیرە چاپكراون.

لە (ئیخوان موسلمین و سەید قوتب)دا، نوسەر  باسی یەكێك لە گرنگترین و كاریگەرترین تیۆرسینەكانی ئیسلامی سیاسی دەكات كە ئەویش سەید قوتبە (1906 – ١٩٦٦).

ڕاستە حەسەن بەننا بۆ ماوەی بیست ساڵ ( 1928 -1948)، هەموو شتێكی ئیخوان موسلمین بوو، دامەزرێنەرو ڕابەرو تیۆرسین و هەڵسوڕێنەرو سەرپەرشتیاری گشتی ڕێكخراوەكە بوو، وەلێ‌ دوای ئەو ساڵانەی سەید قوتب بە ڕەسمی پەیوەندی بە ئیخوانەكانەوە دەكات و نزیك بە دەساڵێك لە ناویاندا خەریك دەبێت، لە ڕووی تیورییەوە هێندە نوسراو بەجێدێڵێت كە تا ئەمڕۆش، باس دەكرێت و كاریگەری زۆری لە سەر تەواوی بزاوتە جیهادیەكانی دنیا هەیە. هەر لە ئیخوانەكان خۆیانەوە تا داعش و تاڵیبان و قاعیدە. لە ئەسیوت و تەلیسمان و دارولبەیزاوە بیگرە، بۆ كابوڵ و مەقادیشۆ و ناو جەرگەی ئەوروپا.

(سعود ئەلمولا) لە پێشەكی كتێبەكەیدا دەڵێت: (سەرباری ئەوەی دەیان كتێب و سەدان و وتارو لێكۆڵینەوە لە بارەی ژیان و فیكری سەید قوتبەوە نوسراوە، وەلێ‌ لایەنێكی سەرەكی و گرنگی ئەو هەر بە نادیاری و بە پەنهانی ماوەتەوە، بڕوانە ل٧).

كەوابێ‌ ئەو لەم كتێبەیدا هەوڵدەدات ئەو لایەنە پەنهان و شاراوەیەمان بەردەست بخات، بۆ ئەوەی وێنە ڕاستەقینەكەی سەید قوتب ببینین.

ئێمە تا ئێستا سەید قوتب، وەك ڕابەری فێندەمێنتالیزمی ئیسلامی و دامەزرێنەری توندو تیژی ئسوڵی و خاوەنی بیرۆكەی (حاكمیەت و تەكفیرو هیجرەو جاهلیەتی خەڵك و خوا) و تیۆرسینی (گۆڕانكاری بە زەبری هێز)، دەناسین.

لە چەند بەشێكی جیا جیاداو پشت ئەستور بە سەرچاوەگەلێكی گرنگ و بە شرۆڤەكاریەكی وردەوە، نوسەری ئەم كتێبە نزیكمان دەخاتەوە لەو پیاوەی ساڵانێكی زۆرە، بەو وێنەیەوە دەیبینین كە لەو دیوو شیشی زیندانەوە ڕاوەستاوەو بە ڕەنگێكی پەڕیوەوە، چاوەڕێی دەرچونی بڕیاری لە سێدارەدانەكەی دەكات لە لایەن دادگای شۆڕشەوە.

ئەو بڕیارەش ڕۆژی 29/ ئابی/1٩66 بە سەریدا جێبەجێ‌ دەكرێت، لەگەڵ محەمەد یوسف هەواش و عەبدولفەتاح ئیسماعیلی هاوڕێیدا.

(دكتۆر سعود ئەلمەولا)، شتێك  نییە پەیوەندی بە سەید قوتبەوە هەبێت و لەم كتێبەدا نەگەڕابێتەوە سەری و باسی نەكردبێت. هەم وەك ژیانی شەخسی و هەم وەك لایەنی فیكری و ئایدیۆلۆژی.

سەرەتا باس لە قۆناغی منداڵی و هەرزەكاری دەكات و (بە منداڵێكی لادێی) ناونوسی دەكات. ئاخر سەید لە گوندی (موشا)ی سەر بە پارێزگای (ئەسیوت) لە ئۆكتۆبەری 1906 هاتۆتە دنیاوە.

پاشان باس لە سەیدی (ئەدیب و ڕەخنەگر) دەكات كە خاوەنی ئەم بەرهەمانە بووە:

-مهمة الشاعر في الحیاة، 1933.

 – دیوانی (الشاطيء المجهول).

سەید لە ساڵانی (1933 بۆ 1948)، ڕۆلێكی بەرچاوی لە ژیانی فیكری و ئەدەبی لە میسردا گێڕاوەو لەو ماوەیەدا وەك زۆرێكی زۆر لە ئەدیبە ناودارەكانی میسر، لە ژێر كاریگەری ڕێبازو قوتابخانە فیكری و ئەدەبیەكانی خۆرئاوادا بووە.

لە بەشێكی دیكەدا قسە لە كارەكتەری سەید قوتب دەكات، بە گێڕانەوەی نەجیب مەحفوز (ئاخر نەجیب مەخفوز لە كۆمەڵە چیرۆكی ”ئاوێنەكان”دا كە ساڵی 1972 چاپی كردووەو باس لە ڕوداوەكانی میسر دەكات، هەر لە شۆڕشەكەی حیزبی وەفدەوە 1919 تا مردنی جەمال عەبدولناسر لە ئەیلولی 1970، لە ڕێی كارەكتەرێكی وەك عەبدولوەهاب ئیسماعیلەوە، باس لە سەید قوتب دەكات و دەڵێت “ئەو لە ئەمڕۆدا بۆتە ئەفسانەو وەك هەر ئەفسانەیەكیش، بیرو بۆچونی جیاجیای لە بارەوە دەوترێت. هەرچەندە من جگە لە هەڵسوكەوتی دۆستانە شتی ترم لێ نەبینی، وەلێ‌ هەرگیز بەسەروسەكتی مورتاح نەبووم. ئەو قەرەی باس و خواسی ئایینی نەدەكەوت و جل و بەرگی مۆدێرنی دەپۆشی و هاتو چۆی سینەمای دەكردو ئەوروپیانە نانی دەخوارد، وەلێ‌ دینداری و پەرۆشی بۆ ئایین پێوە دیار بوو. هەرچەندە نەخۆش بوو، بەڵام ڕاستی نەخۆشیەكەی لای كەس نەدەدركاند(…) تا لەژیانیشدا بوو، بایەخی بە ژن و هاوسەرگیری نەدەدا. كە شۆڕشی یۆلیۆی 1952 بەرپا بوو، ئەو سەرقاڵی دژایەتیكردنی حیزبی وەفدو بەرگریكردن بوو لە ئایینی ئیسلام”.

لە بەشێكی  دیكەیدا بە ناوی “سەید قوتب و قورئان و هونەر”، باس لە هەردوو كتێبی:

 – التصویر الفني في القرأن، 1945.

 – مشاهد القیامة في القرأن، 1947، دەكات.

هەروەها قسە لە كاریگەری بیرو بۆچوونەكانی ئەم دوو كتێبەش، لە سەر پرۆژە گەورەكەی “في ظلال القرأن” كە هەشت بەشەو لەساڵانی ناو زیندان دا نوسیویەتی و بە یەكێك لە تەفسیرە گرنگەكانی قورئان دادەنرێت. بەشێكی گرنگی دیكەش تەرخانە بۆ “سەید قوتب و ئەمریكا”…  ئاشكرایە وەرچەرخانی گەورە لە بیرو دنیابینی سەید، ئەو وەختە ڕوو دەدات كە ساڵی 1948 ڕوو لە وڵاتی مام سام (Uncle Sam) دەكات و ئەوەی لەو سەر دێتەوە، مرۆڤێكە هیچی ناچێتەوە سەر ئەو كەسەی كە ڕۆیشت بوو.

واتە ساڵی 1948 مامۆستایەكی لیبرالی دەڕوات و لەو سەرەوە تیۆرسینێكی ئسوڵی ئیسلامی دەگەڕێتەوە. ئەو كە ڕۆیی خاوەنی ڕۆمانی “أشواك” بوو كە هاتەوە “أمریكا التي رایت”ی نووسی.

لە دوای گەڕانەوەی لە ئەمریكا، سەید تێكەڵ بە ئیخوانەكان دەبێت. ئەگەرچی بە ڕەسمی پۆستێكی دیارو گەورەی نابێت، وەلێ‌ لە دوای تیرۆركردنی حەسەن بەنناوە (1948)، دەبێتە كاریگەرترین و دیارترین كارەكتەری ئەو ڕێكخراوە.

درێژترین نەسكی ئەم كتێبە ئەو نەسكەیە كە باس لە (سەید قوتب دەكات لە نێوان دوو كۆدێتادا) و چیرۆكی دورو درێژی چواردە ساڵەی پڕ كێشمەكێشی نێوان عەبدولناسرو ئیخوان موسلمینە (1952-1966) كە بە لەسێدارەدانی سەید و هاوڕێكانی دەگاتە لوتكە.

بەشەكانی كۆتایی كتێبەكەش كە (دكتۆر سعود ئەلمەولا) بە كورتی لە سەریان وەستاوە، باس لەم تەوەرانە دەكات:

 – لە نێوان سەید قوتب و هاوسەردەمەكانیدا.

 – ئیخوان موسلمین و دیموكراسی لە نێوان سەید قوتب‌ و حەسەن بەننادا.

 – لە نێوان مالیك بن نەبی و سەید قوتب دا.

 – سەید قوتب، لینینی بزاوتی ئیسلامی.

 – بنەماكانی بانگخوازی سەید قوتب، بەو جۆرەی كە لە (مەشخەڵی ڕێ‌)  ”معالم في الطریق”دا هاتووە.

 – جیهاد لای سەید قوتب.

 – هەڵسەنگاندنی پەیوەندی ئیخوان موسلمین و سەید قوتب.

 – وەڵامی حەسەن هوزەیبی بۆ سەید قوتب “دعاة لا قضاة”.

 – ئەوانەی بەرگری لە سەید قوتب دەكەن. بە گشتی ئەم كتێبە سەرچاوەیەكی ترە، بۆ زانینی زانیاری زیاتر لە سەر گرنگترین و دیارترین كارەكتەری ئیسلامی سیاسی،  بە درێژایی ئەم نەوەدو یەك ساڵەی تەمەنی، هەر لە ئیخوانەوە تا داعش.