ئەگەر ئەز وەکۆ ژن د هشمەندیا وێ چەندێ دا نەبم، کو رەگەزەکا داگیرکریمە! گرنگە ب سەلمینم.
“جوان عزەت”
جوان عزەت
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2021/09/Jwan-Izat-509x1024.jpg)
ژیان ب خوە ل سەر سێکۆچکا “ئەڤین، ئازادى و بەرپرسیاريێ” هاتیە زمان، نە گرنگییدان ب رەھ و ریشالى یا ڤێ سێکۆچکێ دەرگەهى ل بەر سێکۆچکا “نە حەزکرن، بندەستى و بێ بەرپرسیاریێ” ڤەدکەت. بێگومان ئەڤ دوئالیزمە یا بێ سۆد و بێ خواندن نینە، بەلکۆ کارێ دوئالیزمێ ئکتیشافکرنا رەمزێن گەردوونى یە. ئەو دوئالیزما دناڤبەرا هزر و نێرینێن ژن و مێرى ژى دا پەیوەندى ب نەسلێ ئکتیشافکرنا جێاوازیێ هەیە و کار ل سەر “تێکستا مێر قەیرانە” و “واقعێ مێرى هیچ کێشەک نینە و ژن خوەدانا خۆلقاندنا کێشەیانە”! ئەگەر “هشمەندیا مێرى یا داگیرکرى نەبیت، خوە و کەسێ ناکۆژیت”! ئەڤ نهێنیى یێن دیرۆکى بووینە هەڤپارێ هزر و نێرینێن ژنێ، کو بەردەوام دەرگەهێ لێگەریانێ ل خوە ڤەکەت و ئیسپات بکەت، کو دیرۆکا وێ دیرۆکا پاشخانەکا داگیرکرى و گەندەلى و بکارئینان و ساختەکرنێ یە!.
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/adam-and-Eve-Enrique-Meseguer.png)
راستە ئەم وەکۆ کولتوور بەرهەمێ زور داگیرکرناین، بەلێ داگیرکرنا “هزر، بوون، ئورۆس و لەشێ ژنێ” داگیرکرنا ناسنامێ یە، ب واتەیا دژە تێگەهـ و تێگەهشتنێن کولتوورى فەرهەنگیى. ئەڤ پرۆسەیە ژ نژاندنا هزرێن مە یێن کەڤنار دهێت و پەیوەندیەکا گرێدایى پرس و پێڤاژوویا “ئەڤین و لەشێ ژنێ” یە. بابەتێ ئەڤین/ ئورۆس و لەشێ ژنێ مە گۆهەرییە بۆ دیزانینەکێ دى یێ داگیرکرن و شەرخوازیێ ئەو ژى ” دازاينێ ژێردەستیا ژنێ ژێر دەستیا کوولەتى یا ژنێ یە” و دهەمان دەم دا “ژێر دەستیا کوولەتیى یا ژنێ ژێر دەستیا کوولەتیى یا مێر و ناسنامێ یە”. دپانتایا ڤێ دیالیکتیکێ دا “شەر بەرامبەر ئازادیێ و لەش بەرامبەر ئورۆسێ” نەراستەوخۆ پەیوەندیا “دەروون و ئازادیێ” ددەتە ئاخفتن و ئاراستەکرن، دڤى مللى دا چەنگێ ئازادیا مێرى چەنگێ ئازادیا ژنێ یە. ژبەرکۆ کوولەتیا ژنێ ژ کوولەتیا مێرى سەرهەڤ بوویە و ئەڤ سەرهەڤبوونە پرۆسەیەکا گرێدایى چەنگێ ب کەلتوورکرنا مێرسالاریا کۆمەلایەتى سیاسى ئابوورى بوویە.
ب درێژاهیا دیرۆکێ، نە دادگەهکرنا سیستەمێ مێرسالاریێ وەک ڤەرێژەکا تاوانى ل سەر کۆشتنا هشمەندیا ژنێ مایە! کۆ ئەو ژى بتنێ لەشێ ژنێ وەک کارخانەیەکا پیڤایى بۆ درەوکرن و ساختەکرنا ئەڤین و بەها و چێژ وەرگرتنا ژیانێ ببیتە سیمایێ مانا ژنێ. ئەڤ چێژ وەرگرتنە هەتا رۆژا ئیرۆ ژى یا بەردەوامە. هەتا کۆ ئەڤ پرۆسەیە بهێتە مانیڤێستکرن، گەرەکە “هۆنەر و زمان” رۆلێ داگیرکرن و کێشەیا ژنێ وەکۆ شاکڵیلەک بۆ پرسا ئازادى و یەکسانى و دیمۆکراسى و ناسنامەیێ ببینیت. ئورۆس، ئەو راستیا دژوارە ئەوا کو مە بەرەڤ شەرەکێ مەزن دبەت ئەو ژى راستەوخۆ شەرێ ئازادیێ یە. گەلۆ کى د سەرکێشیا ڤى شەرى دا یێ ـ یا بەشدارە؟ ب هزرکرنا من، ژن ب پلەیا ئێکێ، بەلێ پێدڤییە هزربکەین چ جۆرە شەر؟ ئەرێ شەرێ ئازادى و یەکسانى یا دناڤبەرا تێگەهشتنێن ژن و مێرى؟ یان شەرێ ب ئاشیتیکرنا وەلات و ناسنامێ؟.
شەرێ یەکسانیا ژن و مێری گرنگە بەرى شەرێ نیشتمانى بهێتە بوونێ. ل ڤێرێ ئەگەر مێرى باوەرى ب ئازادیێن خوە هەبیت نابیتە بەربەست ل بەردەم داگیرکرنا ئازادیێن ژنێ، بەلکۆ ل جهێ شانازیێ ب مولکیەتا ژنێ ببەت پێویستە هەولبدەت شانازیێ ب ئازادکرنا وێ ژنێ ببەت و ل ئازادیێن وێ بگەریت و بێژیت بۆچى یا گرنگە ژن ئازاد و سەربەست ببیت؟.
دیرۆک، ئەو راستیا نەهێتە بەرزەکرن!
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/padlock-jarmoluk.jpg)
بەشێ دوو
ئەگەر ئەم دووبارە ڤەگەرینە ناڤ پرۆسەیا دیرۆکا کوردان هەلبەت ژن د سەرکێشیا شوڕشا چاند و گشتۆکالى دا هێزەکا مللى، شانووى، هۆنەرى و رابەراتى هەبوو. مێر، نە یێ سەرکوتکرى بوو! بەلکۆ د وێ دیروکێ دا یێ زربار و ڤەشارتى بوو. ئەڤ قوناغە مورا هزرکرن و بەستنا ئیرادە و هونەرێ ژیانا ژنێ ددەتە وێنە کرن. بەلێ د سەردەمێ ئیرۆ پۆست مودێرنیزم و نیۆلیبرالى و سەرمایەدارى دا مورا مێرى یا سەرهەڤە و ژن تێدا ب ئاموورکرن و زرباریا دیرۆکا خوە یا نەنڤیسى دهێتە کێشان و پیڤان.
مێرى، سەنتەرێ شەرانگیزیا خوە ژ کولتوورێ راوکرن/ نێچیرێ وەرگرتیە و هەر چ زوورى و ماندبوونەکا دبینیت ل هەمبەر ژنێ رادوەستیت. ئەڤ کولتوورێ شەر و تۆندوتیژیێ ژ کەڤنارییا ئەقلێ دیرۆکا راوکرن و ئەفسانەێن دیرۆکى و هێزێن کومەلایەتى دهێت. ب هزرکرنا من، تشتەک ژ راستى و دروستى یێ دوور نینە، پەیوەندیا شەر و هێرش کارى و تۆندۆتیژیا مێرى راستەوخوە پەیوەندى ب سێ پرسێن سەرەکى ڤە هەیە.
ئێک: دەرووناسى، مێر د سایکلۆژیا خوە دا بوونەوەرەکە حەزا داگیرکرن و شەر و هاڤیبوونێ ژ واقیعێ ژنێ هەیە، چونکو روخسارێ وى روخسارێ ژ دایکبوونا شەراخوزایێ بوویە، نموونە دایک دەمێ هەردوو رەگەزان دئینتە ژیانێ ئەو دزانیت کۆر بەرهەمێ بەشداریکرنا شەرى یە و کچ بەرهەمێ بەشداریکرنا دروستکرنا ژیانێ یە. ئەڤ غەریزە د مانتەلیتەیا مێرى دا شین بوویە و پەیوەندى ب ئیگۆیا وى ڤە وەکۆ رەگەزێ نێر هەیە.
دوو: دەسەلات، مێر ژ فلێگەراییا راوکرنێ فێرى راهێنانکرنا دەسەلاتداریێ بوو، ب راهاتنا ڤێ خوازتێ هێز و دەسەلات گرتە دەستێ خوە سەردەستى یا خوە هەلبژارد. ئەڤ هەلبژارتنە خزمەتا دەسەلاتێن مێرسالارى و چینایەتى و زالیەتا مێرى و مانا شیرێ جیهادا غەریزە و ئارەزوو و دەپێ شانۆگەریا مێرى دکەت.
سێ: درێژپێدانا ئاینێن یەک پەرستى بەردەوام پشت بەستن ل سەر بوونا مێرى و پەراوێزخستن ل سەر نەبوونا ژنێ کریە و ئەو هێزە بەخشییە مێرى کو خوە ئازا و خوەدان دەسەلات و بوونەوەرەکێ ئەقلمەند و ئەکتیڤ بزانیت و ببینیت و ژنێ ب بوونەوەرەکا لاواز، بێ گیان و بێ دەسەلات و پاسیڤ ببینیت. نموونە/ ئاینى مەسیح وێ داستانێ ئاراستە دکەت، کو دایکا مەریەکا دگەل هیچ مێرەکێ جووت نەبوویە بەلکۆ کارێ ئیلاهى بوویە! مریەم دایکەکا چاڤ ب گریان و بێ دەسەلات د سێکۆچکا رۆحا پیرۆز، باب و کورى دا هاتیە سەلماندن. ئەڤە ئێک ژ نیشانێن لاوازى وب کۆیلەکرنا ژنێ یە!، چونکۆ پرۆسەیا داگیرکرنا ژنێ نە پرۆسەیەکا بایەلۆژى یە، بەلکۆ پروسەیەکا گرێدایێ کولتوورى پەتریارکى، کومەلایەتى، سیاسى، ئاینى ئابوورى بوویە. کوشتن و هاڤیکرنا ژنێ ژ رێتم و هێزێن ڤى کەلتوورى دهێت. دڤى بوارى دا جڤاکێ کوردى جڤاکەک بوویە بەردەوام خوە ژ بوونا ئورۆسێ بێ بەش کریە و رێک نەدایە خالێن هاوبەشێن ژن و مێرى بهێنە زمان، داکۆ دژە هاوبەش رۆلێ خوە بگێریت و بەردەوام بکەت.
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/woman-VietFotos.jpg)
بۆ من وەکۆ ژنەک ئەڤ پرسیارا جەوهەرى و فەلسەفى دیار دبیت، ئەرێ بۆچى هەموو دەمان مێرێ کورد، روویەکێ دوئالیزمى پێڤە دیارە؟ ئانکۆ، ژ لایەکێ خوە ب دۆژمنەکێ سەرسەختێ تۆندوتیژ ل هەمبەر ژنێ دبینیت و ژنێ بەردەوام دئێشینیت و ئازار ددەت و ژ لایەکێ دى ڤە حەزکرنێ ددەتە ژنێ دەست دکەتە گریان و دەخالەتکرنا ژنێ و دبێژیت ژن تاکە کەسە ل هەمبەر دل و دەروونێ من؟!. ئەڤە ئەو دوفاقییە ئەوا کو مێر فێرکرى، کو بتنێ وى زمانێ ئاخفتن و خوە زالکرنێ هەبیت و بەرامبەرى وێ چەندێ ژنێ ژبلى زمانێ ئاخفتنێ، زمانێ پارچە پارچەکرنێ ژى هەبیت. ل ڤێرێ یا دیارە هاتنا ژنێ بۆ ناڤ ناڤەرووکا زمانى هاتنەکا ب قوربانیدان و پارچە پارچە کرنە. لەشێ وێ د ناڤ بازنەیا سیستەمێ پەتریارکی هەم دملێ هزرا مێتولۆژی دا، هەم د ملێ هزرا ئاینى دا، هەم دملێ هزرا زانستى دا، هەم دملێ هزرا فەلسەفى دا ب رێبازێن پارچە پارچەکرنێ د ناڤ زمانى دا هاتیە دارێژتن. نموونە ژى یا روونە د مێتولۆژیا “مەردۆک و تیاماتێ” دا ئەو هەرسێ تیرێن ب ژنێ دکەڤن واتەیێن داگیرکرنا ژنێ ئسپات دکەن. تیرەک بۆ سەرێ ژنێ، کو کارێ هزرکرن و داهێنانێ نەمینیت! تیرەک بۆ دلێ ژنێ، کو ببیتە دەرهێنەرا ژێرێ سوزانى و هەستێن وێ تێکەلى جیهانا لەشێ وێ ببن و لەش ببیتە بەرگێرا تەپەسەریا وێ!. تێرێ سیێ بۆ ناڤەندا رەحمێ وێ، کو ئێدى رەحمێ وێ بەرگریێ ل ئافراندنا نوى نەکەت و گرنگیپێدانا وێ بۆ رەحمێ وێ ببیتە ئۆرگانەک ژ بەرهەم ئینان و لێگەریانا ژ دایک بوونا زارۆکان!. ژ خوە نموونەیا هەرا بەر چاڤ ئەوە، کو ژن د مێژوویا عوسمانى و ئەباسیان دا ل بازاران دهاتە کرین و فروتن و بن ئاخ کرن! ئەڤ سیستەمە د وى دەمى دا رۆلێ خوە یێ تایبەت هەبوو کو هەلبژارترین ژن ژ لایێ مێرى ڤە دەکەڤتەبن چەنگێ زالیەتیەکا دژوار و ژ بوونا خوە یا مرۆڤى دهاتە دابران! هەتا نها ژى ژن ل سەر میراتێ ئادەم و حەوایێ کەڤیتە ژێر سیبەرا پاوانکرنا بەهشت و جەهنەمێ دا، گوتنەک هەیە دبێژن، هەر مێرەکێ پێگیریێ ب ئەرکێن خوە یێن موسلمانبوونێ بکەت ئیلاهى ل بەهشتێ پاداشتەکێ بۆ هەى ئەو ژى پێشکێکرنا ژنێن حۆرى/ حورالعین پاداشتێن ب جیهادکرنا وانن! ژ لایەکێ دى زانست ژ فۆرمێ لاوازکرنا بایۆلۆژى ڤە هەولدایە ئاستێ شیانێن مێیاتیێ زێدەتر د ئاستێ نێگەتیڤیبوونێ دا سەلمینیت. ژ لایێ فەلسەفى ژى یا دیارە فەلسەفا زور فەیلۆسوفێن مینا سۆکرات، رۆسو، کانت، نیچە و…هتد ل سەر وێ چەندێ هاتیە ب زمانکرن، کو ژن ئێک ژ بوونەوەرێن لاواز و سرۆشتى و خوەشباوەرە! ئەڤ پێناسەیێن هەین بووینە ئەگەرێ دروستکرن و نڤیساندنا مێژوویا ب کوویلەکرن، بندەستى و نە ئازادکرنا ژنێ.
کولتوورێ ب شەیتانیکرنا ژنێ!
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/woman-dianacibotari1991.jpg)
بەشێ سێ
ل سەر سیستەمێ سەرمایەداریێ من ددەمێ خوە دا بۆ بەشداریکرنا کۆنفرانسەکێ ل کومارا “چیک” دەربارەى مژارا “ب شەیتانکرنا ژنێ” بابەتێ “ژن، جوانى و خراپه “ب زاراڤێ سورانى خوازت پێشکێش بکەم، کو ئەگەرێ پارچەکرنا دفن، سینگ، لنگ و لەشێ ژنێ ژ چ هاتیە و بۆچى بوویە بایەتەکێ گرنگ؟ بۆچى ژن بەردەوام ل ژێر درۆشمێ ب شەیتانکرن و سحربازیێ دهێتە لقەلەم دان؟
ئەو ژى ل سەر هزراندنا ڤێ تێکستێ “له رووى فكر و فهلسهفیهوه جوانى دوو ڵایهن پۆزهتیڤ و نیگهتیڤ ههیه. بهڵام بهداخهوه له كۆمهڵگه نهریتى/ پهتریاركى و پاشكهوتوودا كڵتوورى قهسابخانهیى ههیه. جوانى دهبێته سهرچاوهى هێز و ڵاوازى. بۆیه من وهكۆ ژنێكى خۆرههڵاتى ئهركى من ئهوهیه ژن له نهریتى خۆرههڵاتهوه بهتایبهتى له كۆمهڵگهى كوردهواریدا پێناسه بكهم و دهستى خۆى بێخمە سهر برین و پركردنهوهى ئهو بۆشایه مرۆڤایهتیهوه كه له ناو ژنى ئهم كۆمهڵگهیهوه دهردهكهوێت وه دهمهوێت ژنى ناوچهكه بیكهمه نموونهى ئهم بابهته گرنگه.
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/violence-against-women-Alexas_Fotos.jpg)
یهكهم خاڵ ئهوهیه، ژن وهكو سهرچاوهى هێزى مێینه پهیوهندى به جوانییهوه ههیه. كاتێك ژنێك له رووى رۆخسارهوه سهرنج راكێش و جوان بێت، دهتوانێت له ههموو فاكتهره كۆمهڵایهتیهكانهوه پهسهندببێت، به تایبهتى لهفاكتهرى سیاسى و ئابوورى و میدیایى و زوربهى دهزگایه جیاجیایهكانى كۆمهڵایهتیهوه خاڵى هێزى مێنهى ئهو ژنه، وادهكات له ناو پارته دهسەڵاتدارهكان و راگهیاندنهكان و كۆمهڵگه به گشتى ببێته ئۆرگانێكى قهبووڵكراو. سهرهراى ئهوهش كولتوورى نهریتى ئهو ژنه به ئۆرگانێكى جوانى و باشى و چاكه له قهڵهمدهدات و له ڵایهن كهسایهتى خاوهن دهسەڵاتهوه ههوڵى بۆ دهردرێت بكهوێته ناو پێشبركێهكى گهورهى ئهسترهناسى دهرهوه و ناوهوهى كۆمهڵگه دا. بۆیه لهم بوارهدا ئهگهر ژن له ناو كۆمهڵگهى كوردیدا گرنگى تهنها به جوانى خۆى جهستهى بدات و بهم شێوهیه بێت مێشك و جهوههرى خۆى فرێدراوبێته دهرهوه، ئهو كاته له ناو كۆمپانیه گهوره ئابوورى سهرمایهدارهكاندا بهژنێكى سهركهوتۆ دهبینن و ئیشى پێ دهدرێت و بهختى ئهوهش ههیه بگاته قۆناغى رهمزى سهركردایهتى و پهرڵهمانتارى و بهشێك له كایه جیاجیایهكانى كۆمهڵگه. ئەمە خۆى ژن بەتەنیا لەم بواردا بەشدار نیە، بەلکۆ خوازتى ئەو کومەڵگە و دەسەڵاتە و کۆمپانیە و پیاوە سەرمایەدارە زەبەڵاحەکانە ژن بە شێوازى شەیتانیکردن دەهێنێتە پێشەوە و دواتر ژن دەخاتە ناو گەمەیەکى کۆشندەى تاوانبارکردن و سیحربازى و شەیتانى.
دووهم خاڵ ئهوهیه، ژن وهكو سهرچاوهى لاوازى مێینه پهیوهندى به خۆراكى جهستهیهوه ههیه. جوانى ژن وهكو حهزى سیكسى پیاوان له ناو دامهزراوهكان و سازیهكان و زانكۆیهكان و پهیوهندى سیاسى و كولتوورى و ئابوورى و هۆنهرى و كۆمهڵایهتیهكاندا دێته كایهوه، ژن لهم رهههندهوه دهبێته بهرماوهى بهرژوهندى بهكارهێنانى خراپهكارى، ئیتر وهك كائینێك نزمتر له شهیتان تهماشهدهكرێت و ههر نارازییهكى ساده ئهو ژنه دهیكات له چاو و تێگهیشتنى كۆمهڵگا دا دهبێته خۆدى به شهیتانكردن و لهوانهیه له رووى سایكۆلۆژیهوه واى لێبێت رۆحى خۆیش بفرۆشێته به شهیتانكردن وه پیاو له راستیهكانى ئهو لابدرێت و به زیندووى بسۆوتێنێرێت”. ئەز گەهشتمە وێ باوەرێ کو سیستەمێن سیاسى، کومەلایەتى و ئابوورى کێشان و پیڤانا ژنێ ل سەر زاهیربوونا جوانیا لەشى د هەلسەنگینن و جەوهەر بوونا وێ ژى وەکو میراتەکێ ب هێزا شەیتانیکرنێ ڤە نیشان ددەن! جڤاکێن ب ڤى رەنگى مەیلا فروتنا بوون و جەوهەرێ ژنێ هەبیت، هەردەم جڤاکێن نەخوەشن و گیانێ ئازادى و دادپەروەرى و مرۆڤبوون و هوشیاریێ تێدا یێ وون بوویە. ب بکارئینا جوانیا لەش و سەرنجا ژنێ ئیرادەیا ژنێ بەر ب زێدەتر مژارا نامووس و هێزا فەشارتن و نەچارکرن و مۆلکیەت و سوزداریێ ڤە دبەت. ژن دەما ل سەر پرسا نامووسێ دهێتە کوشتن، ل وى دەمى جڤاک نە بتنێ بانگا نەزانین و کوورە فەهم و نەلێکدانا خوە دکەت، بەلکۆ ب ناڤێ چەمکێ ئەخلاقى بانگا چەمکێ بێ ئەخلاقیێ دکەت! ئەڤ ئێک ژ پارادوکسێن هەرێن مەزنە ل هەمبەر نەزانەبوونا پرس و چەمک و فەلسەفا ئەخلاقى ل سەر هەموو بوار و بیاڤیێن جڤاکى.
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/explosion-BedexpStock.png)
ل ڤێرێ گرنگە بزانین کو بەرهەمێ بەرهەمئینانا هەر فەلسەفەیەکێ ل سەر مێراتێ رەخنە و رەخنەسازیێ هاتیە ژیانێ، هەر وەکۆ کانت گوتى، “ئێک تشت د ژیانێ دا یێ پیروز و بلندە ئەو ژى رەخنە یە”. هەتا کۆ رەخنە هەبیت گەرەکە هێز و ئیرادە و بەرگریکرن و قەبوولکرنا هەر مرۆڤەک و جڤاکەک و دەولەتەکێ ژى هەبیت. نێهنییا رەخنەیێ ئەوە، کو ململانێ د ناڤبەرا جیاوازیا دروست دکەت. جێاوازى، بخوە ژى ڤەکرنا دەرگەهێ لێبوورین و مەردەنى و دەولەمەندى و کارکرن دگەل هەڤدوو، نەکو کارکرن ل سەر هەڤدوو یە. رەخنە بخوە ئالتەرناتیڤەکە ب نەهاتنا تشتەکێ نە نویخواز بەرامبەر هاتنا تشتەکێ نویخواز. بوویە تشتێ بۆ من گرنگ ئەوە کو ئەو دیالێکتیکا دناڤبەرا ژن و مێرى دا دیالێکتیکا قەبوولکرنا هێزێن هاوبەشە دناڤبەرا هزر و بوچوون و تێگەهشتن و رەفتارێن ژن و مێرى دا. بەلێ ب تەواوى ئەو سیستەمێ دناڤ خێزانا کوردیدا بەرجەستە بووى جهێ رەخنە و خواندنێن فکرى یێن کوورە، چونکۆ پەروەردەیا خێزانا کوردى پەروەردەیەکە ل سەر سیستەمێ “تابوو، سینۆر، مولکیەت و چەمکێ نامووسێ” خوە ئیفادەکریە. ئەڤ خوە ئیفادەکرنە مێرى د دانیەتە هەرەمێ سەرى یێ خێزانێ و ژنێ د دانیتە ژێریا هەرەمێ خوارێ یێ خێزانێ. ل ڤێرێ نە هاوبەشی و نە یەکسانیا جێندەرى خوە هەڤپارى زالدەستیا ژیان و سیستەمێ جڤاکى دبینیت. بۆیە هەتا کۆ زالدەستیێ دەربازى هزرێن مەدەنى و شارستانى و ئازادى و سەربەستیێ بکەین، گرنگە ڤان پرسیاران ئاراستەى مەژیێ خوە بکەین، گەلۆ بوچى ئەڤ نە هاوسەنگیە؟ هەروەها بۆچى چەمکێ نامووس بوویە ئەگەرێ دروستکرنا مرۆڤەکێ نەخوەش و بێ ئیرادە ل هەمبەر بکارئینانا لەشێ ژنێ؟
بۆچى کاروانێ ژنێ بەرەڤ ئازادیێ دچیت؟
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/music-Pexels.jpg)
بەشێ چوار
ئەڤ پرسیارە پرسیارەکا کوورا فکرى و فەلسەفى یە. پرسیارەکە ژ تێهەلکێشا گەردوونى سەرهلدەت! مرۆڤ ب سروشتێ خوە پێکهاتەیەکێ گەردوونى یە. سرۆشتێ مرۆڤی سرۆشتێ ئازادیێ یە. ژن د ناڤبەرا دیالێکتیکا “ئەرد و ئەسمان، سرۆشت و گەردوون” دا پەیوەندیەکا دەروونى پەیامى یە. ژن وەکۆ دارێ رەهێن خوە ل ئەردى دچینیت. نموونە، دەمێ کو مرۆڤ نێزیکى دارێ دبیت دەستێ خوە درێژى گرتنا چەق و قورمێ وێ دکەت یان دبریت دارێ ئاگەهى ل وێ چەندێ هەیە، کو ئەڤە بارۆدوخەکێ نە یاسایى یە. زیندانکرن و بندەستیا ژنێ ژى وەکۆ سرۆشت و گەردوون هەمان دۆرهێل هەیە. میراتێ ڤێ رێبازێ ژ بنگەهێ هزر و بیرێن سادە دهێت، بەلێ ئەڤ سادەبوونە چەمێ کوور یێ ژیانێ درێسیت و دبیتە فێرکەرا دیالیکتیکا بوونا ژن ژیان ئازادى و بوون ژ هەلهاتنا سەمت و تێگەهشتنا ژیانێ ب گشتى.
چەند سرۆشت، دهێتە گوهەرین ژن ژى د سرۆشتێ خوە دا زێدەتر روو ل گۆهەرین و ئازادیێ دکەت. گەردوون بخوە جیهانەکا پلۆرالیزمە و بەرگێ جێاوازیێ هەیە. ب ئاسمانى پێکهاتا “رۆژ، هەیڤ، مانگ، ستێر، ئەتووم، بۆشایى” و د زەمینى ژی دا پێکهاتا “دار، رووەک، گیانەوەر، زیندەوەر و مرۆڤ” هەیە هەموو پێکڤە وەکۆ پرۆژەیەکێ پلۆرالێ جێاواز دگەل ئێک نیشتەجێ دبن و ل هەڤدوو کۆم دبن. ئەڤ کۆدێ گەردوونى واتەیا پلۆرالیزما ژن و مێرى ژى ل هەمبەر سەرپێهاتیا ژیانێ سەرهەڤ دکەت. کارکرن ل سەر ترساندن و نەهێلانا کودێ جێاوازیێ، هەڤ رەنگیا “ئێک زمان، ئێک واقیع ، ئێک رەنگ و ئێک دەنگ، ئێک هزر و هزرکرن ب رەهایى” دەرگەهێ هەمەرەنگیا پلۆرالیزمێ دگریت و هەولا ژ دایک نەبوونا یەکسانى و دادپەروەریێ د ناڤبەرا رەگەزێ مرۆڤى دا دروست دکەت.
پرسا ئازادیێ بێ پرسیارا گەلۆ ئەو بارۆدوخێ ئازادیێ دروست دکەت چییە؟ ئەرێ ئازادى کەنگى دشێت ژ ناڤەندا ناڤخوەیى دەربازى ناڤەندا دەرەکى دبیت؟ ئەرێ ئازادى چ دگەل خوە دا ئینینت؟ ئازادى ب خوە چییە؟ بۆچى گرنگە هەبیت؟ مەبەست ژ هەبوونا وێ چییە؟ دەرباز نابیت.
ئازادى، پێویستیەکا سایکۆلۆژیا مرۆڤى یە. ژ دەروونێ مرۆڤى دەست پێ دکەت بۆ دەرڤەیا مرۆڤی. ئەو جڤاکێ هزر و بوونا ئازادیێ نەبیت، سرۆشتێ وى جڤاکى ژى بوونا ئازادیێ نابیت. ئازادى بەرهەمداریا رێکخستنا دونیایا مرۆڤی دکەت. ئازادى د پرس و پرۆسەکرنا زێهنیەتا ژنێ دا سەرکێشى یێ دکەت و رووبەرێ رووباربوونێ ساز دکەت، ئەگەر ژن رووبارێ ئێکێ یێ چاندنا ئازادیێ بیت و مێر رووبارێ دوویێ یێ چاندنا ئازادیێ یە. ئەڤ هەردوو رووبارە د پرۆسەیا ئازادیێ دا رووبارێ سیێ ل خوە کوم دکەت، کو ئەو ژى رووبارێ بەرهەم ئینانا دوونیابوونا مرۆڤبوونێ یە. کریارا ئازادیێ گرێدایێ کریارەکا دەروونى بتنێ نینە، بەلکو کریارەکا گرێدایى جێگربوونا ژیان و جیهانێ یە. دروستکرنا ئەرک و یاسایێن پاراستنا مافێن مرۆڤى و سازکرنا دەزگەهێن سەقامگیریا رەگەزى، پەیوەندى ب هاوبەشیا وێ کریار و جێگیربوونێ ڤە هەیە. هەر وەکۆ سارتەر گۆتى، “نە ئازادبوونا (یێ دى) جەهنەما منە”. ل ڤێرێ ئازادبوونا ژنێ راستەوخۆ پەیوەندى ب ئازادبوونا مێر و جڤاکى ڤە هەیە و بەرۆڤاژى ڤێ ژى ئازادبوونا مێرى راستەوخۆ پەیوەندى ب پەروەردە و زانین و هۆشیاریا ژن و جڤاکى ڤە هەیە. ژبەرکو ژن بەرهەمێ سازکرنا باژێر، ئەدەب و دروستکرنا جڤاک و نیشتمانەکێ مەدەنى یە و مێر بەرهەمێ ئاراستەکرنا هەلویست و رەفتار و بریڤەبرنا وێ پەروەردە ناسى و نیشتمانى یە. جوداکارى ل ڤێرێ نە ژن و نە مێرە، بەلکۆ جوداکارى ل ڤێرێ ئاستێ تێگەهشتنا رووبەرێ رەگەزى یە. هەردوو د ئێک دەولەتدا دشێن هەڤدوو بناسین و دئێک دەم دا ل سەر دونیابوونا خوە یا تاکەکەسى ئاکارێن تایبەت وەربگرن و کار ل سەر درووناسی یا خوە یا تاکەکەسى بکەن.
![](https://trans-cultures.fr/wp-content/uploads/2023/09/skateboard-sweetlouise.jpg)
دا بچینە سەر بەرسڤا پرسیارا خوە یا دەستپێکى، بۆچى ژن روو ل کاروانێ ئازادیێ دکەت؟ مە ئیماژە پێ دا مرۆڤ ب سرۆشتێ خوە بوونەوەرەکێ ئازادە و حەزا لێگەریان و ب دەست ڤە ئینانا ئازادیێ هەیە. بەلێ ئازادى بۆ ژنێ د ناڤ نۆرمێ کومەلایەتى دا تشتەک و تێگەهشتنەکا دى ترە، ئەو سینورێن د جڤاکێن گرتى دا رووبەرووى ئازادیا ژنێ دبن رەنگێن جودا هەنە! وەکۆ “هزرا ئیهانەکرنێ، هزرا بێ مافى، هزرا شکاندنا کارێکتەرێ، هزرا تاوان و ترساندنێ، هزرا توندۆتیژیێ، هزرا هاڤیکرن و رەهای یێ، هزرا بێ نرخاندن و بێ بایەخى یێ، هزرا ئەزێ مێر هەمە تۆ یا ژن نینى! هزرا ئەزێ مێر رێبەرم و تۆ یا ژن رابەرى! هزرا ئەزێ مێر دەسەلاتدارم و تۆ یا ژن بێدەسەلاتى! هزرا ئەزێ مێر جەنگاوەرم و تۆ یا ژن راهیبەى! هزرا ئەزێ مێر خوەدان هێز و ئیرادە مە و تۆ یا ژن خوەدان هەستى و لاوازى! هزرا ئەزێ مێر دەولەتدارم و تۆ یا ژن بێ دەولەتى و…هتد” ئەڤ هەموو کابووسە دورینا بەرگێن دوورخستن و بێ پێناسەکرنا ژنێ نە ژ دابرانا کاروانێ ئازادیێ. بوویە دەما کۆ ژن د ڤى مللى دا خوە وەک ئورگانەکا هوشیارا جڤاکى سیاسى ئابوورى دبینیت، هەلبەت زوو تر نێزیکى کاروانێ ئازادیێ دبیت و دزانیت، کو ب سالایە ل سەر ڤى زەمینى بەرگێن جودا جودا د بوارێ سیستەمێن توتالیتاریزمى و سیاسى و کومەلایەتى دا روو ل داگیرکرنا هزر و فەلسەفا وێ کریە. کا چاوان نازیان خوەشى ژ سزادانا جۆلەکان دبر وەسا هێزێن سەردەست ژى هەموو دەمان خوەشیێ ب سزادانا هێزێن ژێر دەست دەبەن. ب ڤى شێوازى مێر ژى خوەشیێ ژ سزادان و بندەستى و زیندانکرنا ژنێ دبەت. ئەڤ جورێ خراپکاریێ کاروانێ ئازادیێ کورت و بێ واتە دکەت. ژبەرهندێ ئازادى چەند بچووک دبیت، مرۆڤ ژى هند بچووکتر دبیت. ژن د کاروانێ ئازادیێ دا ناچیتە پێش ئەگەر کاروانێ درێژەپێدانا پەروەردەکرنێ نەبیت، پەروەردەکرن ب رامانا خوەبوون، خوە کارێکتەرکرن و خوە گۆهەرین ل سەر ئاستێ ئیدیۆلۆژى و هزرێن توندۆتیژ دا. لێدان ل پەروەردەکرنا ژنێ ب رێکا درامایێن سیاسى و کومەلایەتى و جڤاکى لێدانە ل نەمانا رامانێن بوونا مرۆڤى. ب شێوەیەکێ گشتى پەروەردە د ناڤ جڤاکێ کوردیدا راستەوخۆ و نەراستەخۆ خزمەت گەهاندنە ب کۆشتنا بەها و نرخێن ژن و مێر و زارۆکى! خزمەتکرنە ب کۆشتنا پرسیاران! خزمەتکرنە ب کۆشتنا ئەرک و مافان! خزمەتکرنە ب کۆشتنا هزر و فەلسەفەیێن نا تۆندوتیژى! خزمەتکرنە ب کۆشتنا فەلسەفا جێاوازى و دیالۆگ و مەدەنیەت و دادپەروەریێ! خزمەتکرنە ب کۆشتنا ئۆمێد و ئارەزوو و دەروون و بەهرە و داهێنانێن ژیانا ژن و مێرى! ب کورتى کاروانێ ئازادیا ژنێ کاروانێ ئازادیا مرۆڤى و جڤاکێ مرۆڤى یە، کەنگى ئەڤ کاروانە نەما وى دەمى ژان و تەپەسەرى و ستەم و ستەمکارى و پەروەردەیەکا ب ئامانج و نەهۆشیاریا رەگەزى و جڤاکى رۆلێ خوە دبینین.
بەلێ پرسیارا سەرەکى ئەڤە یە بۆچى زورینەیا ژنان دکەڤنە بەرووکا ئامادەکاریا گوهداریکرنا سیستەمێ مێرسالاریێ و مێر دکەڤنە بەرووکا گوهداریکرنا سیستەمێ دەسەلاتدار و ئولدارا؟ دیارە مێر دزانیت کو خوەدانێ ئازادیێ ئەو بخوە یە، بەلێ ژن وەسا هاتیە پەروەردەکرن، کو گەرەکە مێر، باب، برا، بنەمال و جڤاک ئازادیێ پێ بدەن! ئەڤ تێگەهشتنە د هزر و تێگەهشتنا من دا تەسلیم بوونە! تەسلیم بوونە ب مکومکرنا سیستەمەکێ ب ناڤێ “سیستەمێ پاوانکرنێ”. پاوان، یا ژ میراتەکێ کەڤنێ مالباتێ هاتى و مالبات د رێڤەبرنا رەگەزێ مێ دا بوویە بەشەک ژ دەزگایێ کارتێکرن و هێرشکرنێ ل سەر پرس و بابەتێن ژنێ. ژ بەرڤێ هەموو دەمان جڤاک خوە ل پاشڤەمانا پاوانکاریێ دبینیت و دبیتە سەدەمێ زورترین قوربانیدانان ب بوون و رامان و ب دەستڤەئینانا ئازادیێ.
هەتا کۆ ئەم بزانین، ئازادى بەرهەمەکێ گرنگێ گەردوونى و جیهانى یە، پێدڤییە بوونا ژنێ ناس بکەین، چونکۆ هێزەکا فەشارتى د ناڤ ناخێ ژنێ دا هەیە کو ئەو ژى هێزا ئازادیێ یە. مادام ژن بەرهەمێ هێزا ئازادیێ یە نابیت سیخوریێ بۆ سیستەمێ کوولەتى و پاوانکرنێ خوەش بکەت! گرنگە بەرى تێکەلى ناڤەرووکا ئیدیۆلۆژیا سیاسى، ئاینى، ئابوورى و سیستەمى ببیت، ڤان پرسیاران ئاراستەى خوە بکەت، ئەرێ ئەز دشێم ڤى کولتوورێ داگیرکارى و پاوانکاریێ بگوهەرم یان نە؟ ئەگەر دشیاندا هەیە بگوهەرم چاوان بگوهەرم؟ ئەرێ راستى یا من وەکۆ ژن د کیژان واقیعێ راستین دایە؟ هەروەها بوونا ئازادیا من یا راستەقینە ل کیڤە یە؟ ئەگەر ئازادى هێز بیت ئەو هێزە ژ چ هاتیە؟ هەروەها ئەرێ ئەقلێ مێرى خوەدانێ داگیرکرنا ناسناما منە یان ئەقلێ سیستەمێ مێرسالارى؟ دیسان پرسیارا گرنگتر کەنگى ئەز و مێر دشێن ببینە بەشەکێ سەرپێهاتیا ژیانەکا ئازاد، خێزانەکا دادپەروەر و جڤاکەکێ سەربەخوە و داهێنان ساز؟ ئەڤە و چەندین پرسیاریێن دى دەربارەى کۆشتنا ئەقلێ مێرانى و ئەقلێ نەژادى و کولتوورى و مێربوون د شێوە و فورمێ دەولەتێ دا ببیتە پۆلینکرنا هزر و خواندنێن ژن و مێر و جڤاکى.
بەروار/ ٤/٩/٢٠٢٣
کوردستان/ باشوور
Images: https://pixabay.com/fr/
Pexels
4175959
Enrique Meseguer
sweetlouise
jarmoluk
BedexpStock
dianacibotari1991
Alexas_Fotos
VietFotos