transcultures ترانسكولتوور
جوان عزەت
هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ سۆكرات بگره هه‌تا دگه‌هیته سه‌رده‌مێ ده‌ستهه‌لاتداریێ دیرۆكا مرۆڤاهیێ دگوت: “هزر و فه‌لسه‌فه ئه‌قلى وێران دكه‌ت”. نها ژى هه‌مان ئه‌و خواندنه ل سه‌ر هزر و فه‌لسه‌فێ خوه دووباره دكه‌ن. ب تایبه‌ت سیسته‌مێن ده‌ستهه‌لاتدارى ترس ژ هزر و فه‌لسه‌فێ هه‌یه. نه‌مازه ئه‌و جڤاكێن وه‌هما هزرى ژ خوه را كرینه دینامیك ئه‌و جڤاك زورتر رێگریێ ل بوونا هزر و فه‌لسه‌فێ دگرن و ناهێلین هزر و فه‌لسه‌فه رۆلێ خوه یێ هزرى سه‌رده‌ست بكه‌ت. ده‌رئه‌نجامێن ڤێ رێگریێ ده‌رئه‌نجامێن دروستكرنا فۆبیایا مه‌ژى نه، دۆگماى جهێ سۆلتانیا مرۆڤى دگریت. پرس ئه‌وه گه‌لۆ بۆچى ئه‌ڤ رێگریه ل سه‌ر تابوو یێ هزر و فه‌لسه‌فێ به‌رده‌وام بوویه؟
ب هزرکرنا من، دڤان ده‌ڤه‌ران دا فه‌لسه‌فه هه‌م ژ گیانێ خوه یێ هه‌رده‌م و هه‌م ژ دیرۆكا كو هاتیه ڤه‌گوهاستن و دیتن د ره‌وشه‌كا هاڤى دا بوویه. ئه‌ڤ ره‌وش و ئه‌قلێ ئه‌ڤرۆ رێڤه‌به‌ریێ و رێبه‌راتیێ دكه‌ت هێشتا ل ژێر باندۆرا تێكستێ غه‌زالى دا ده‌رباز نه‌بوویه! هەر ژ وى ده‌مى وه‌ره هزر و فه‌لسه‌فه ل سه‌ر هشمه‌ندیا مرۆڤێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ هاتینه سێده‌ره‌دان. ل سه‌ر ڤێ هشمه‌ندیێ مرۆڤ دشێت بێژیت ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ژ بێ خوه‌دانیا فه‌لسه‌فێ بوونه ده‌ڤه‌رێن شه‌رخواز، تۆندوتیژى، بێ هشمه‌ندی، دروستکرنا کارێکتەرەکێ دوو دل و دوو کەسایەتى د ڤێ رێبازێ دا ده‌ركه‌فت و ده‌رئه‌نجامێن گه‌له‌ك ئیدیۆلۆژیێن جودا جودا مینا (داعش، قاعیده، تالیبان و..هتد) هاتنە سەردەست کرن. نه‌مازه ره‌ڤه‌ندیێن كوردى ژى د دیرۆكا خوه دا فه‌لسه‌فه ژ خوه را نه‌كرنه چه‌كێ هێزا نه‌رم و سیسته‌مكرنێ، له‌ورا ئەڤرو ره‌وشه‌نبیریا تێگەهشتن و بها و پرەنسپیان ده‌ربازى ره‌وشه‌نبیریا كاله و كه‌ره‌سته و بكارئینان و په‌یكه‌ربوون و نە روون و نەپاکیێ هات. دیاره ژ ده‌رئه‌نجامێ وان خوه‌شباوه‌ریێن ئه‌م تێدا په‌روه‌رده بووین مه ده‌رفه‌تا هزركرنێ دا یه “یێ دى” ل سه‌ر ڤێ هزركرنێ ئه‌رك و ماف ژى بووینه رسته‌یێن خوه‌كوژیێ. ژ به‌رهندێ ئه‌گه‌ر هزربكه‌ین فه‌لسه‌فه د ناڤبه‌را “مرن و ژیانێ” دایه، به‌لێ دگه‌ل مرۆڤێ كورد فه‌لسه‌فه د مرنێ دا ده‌رباز دبیت و ژیانێ دا هه‌لۆیستێ خوه نا وه‌رگریت. راسته مه كومه‌له‌یه‌كا سازیێن نڤیسین و وه‌شانێن گه‌هاندنێ وه‌كو “روژنامه، گوڤار، میدیا، سایت، په‌رتووك، په‌رتوكخانه، تیڤى، رادیوو و…” هه‌نه، به‌لێ ئه‌ڤرۆ ژ نه‌بوونا تێگه‌هشتن و تێهزرکرنا فه‌لسه‌فێ زرباریه‌كا هزرى تێدا یا دیاره، كو ب دروستى نه‌كه‌ڤیته ئاستێ زمان و دانوستاندنه‌كا ئه‌قلانى و ئاڤاهیێ تاكه‌كه‌سى دا. ژبه‌ركو یا ئاشكه‌را یه ئه‌ڤ جوره فه‌لسه‌فه وێ دگه‌هینت، كو خواندنێن سیاسى، جڤاكى و كۆمه‌لایه‌تى ل سه‌ر پێشكه‌فتنا تاك و جڤاك و ده‌وله‌تێ د پاشڤه‌كێشانێن شكه‌ستنێ دانه.
د فه‌لسه‌فا ئه‌وروپا دا هه‌رتشت هه‌یه، ژ وان هه‌موو تشتان ژى مرۆڤ سه‌نتراله. د ناڤ وان ملله‌تان دا فه‌لسه‌فێ تێرا خوه رۆلێ رێبه‌رایه‌تیێ وه‌رگرتیه. به‌لێ ئاورۆپا هزر و فه‌لسه‌فه ل سه‌ر هشمه‌ندیا تابوویان نه‌بره پێش، به‌لكۆ ل سه‌ر ده‌ستۆر و یاسا و رێكخستنا سیستەم- و تێگەهشتنا هزرێن مرۆڤى بره پێش. به‌رامبه‌ر وێ چه‌ندێ گرنگه بزانین ئه‌ڤه ناهێته ره‌تكرن كو هزر و فه‌لسه‌فه ل یوونان و رۆژئاڤا بتنێ سه‌ر هلدایه، به‌لكۆ بلندابوونا هزر و فه‌لسه‌فێ ده‌ستپێكێ ل روژهه‌لاتا ناڤین پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن بخوه ڤه دیت. ژ په‌یدابوونا “مه‌زهه‌بێ موعته‌زیله” بنه‌ماگرتنا ئه‌قلانیه‌تێ به‌رامبه‌ر شه‌رێ هزرا دۆگماتیزمێ ده‌ستپێكر. د ڤێ پاشخانێ دا ئبن رۆشد مه‌زنترین فه‌یلۆسوفێ سه‌دێ دوازدێ بوو. هه‌روه‌ها ژ مه‌نسورێ حه‌لاج بگره هه‌تا دگه‌هیته فه‌لسه‌فا سۆهره‌وه‌ردى پارێزگارى ل فه‌لسه‌فێ هاتیه كرن. ئه‌ڤێ فه‌لسه‌فه‌كاریێ به‌رده‌وامى دایه بزاڤێن هه‌رو هه‌ر. به‌لێ پشتى كۆده‌تایێن مه‌زن هه‌لوه‌ریانا کارێکتەر و كه‌لتوورى چێبووین ئه‌ڤ رۆله ل رۆژهه‌لاتێ هاته هشكرن و سۆلتانێن قه‌ده‌خه‌كاریێ سه‌رده‌ست بوون.
ئانکو، دگه‌ل ده‌ستپێكا بوونا مرۆڤى كوچبه‌رى هه‌بوویه، كوچكرنا مرۆڤان كوچكرنا هزر و فه‌لسه‌فێ بوویه. ل جهێ هزر و فه‌لسه‌فه رۆلێ خوه ببینین زورتر ئه‌فسانه و ئیدیۆلۆژیێن سیاسى به‌رهنگاریا دیرۆكا مرۆڤاهیێ كریه، به‌لێ تشتێ كو تابوو چێنه‌كربن ب تنێ جڤاكێن شارستانى بووینه ئه‌و جڤاك ژى بێ فه‌لسه‌فه و بێ كاركرن نه گه‌هشتینه وێ شارستانیێ. ئه‌ڤجار ده‌مێ كو مرۆڤ ل دیرۆكا مرۆڤاهیێ دنێریت دیاردبیت، كو ئه‌فسانه و ئیدیۆلۆژین ئاینىـ سیاسى، زانستى و فه‌لسه‌فى ئه‌ڤه هه‌موو بووینه زنجیره‌یێن درێژه‌كێشانا لێگه‌ریان ل حه‌قیقه‌تا ژیانێ و لێگه‌ریان ل وان پرسیارێن ل پشت فه‌شارتنا بوونا مرۆڤى و پاشى ده‌ركه‌ڤتن و به‌رده‌وامى دان ب سیسته‌مێن شارستانیێ. ئه‌ڤ كۆچكرنه جوره‌ك بوویه ژ جورێن به‌رێكه‌فتن و لێكدان و ناكۆكى و په‌یدابوونا جه‌نگان ل سه‌ر كه‌شێ درۆست بوونا هزر و فه‌لسه‌فێ.
بنێره هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ سۆكۆات بگره هه‌تا دگه‌هیته سه‌رده‌مێ ده‌سەلاتداریێ دیرۆكا مرۆڤاهیێ دگوت: “هزر و فه‌لسه‌فه هشمەندیێ وێران دكه‌ت”. نها ژى هه‌مان ئه‌و خواندنه ل سه‌ر هزر و فه‌لسه‌فێ خوه دووباره دكه‌ن. ب تایبه‌ت سیسته‌مێن ده‌سەلاتدارى ترس ژ هزر و فه‌لسه‌فێ هه‌یه. نه‌مازه ئه‌و جڤاكێن وه‌هما هزرى ژ خوه را كرینه دینامیك ئه‌و جڤاك زور تر رێگریێ ل بوونا هزر و فه‌لسه‌فێ دگرن و ناهێلین هزر و فه‌لسه‌فه رۆلێ خوه یێ داهێنانى سه‌رده‌ست بكه‌ت. چونكۆ، د ڤان ده‌ڤه‌ران دا فه‌لسه‌فه هه‌م ژ گیانێ خوه یێ هه‌رده‌م و هه‌م ژ دیرۆكا كو هاتیه ڤه‌گوهاستن و دیتن د ره‌وشه‌كا هاڤى دا بوویه.
بۆ زانین هه‌ر ژ ده‌مێ ده‌ركرنا ئاده‌م و حه‌وایێ بۆ سه‌ر زه‌مینى، كۆچكرنا هزر و فه‌لسه‌فێ هه‌بوویه. هزربكه ده‌ما كو پێغه‌مبه‌ران كوچكرین وى ده‌مى ژى شه‌رێن هزر و هوز و بنه‌مالان ده‌ست پێ كرینه، ئه‌ڤ شه‌ره ل سه‌ر ئاستێ دۆنیایێ بووینه به‌رده‌وام بوونا ئه‌نجامێن شه‌رێن هزر و مه‌ژى. هه‌تا دناڤ ئێك ئیدیۆلۆژیا ئاینى و ئێك هزركرنێ دا ژى شه‌رێ مه‌زهه‌بان هه‌بوویه، وه‌كو مه‌زهه‌بێ شیعه و سنه/ هه‌روه‌ها مه‌زهه‌بێ كاسۆلیك و پرۆتێستاند (1618ـ 1648)، هه‌روه‌ها ل سه‌ر ئاستێ كوچبه‌ریا كوردان شه‌رێ ناڤخوه‌ى/ براكوژى هه‌بوویه. دیسان ل سه‌ر هێلا نه‌ته‌وه‌ى و نه‌ژادى ب سالایه شه‌رێ تورك و عه‌ره‌ب و فارس و كوردان هه‌یه، ئه‌ڤه هه‌موو ئه‌و ئه‌گه‌رن ئه‌وێن ل ڤان ده‌ڤه‌ران بووینه زه‌مینه‌یێن چێكرنا پلانیێن دوم درێژ ل سه‌ر دروستبوونا كوچبه‌ریا هزر و بیرو و گه‌شه‌كرنا بزاڤیێن فه‌لسه‌فى. دڤێ پاشخانا ئەقلێ كوچبه‌ریێ دا ئه‌ز هزردكه‌م، چاندنا كه‌لتوورێ هزر و فه‌لسه‌فێ، پێدڤى ب رێبه‌رایه‌تیا به‌رپرسیاریێ هه‌یه. ئه‌ڤ رێبه‌رایه‌تیا دخوازیته بنگه‌هێن نویكرنا شوره‌شیێن هزرى و پێشخستنا كه‌ڤاله‌كێ دى یێ بها و نرخێن ره‌وشه‌نبیریێ. پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ ئه‌ڤ رابه‌راتیه چاوان دێ په‌یدابیت؟
د سێ بوارێن گرنگ دا دشێت به‌رپرسیاریا خوه ئیفاده بكه‌ت، ئه‌و ژى (پێشه‌یا جۆتیارى، پیشه‌یا پیشه‌سازى و پیشه‌یا كه‌لتوورێ هزر و فه‌لسه‌فه‌كاریێ). پیشه‌یا جۆتیاریێ گاڤا كو جۆتیارێ كورد بسپۆریا هزرا به‌رهه‌مێ خوه ڤه‌گوهازته ناڤا هزرا جڤاكى دا وى ده‌مى دێ روویێ بسپۆریا ئابوورى و هشمەندیا پیشه‌سازى دروست بیت ب ڤى ره‌نگى خواندنا تێكستێ دامه‌زراندنێ دێ بیته دامه‌زرێنه‌را تێكستێ ژیانا هزرى یا مرۆڤێ كورد. ئه‌ڤه ئێكه‌م ده‌رگه‌هێ دروستبوونا دیالۆگێ یه ل به‌رامبه‌ر هه‌ر شه‌ر و تابوو و ناكوكیه‌كێ. ب ڤى جورى هه‌لسه‌نگاندنا هزركرنێ د دیالوگا “ئه‌ز خوه مه، به‌لێ نه ب دژى خوه مه” په‌یدابیت. ئانكو، ئه‌وا ل به‌ر ده‌رگه‌هێ په‌رستگه‌ها دولفى به‌رى سێ هزار ساله ب بوون و نه‌بووونا مرۆڤى ڤه ل ژێرناڤێ (خوه بنیاسه/ سوكرات) هاتیه نڤسین و هه‌تا نها دهێته لێكولینكرن كو باژێربوون ژ هوشیاریا مرۆڤى سه‌رده‌ست دبیت و هزر و فه‌لسه‌فه دشێن مرۆڤى بدانه‌نه به‌ر دادگه‌ها پێداچوون و هوشیاربوونێ. له‌ورا د قوناغا ره‌سه‌بوونا سۆكرات دا فه‌لسه‌فه بلندترین ئاره‌زوویا حه‌زره‌تێ وى بوو دگوت “د فه‌لسه‌فێ دا ئه‌ز چه‌ند بزانم، وه‌سا هه‌ست پێ دكه‌م كو چ نزانم” ل ڤێرێ راسته سۆكرات یێ ره‌خنه‌یا زاتێ خوه دكه‌ت، به‌لێ ئه‌و ب رێكا زاتێ خوه یێ په‌یاما خوه دگه‌هنیته مه مرۆڤان و یێ دبیژیته مه، ئه‌وا هوین دزانن وه‌سا هه‌ست پێ نه‌كه‌ن، كو هوین هه‌موو یێ دزانن، به‌لكۆ هه‌ر هوینن پێدڤى ب زورتر زانینێ دبن و هه‌ر هوینن هه‌تا خوه باش بنیاسین، هه‌وه پێدڤى ب قوتانا گه‌له‌ك ده‌رگه‌هێن هزر و فه‌لسه‌فێ هه‌یه، کو تابوویان پێ بشکێنن.
Images: https://pixabay.com/fr/
Mylene2401
GDJ
