ئەگەر لە بازنەیەکی سەرووی خۆمانەوە لە جیهان بڕوانین/ بەشی یەکەم

---

گۆی زەوی لە ڕوبەڕوبوونەوەیەکی سەختی کێشەی جۆراوجۆردایە، کە ئیدی دەستی مرۆڤ ناتوانێت بە خێرایی بەریپێبگرێت، لە کاتێکدا هەر ئەو دەستە هۆکاری ناهاوسەنگی و شێواندنێتی، ئاڵنگارییەکان زۆر و نییەتی چارەسەکان لەگەڵ کێشەکاندا تاکولۆ دەکەون، بەتایبەتی پاش ئەم فرەجەمسەرییەی، کە ئێستا لەودیو هزرە دژبەیەکەکانەوە وەکو ژەمە تۆڵە لێدەنرێت و دژ بە یەکتر ئامادەدەکرێت. ئەو کێشانەی کە هەن وەکو کێشەی کەشوهەوا، پەتای سەردەم، داڕمانی بانکەکان، کێشەی وزە، دیجتاڵ و زیرەکی دەستکرد و لە هەمووی نالەبارتر کورتبینی مرۆڤ بۆ ڕووداوەکانی دەوروپشتی، هۆکاری ئەوەن کە جیاکردنەوەیان و خۆدۆزینەوە لەو کایەیەی؛ کامیان دەرحەق بە ئێستای تاک لە پێشترە بۆ چارەسەرکردن، زەحمەت بت.

لێرەدا لەم نووسینە دوو مەبەست هەن:

یەکەم : ئاڵنگاری و کێشەکان (ئەوەندەی دەردەکەون و دیارن) چین؟

دووەم: شوێنی تاکی کورد لە تێگەیشتن لە دۆخی جیهان و گرنگی ئەو دۆخە لەمەڕ ژیانی هەر تاکێك، لە کوێیە؟

یەکەم: کێشەی گۆڕانی کەشوهەوا

ئەمینداری گشتی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان ئەنتۆنیۆ گۆتیریس، لە ڕۆژی چوارشەمەی ٢٠/٩/٢٠٢٣ لە کۆڕێکی ئامادەکاری بۆ کۆنفڕانسی کەشوهەوای داهاتوو، کە لە نۆڤەمبەری ئەمساڵدا لە ئیماڕات بەڕێوەدەچێت، گوتی:

“دەرگاکانی جەهەننەم بەڕووی جیهاندا کراونەتەوە”

چی بکرێت تا بتوانرێ ئەو دەرگایانە هەروا واڵا نەبن و هێدی هێدی دابخرێن، چ ڕێوشوێنێک بۆ چارەسەرەکان بگیرێتەبەر، تا ژیان لەسەر گۆی زەوی نەبێتە جەهەننەم؟

ئەم کێشەیە، واتە کێشەی کەشوهەوا کشەیەکی نوێ نییە، لە کۆتایی سەدەی بیستەمەوە بابەت و باسی زانستی و لکۆڵینەوە و توێژینەوەی زۆری بۆ کراوە، لە ناوەندی IPCC جەند ساڵ جارێک، بە پشتیوانی هەڵسەنگاندنی سەدەها توێژینەوەی زانستی، دۆخی گۆی زەوی بەوپەڕی مکوڕییەوە ڕاڤە دەکات و پێش هەموو کەس ڕاستییەکان دەداتە دەست نوێنەری دەوڵەتەکان لەو ڕێکخراوەدا. ئەو زانایانەی لەو ناوەندەدا کار دەکەن و توێژینەوەکان هەڵدەسەنگێنن، کەسانی سەر بە ساسەت نین، بەڵام تا ئێستا سییاسییەکان نەیانتوانیوە و ئەو بوێرییەیان نەبووە پلانەکانی خۆیان بەپێی ئەو دەرئەنجامانە لە فەرمانڕەوایدا جێ بکەنەوە، چونکە لۆبی ئابووری و سەرمایەداری یا لۆبی فابریک و کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت و وزە زۆر بەهێزترن لە ئیرادەی سیاسییەکان.

کێشەی گۆڕانی کەشوهەوا، کێشەیەکی مکوڕ و هەنوکەییە، هیچ گۆشەیەکی جیهان لێی بێبەش نابێت، بەلافاو و سوتانی دارستان و وشکەساڵ، کەمبوونەوەی ئاوی شیرین، تێکچوونی خاک، کەمبوونەوەی باران، ڕەشەبا و باڕێزە، لەناوچوونی فرەزیندەوەر و زۆربوونی پەناهەندەی ژینگەیی، جگە لە پیسبوونی هەوا، ژاوەژاو، توانەوەی بەستەڵەکی هەردوو جەمسەرەکە و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی ئوقیانوسەکان، کە زیاتر نیوەی خوارەوەی گلۆبال زەرەرمەند و وێران دەکات، وەکو لافاوەکانی باشووری ڕۆژهەڵات ئاسیا و وشکەساڵی لە ئەتیوبیا.

کەمبوونەوەی باران و وشکەساڵی کێشەیەکە کە ئاسایشی ئاو، ئاسایشی خۆراک و پاشتر ئاسایشی نیشتمانی دەشێوێنێ و دیموگرافی ناوچەکان دەگۆڕێت، کشتوکاڵ و بەروبوومی خۆراک پابەندە بە بوونی ئاو و دەستی کارەوە، پابەندە بە کەشوهەواوە، ئەو گۆڕانەی کە ئێستا هەیە لە کەشوهەوا، بەشێکی زۆری بەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەو وڵاتانەش بەچڕی بەر عیڕاق دەکەوێت، بە پێی ئامارەکان ژیان لەو شوێنانەدا مەحاڵ دەبێت، ئەمەش بۆچوونێکی هەڕەمەکی نیییە، ئەگەرێکی بەهێزە و ئێمەش دەگرێتەوە، بۆیە چڕکردنەوەی تواناکان بۆ خۆگونجاندن و هێنانەکایەوەی ڕێوشوێنی لەبار بۆ هەڵکردن لەگەڵ ئەو پێشهاتە ئەرکێکی هەنوکەییە.

قەد لە خۆمان پرسی “لەدوای ساڵی ٢٠٥٠، بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی ئەتمۆسفێرەوە؛ دەبێ ئێمە لە کوێ بژین؟ چ جەهەنممێک دەبێتە نیشتیمان، ئاسایشی ئاو چی لێدێت؟ بەشە خۆراک چەند دەبێت؟ بەرەو کوێ کۆچ بکرێ، ئەگەر پلەی گەرمی لە پەنجا پلە زیاتر بێت؟

بەپێی بەدواداچوونی بانکی نێودەوڵەتی، تا ساڵی ٢٠٥٠ نزیکەی ١٤٣ ملیۆن کەس لە بیابانی ئەفریقا و باشووری ئاسیا و ئەمریکای لاتنی ناچاری کۆچڕەوی دەبن، ئەگەر لێکەوتەکانی گۆڕانی کەشوهەوا هەروا توند و بەو شێوەیەی ئێستا بەردەوام بێت، بەتایبەتی لە نیوەی خوارەوەی گۆی زەوی[[1]]

عیڕاق یەکێکە لەو دەوڵەتانەی، زۆرترین کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوای لەسەرە، وشکبوونی زەلکاوەکانی خوارووی عیڕاق، کە وەکو کەلوپوری نێودەوڵەتی تۆمار کراون، کێشەیەکی ژینگەی و ئیکۆلۆژی و کۆمەڵایەتییە و بە پێی زانیارییەکان ساڵانە پێویستی بە شەش ملیار مەتر سێجا ئاو هەیە، تا لە وشکبوونی تەواوەتی بپارێزرێت و خۆی بژنێتەوە[[2]}

بەبیابان بوونیش یەکێکە لە کێشە هەرەسەرەکییەکان، ئەو وڵاتانەی زیاتر کەوتوونەتە ژێر هەڕەشەی بەبیابان بوونەوە و زیاتر لە ٥٠٪ی ڕوبەری خاکەکەی تووشی ئەو دیاردەیە دەبن بریتن لە عیڕاق و سۆماڵ و سوریا، جگە لەوەی نائارامی کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە، دموگرافییەکەی دەگۆڕێت و بەهۆیی نەداری و بێکاریەوە کۆچڕەوی بەرەو ناوچەکانیتر دەستپێدەکات و فشاری هاتوچۆ و نیشتەجێبوونیش بە هەموو بوارەکانییەوە زیاتر دەبێت.

دووەم: کێشەی وزە لە جهاندا

لە دوا ژمارەی گۆڤاری شپیگلی ئەڵمانی ژمارە ٣٩ بابەتێکی زۆر سەرنجڕاکێش نووسراوە، سەردێڕەکەی بەسە تا لە بابەتەکە تێبگەی، سەردێڕەکەی دەڵێ ”یەکەم جار نەوت ئینجا ئەخلاق” ئەم سەردێڕە، بۆ کۆمپانیاکانی دەرهێنانی وزە و فرۆشتنی وزە و فەرمانڕەوا و سیاسییەکانی ئەو وڵاتانەی خاوەن نەوت و گازن، تەواو گونجاوە چونکە کە بەرژەوەندی هاتە پێشەوە دەستبەرداری هەموو شتێک دەبن[[3]]

وزە ئەو مادەیەیە؛ کە شەڕ هەڵدەگیرسێنێت و دەیکوژێنێتەوە، خۆشگوزەرانی دەبەخشێ بەڵام نادادپەروەریش پەیڕەو دەکات و نەهامەتی و ژێردەستەیی زاڵ دەکات، لەلایەکەوە زانست گەشەپێدەکات و لەلایەکیترەوە زانست دەکاتە چەپۆکی ئەتۆم و وێرانی دەکات، هەندێ جارش دەبێتە کارتی فشار و دەسەڵاتی ساسی و ئابووری وەکو ئەوەی ڕوسیا دەکات.

لە کۆتایی سەدەی نۆزدەوە و لەگەڵ دۆزینەوەی وزەدا سەرهەڵدانێکی نوێ جیهانی گرتەوە و تا ئێستا هەر بەردەوامە، بوونی وزە بەدەر نییە و نەبووە لە ڕوبەڕوبوونەوەی چەندەها کێشەی جۆراوجۆر، لەوانەیە نییشانەکانی یەکێک لەم کێشانە لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی ئۆکرانیا زیاتر دەرکەوتبێت، هەستیاری وڵاتانی ئەوروپا بۆ ئەو ئاڵنگارییەی پاش وەستاندنی هەناردەی گازی ڕوسیا توندتر بووبێت، بەڵام ئەم کێشەیە هەمیشە یەکێک بووە لە کێشەکانی وڵاتە پیشەسازییەکان، بۆ نمونە ئەڵمانیا، وە لەبەرئەوەی ئەڵمانیا دوای تسونامییەکەی ژاپۆن لە ساڵی ٢٠١١دا، بڕیاری داخستنی ویستگەکانی  ئەتۆمی بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا دا، قەیرانی وزەی زۆر زاتر بوو، لەبەر فشاری گۆمەڵگاش نەیتوانی بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنانی وزەی ئەتۆمی.

لە کاتی قەیرانی وزە لە ساڵی ١٩٧٣دا، وڵاتەکانی بەرهەمهێنانی نەوت، هەناردەی نەوتیان بۆ ئەوروپا ڕاگرت، وەکو پشتیوانیەک بۆ سوریا و میسڕ، وڵاتە پیشەسازی و پێشکەوتووەکان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی و بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی هاوردەکردنی وزە ڕێوشوێنی زۆر جیاوازیان گرتەبەر، وە بۆ ئەوەی تەنها  پشتنەبەستن بە وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ جەختیان لەسەر بەرهەمهێنانی وزەی ئەتۆمی کرد، لەو کاتەوە بنیاتنانی وستگەی ئەتۆمی و بەرهەمهێنانی وزە لە یوڕانیۆم زیاتر پەرەیسەند، لە دوای شەڕی ئۆکرانیاشەوە، کاتێ ئەوروپا و بەتایبەتی ئەڵمانیا تووشی قەیرانی وزە هات، لەلایەکەوە لەبەر کەمکردنەوەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و کێشەی کەشوهەوا، لەلایەکیترەوە لەبەر بوون قەیرانی وزە و پڕکردنەوە پێداویستی ناوخۆیی، هەژموونی بەرهەمهێنانی وزەی سەوز لە خۆر، ئاو، هەوا و گەرمی ژێر زەوی زۆر زیاتر بوو. ئەگەر چی زانست هەنگاوی زۆر گەورەی بەرەو وزەی سەوز ناوە، بەڵام وزەی سەوز هێشتا ئەو بڕە وزەیە نییە تا بتوانێ فابریکەکانی بەرهەمهێنان و دەستاڕی ئابووری سەرماەداری بسوڕێنێ و بەشی ئەو پێداوستییە قەبەیە ناکات کە ئابووری و بەرهەمهێنان داوای دەکەن.

ئەگەرچی جەخت کردن لەسەر بەرهەمهێنانی وزەی سەوز زۆرە، بەڵام ئەمە بەو واتایە نایات؛ کە بەهای وزەی بەردین کەم بووەتەوە، هێشتا ئابووری و بەرهەم‌هێنان زۆر لەو بیردۆزەوە دوورن، کە بەبێ وزەی بەردین بەتایبەتی نەوت و گاز ئابووری سەرمایەداری ئۆخەی بکات، لێرەدا زانست و ئابووری، یا زانست و دەسەڵاتی سیاسی تاک و لۆن، کێبڕکێ و قۆرخکردنی سامانی سروشتی لەگەرمەی شەڕکردن لەگەڵ یەکتر، هەر ئەمەش  جیهانی لە ڕووی ئابوورییەوە بەرەو فرەجەمسەری بردووە و هەر ئابووریەشە ڕیزبەندی دەسەڵات دیاری دەکات، بۆیە کیشوەری ئەفریقا لە قۆناغی تاڵانکردن و شەڕ لەسەرکردنە.

ماو یەەتی…

پەراوێزەکان:

1. https://dgvn.de/meldung/un-weltfluechtlingstag-2021-auf-der-flucht-vor-dem-klima
2. https://shafaq.com/amp/ar/%D9%85%D8%AC%D8%AA%D9%80%D9%85%D8%B9/%D9%88%D8%B2%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7-%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84-%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D8%A9-%D9%84%D9%89-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%A9-6-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D9%83%D8%B9%D8%A8-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%87-%D9%83%D8%AD%D8%AF-%D8%AF%D9%86%D9%89-%D8%B3%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%A7

Erst Öl dann die Moral, Spiegel,  Ausgabe 39, S.98

---

[1] https://dgvn.de/meldung/un-weltfluechtlingstag-2021-auf-der-flucht-vor-dem-klima

[2]https://shafaq.com/amp/ar/%D9%85%D8%AC%D8%AA%D9%80%D9%85%D8%B9/%D9%88%D8%B2%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7-%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84-%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D8%A9-%D9%84%D9%89-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%A9-6-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D9%83%D8%B9%D8%A8-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%87-%D9%83%D8%AD%D8%AF-%D8%AF%D9%86%D9%89-%D8%B3%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%A7

[3] Erst Öl dann die Moral, Spiegel,  Ausgabe 39, S.98

Images: https://pixabay.com/fr/

Larisa-K

NoName_13

xusenru

20143486

GDJ

ELG21