رۆشنبیر و دەسەڵات

بەشێک لە توێژێنەوەی مەیدانی تێزی دکتۆرا

د. شەونم یەحیا/ دکتۆرا لە فەلسەفەى کۆمەڵناسى زانکۆى سۆربۆن – پاریسى یەک

هەموو ئەکتەرێکى کۆمەڵایەتى ناو کایەکانى کۆمەڵگە، توێژێکى گرنگن لە کێڵگەى رۆشنبیرى کۆمەڵدا، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە کە هەموویان وەزیفەى رۆشنبیر بگێرن، ئەو کاتەى ئەکتەرێک لە ناو کایەکانى کۆمەڵ بتوانى داهێنانێک لە رووى سیاسى یان کۆمەڵایەتى یا فەرهەنگى یا ئابوورى و ئەو داهێنانە بتوانێ گۆرانێک دروست بکات، ئەو کاتە دەکەوێتە ناو بازنەى رۆشنبیر.

 لە ئەنجامى کارکردنم لە سەر پرسى رۆشنبیران لە گۆرانکارییە سیاسى و کۆمەڵایەتیەکان  لە کۆمەڵگەى کوردى لە تەوەرى پەیوەندى نێوان دەسەڵات و رۆشنبیر لە کۆمەڵگەى کوردى، گەیشتینە ئەو ئەنجامە، کە دەسەڵاتى سیاسى پەیوەندى لەگەڵ هەر رۆشنبیر و ئەکتەری رۆشنبیرى بە جۆرێک دیاریکردووە، دەسەڵات لە سەر بنەماى دابەشبوونى ئەکتەرى رۆشنبیرى و رۆشنبیران و خۆیەکلاکردنەوەیان مامڵە کردووە، ئەو ئەکتەرە رۆشنبیرییانەى کە دژى دەسەڵاتن مامەڵەى دەسەڵات جیاواز بوو لەوانەى لەگەڵ دەسەڵاتن.

پەیوەندییەکان هەندێ جار لە ئاستى پاشکۆبوونە، یان تێکەڵ بە ناوزڕاندن و پەلاماردانە، یان نە ئەوان کاریان بە پرۆژەى سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە هەیە، نە دەسەڵاتیش کاری بەوانەوە هەیە. 

 ئەوانەى دژى دەسەڵاتن، هەڵویستیان و گووتارو رەخنەو پێشنیارییەکانیان وەرناگیرێت، دەسەڵات دەرگاى  گفتوگۆکردنی لەگەڵ ئەوان داخستووە، لە هەندێ حاڵەتدا ئەگەر گوێشیان بۆ بگرێت بۆ ئەوەیە ببێتە چاودێرێک بە سەرییانەوە، نەوەکو بیروبۆچوونەکانیان بۆ سەر بەرژەوەندى سیاسیان هەڕەشە بێت.

 هەروەها، ئەوانەى لەگەڵ دەسەڵاتن و بەرژەوەندى خۆیان لە چوارچێوەى ئەو دەسەڵاتەدا دەبیننەوە ئەوان دەبنە زمانحاڵ و پارێزەرى ئەو حزبە، دەسەڵاتیش ئەو کاتە گوێ بۆ ئەکتەرى رۆشنبیرى دەگرێت کە لایەنگرى حزبەکان و دەسەڵاتن، لە پێناو پاراستنى دەسەڵاتیان و مانەوەیان لە حوکم کردن.

پێم وایە ئەم دوو جۆرە ئەکتەرە ناکەونە ناو بازنەى ڕۆشنبیر، لێرە ئەکتەرى رۆشنبیریم بەکارهێناوە، چونکە ئەکتەرى رۆشنبیرى جیاوازە لە رۆشنبیر، (هەموو ئەکتەرێکى ڕۆشنبیرى  مەرج نیە رۆشنبیر بێت، بەڵکو ئەوان توێژێکن لە کێڵگەى ڕۆشنبیرى کۆمەڵگەدا). هەریەکێکیان بە جۆری ئەو رۆشنبیرانەى بەشدارى دەسەڵات دەکەن، کاتێک کە دەگاتە ئاستى ئەوەى هاوسەنگى  نێوان  ئیلتزامى سیاسیان و  ئیلتزامى کۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتیان بەرامبەر بە کۆمەڵ بپارێزن، ئەوکات لە ناو بازنەى “رۆشنبیر” دایە. چونکە ئەرکى رۆشنبیر رەخنەگرتنە لە واقیعى دواکەوتوو، ئەو واقیعەى کە سەروەریی مرۆڤ ناپارێزیت و مافى پێشیل دەکات.

هەندێ لەو کەسایەتیە رۆشنبیرانەى کە لە ناو کێڵگەى توێژینەوەکەمان بوون، پێیان وابوو “دەسەڵاتى سیاسی و حزبى  کوردى رۆشنبیرى ناوێ، بەڵکو کەسێکى دەوێت پروپاگەندەى بۆ بکات، کادیرێکى ئیعلامى دەوێت دەزگاکانى راگەیاندنی میدیاکانى بۆ بەرێوە ببات، بەو شێوەییەی کە حیزب دەیەوێت، رۆشنبیرى سەربەخۆ و رەخنەگرى ناوێت، بەڵکو گوێگرێکى پروپاگەندەکارى دەوێت”.

 پێم وایە، ئەو ئەکتەرانەى کە پێیان دەڵێن رۆشنبیر و لە نێو دامەزراوەکانى دەسەڵات و حیزب  کار دەکەن، بوونەتە فەرمانبەرى حیزبى دەسەڵاتى سیاسی. لە هەرێمى کوردستان ژمارەیەکى زۆرى لەو جۆرە ئەکتەرانە  بە ناوى رۆشنبیر بۆ خۆى دروست کردووە.

لێرەدا گرنگە، کە دەسەڵاتى سیاسى کۆکەرەوەى هەموو بیروڕا جیاجیاکان بێت و هەر رۆشنبیرێک، یان ئەکتەرێکى رۆشنبیرى، بەدەر لە ئایدیۆلۆجیای سیاسى، یاخود پێگەى سیاسى، یان سەربەخۆ، گوێی بۆ بگرێت لە پێناو بەرژەوەندیی گشتی. سوود لە هەموو ئەو مەعریفانە وەربگرێت کە عقڵانین و پرۆژەى عەقڵانین بۆ ئەوەى پرۆژەى رۆشنبیرانیش لە پشت عەقڵیەتى سیاسیەوە بێت، بۆ ئەوەى کاریگەرییان لە سەر شێواز و سیستەمى بەرێوەبردنى کۆمەڵگە دا هەبێت.

پەیوەندى نێوان رۆشنبیر و دەسەڵات لە هەرێمى کوردستان لە دۆخێک بۆ دۆخێکەوە دەگۆردرێت؛  لە سەردەمى رژێمى بەعس، رۆشنبیران لەگەڵ  حزبەکانى کوردستان بە یەکەوە خەباتیان دژى ئەو رژێمە دەکرد، لە پێناو ئازادکردنى خەڵکى کوردستان لە ژێر دەستى رژێمى بەعس، بەڵام دواى ئازادکردنی هەرێمى کوردستان، ئەم پەیوەندییە بە شێوەیەکى ڕادیکال دەگۆردرێت، پەیوەندییەکان کاتیگۆر دەکرێت، بە گوێرەى هەڵویستى رۆشنبیر و ئەکتەرى رۆشنبیرى، ئەو رۆشنبیر و ئەکتەرى رۆشنبیرییانەى کە رەخنە لە دەسەڵات دەگرن پەیوەندییەکانى نێوانیان گرژ دەبێت.

ڕۆشنبیران پێیان وایە کە عەقڵیەتى سیاسى کۆن ناتوانێت حکومەتى ئەلکترۆنى بەرێوە ببات، لەبەرئەوەى سەرکردە سیاسیەکانى هەرێمى کوردستان لە کاتێکدا کە ڕۆڵى پلاندانان و جێبەجێکردن دەبینن و کەمتر بڕوایان بە شارەزایى و پسپۆرى هەیە، بۆیە پاشماوەکانى عەقڵیەتى شۆرشگێریى و مەیلى تاکڕەوانە و گەندەڵى و مۆدیلى باڵادەستى حیزبى لە بوارى بەرێوەبردن و دانانى کەسایەتى لە سەر بنەماى حیزبایەتى و میزاجى شەخسى و خزمایەتى بەربەست دەبێت لە بەردەم  گەشەسەندنى سیاسى لە هەرێمى کوردستاندا.

لە روانگەى زۆربەى ئەو رۆشنبیرانەى کە بەشێک بوون لە کێڵگەى توێژینەوەکەمان، ئەو رخنانەن کە ئەمرۆ لە دەسەڵاتیان دەگرت، بریتى بوون لە :

•        ئەو جۆرە دەسەڵاتە نیە گوێ رابگرێت بۆ هەموو رۆشنبیرێک، یان ئەکتەرى رۆشنبیر، بە جیاوازى بیر وڕاى سیاسیان یان بێلایەنیان. ئەگەر گوێش ڕابگرێت، بۆ ئەوانە دەیگرێت کە لایەنگیرى دەسەڵاتن، یان کە گوێ لە رۆشنبیران و ئەکتەرى رۆشنبیرى دەگرێت، لە پێناو پەیامى عەقڵانى و کارکردن بە بیروڕاکانیان نییە، بەڵکو بۆ چاودێریکردنیانە، نەوەکو ببنە مەترسى بۆ سەر هێزى دەسەڵات.

•        مانەوەى عەقڵیەتى کۆن لە بەرێوەبردن و دامەزراوەکانى کۆمەڵگە لە هەموو بوارەکانى؛ بە تایبەتى لە بەرێوەبردنى سیستەمى سیاسى و نەبوونى پسپۆرى لێهاتوو لە بونیاد و دامەزراوەکانى کۆمەڵگە، هەروەها دابەش نەکردنى دەسەڵات لە سەر بنەماى دیموکراسى و شارەزایی،  ئەمەشیان بۆ کەمى هوشیارى سیاسى گەراندەوە.

•        دەسەڵات  ئەو معریفەییەی دەوێت کە بتوانێ  پروپاگەندەى بۆ بکات.

•        پێویستىبوون بە “هێز” لە جیاتى عەقڵ.

•        رۆشنبیران لەو بڕوایەن کە دەسەڵات لە هەرێمى کوردستان رێچکەى دامەزراوەى وەرنەگرتووە، بۆیە پرۆژە و عەقڵى رۆشنبیر لە پشت حکومەت و کارى بەڕێوەبردن و دەسەڵاتەوە نیە، بەڵکو لە سەر میزاجى شەخسی و حزبى بەرێوە دەچێت.

•        دیدى حزب بۆ رۆشنبیر وەکو ئامرازێک بۆ پروپاگەندە و دابەشبوونى رۆشنبیران بە سەر دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن و بەکارهێنانى رۆشنبیران لە ململانێ سیاسیەکان.

•        هەروەها، نەبوونى سیستەمێکى یەکسانخوازە کە تێدا هەموو هاوڵاتیان لە ماف و ئەرکدا یەکسانبن و نەهێشتنى گەندەڵى لە بوارى بەرێوەبردنى دامەزراوەکانى کۆمەڵگە و  نەبوونى شەفافیەت لە بەرێوەبردن.

هەر بۆیە وەکو لە بۆچوونى بەشێک لەوانەى کە لە کێڵگەى توێژینەوەکەماندا بوون، بۆمان روونبۆوە کە کۆمەڵێک هۆکار لە پشت دروستبوونى ئەو بۆشاییانەن کە لە نێوان رۆشنبیران و دەسەڵاتدایە، گەیشتینە ئەوەی، کە لە هەرێمى کوردستان، ئەو بۆشاییە لە نێوان رۆشنبیرانى سەربەخۆ و بێ لایەن فراوانتر دەبێت، وەک لەو رۆشنبیرانەى لەگەڵ دەسەڵاتن، پێمان وایە ئەگەر گفتوگۆى کراوەو دیموکراسیانە لە نێوان رۆشنبیران بە گشتى و دەسەڵاتى سیاسى بە تایبەتى هەبێ، ئەوا چوارچێوەى ئەو بۆشاییانە کەمتر دەبێتەوە.

پەیوەندیی نێوان رۆشنبیر و دەسەلات لە هەرێمى کوردستان ئەو کاتە تەندروست دەبێت کە دیالۆکى راستگۆییانە لە نێوان رۆشنبیران بە جیاوازى بیروڕایان و هەڵوێستیان لەگەڵ دەسەڵات و حزبە سیاسیەکاندا هەبێت.

بۆیە بۆ ئەوەى پەیوەندییەکى تەندروست دروست بێت، گرنگە رۆشنبیران بەشداری لە بڕیارە سیاسیەکاندا بکەن و دەسەڵاتیش بە جیاوازى بیرو رایان لە خۆیان نزیک بکاتەوە بە مەبەستى بە عقڵانیکردنى سیاسەتى مەدەنیانە لە بەرێوەبردنى دەسەڵات، لە هەمانکاتدا رۆشنبیرانیش دەتوانن رۆڵى خۆیان بگێرن.

لە ئەنجامى توێژینەوەکەمان گەیشتینە ئەوەى، سەرچاوەى بۆشایی نێوان رۆشنبیر و دەسەڵات لەوەوە هاتووە:

1-      تێوەگلاندنى سیاسەت لە هەرێمى کوردستان لە حوکمى کلیبتۆکراتى[1] واتە “چەتەسالارى” و گەندەڵى و نەبوونى  شەفافیەت لە کاروبارى ئیدارییدا.

2-      مۆنۆپۆڵکردنى سیاسەت لەلایەن نوخبەیەکى سیاسى ئێجگار بچوک کە هەموو سیفەتێکى دیموکراسیانەى لە سیاسەت سەندۆتەوە.

3-      رۆشنبیران ئەرکى سەرەکى خۆیان ئەنجام نادەن و دەچنە شەڕى سیاسیەکانەوە و رەخنە بەجێدێڵن و وەک ئۆپۆزیسیۆنێک رەفتار دەکەن. ئەمە وا دەکات رۆشنبیرانى سەربەخۆ  بێلایەنیی خۆیان لە دەست بدەن، ئەگەر رۆشنبیرێکى هەقیقى بێت لە ئەرکى سەرەکى خۆى دوور ناکەوێتەوە و ناچێتە شەڕى سیاسیەکانەوە، بۆیە ئەم کەسانە زیاتر لە ئەکتەرى رۆشنبیریەوە نزیکن نەک لە رۆشنبیر.

4-      ناڕەزاییبوونى رۆشنبیران لە مۆدێلى ئەو دەسەڵاتەى کە هەیە لەگەڵ دەرهاوێشتەکان و  رەخنەى توندیان لە نوخبەى سیاسى و دەسەڵاتداران، بەشێکی رۆشنبیران، بە تایبەتى بێ لایەنەکان، لەگەڵ دەسەڵاتدا تا ڕادەیەکى بەرچاو وەکو دووڕیانیان لێ هاتووە. ئەوان ڕەخنەى توند لە دەسەڵات دەگرن، دەسەڵاتیش لە ڕیێ هەوڵى ناوزەراندن و پەنابردنە بەر دادگا بەرپەرچى بەشێک لەو هێرشانە دەدنەوە.

5-      لاوازى پێکەوەژیانى دیموکراتیانە، واتە لاوازى کولتورى دیموکراتیانە و شێوازى گفتوگۆى نێوانیان لە رووبەرووبوونەوەى کێشەکان و چۆنیەتى چارەسەرکردنیان.

---

[1] Kleptocratie دەستنیشانی سیستەمێکی سیاسی یان کەسێک و چەند کەسانێک دەکات کە لە پێگەیەکی سەرەوەن و ئاستێکی بەربڵاو پەیڕەوی گەندەڵیی دەکەن.