ڵێدان ل ناسناما ژنێ

ئەگەر ئەز وەکۆ ژن د هشمەندیا وێ چەندێ دا نەبم، کو رەگەزەکا داگیرکریمە! گرنگە ب سەلمینم.           

“جوان عزەت”

---

ژیان ب خوە ل سەر سێکۆچکا “ئەڤین، ئازادى و بەرپرسیاريێ” هاتیە زمان، نە گرنگییدان ب رەھ و ریشالى یا  ڤێ سێکۆچکێ دەرگەهى ل بەر سێکۆچکا “نە حەزکرن، بندەستى و بێ بەرپرسیاریێ” ڤەدکەت. بێگومان ئەڤ دوئالیزمە یا بێ سۆد و بێ خواندن نینە، بەلکۆ کارێ دوئالیزمێ ئکتیشافکرنا رەمزێن گەردوونى یە. ئەو دوئالیزما دناڤبەرا هزر و نێرینێن ژن و مێرى ژى دا پەیوەندى ب نەسلێ ئکتیشافکرنا جێاوازیێ هەیە و کار ل سەر “تێکستا مێر قەیرانە” و “واقعێ مێرى هیچ کێشەک نینە و ژن خوەدانا خۆلقاندنا کێشەیانە”! ئەگەر “هشمەندیا مێرى یا داگیرکرى نەبیت، خوە و کەسێ ناکۆژیت”! ئەڤ نهێنیى یێن دیرۆکى بووینە هەڤپارێ هزر و نێرینێن ژنێ، کو بەردەوام دەرگەهێ لێگەریانێ ل خوە ڤەکەت و ئیسپات بکەت، کو دیرۆکا وێ دیرۆکا پاشخانەکا داگیرکرى و گەندەلى و بکارئینان و ساختەکرنێ یە!.  

راستە ئەم وەکۆ کولتوور بەرهەمێ زور داگیرکرناین، بەلێ داگیرکرنا “هزر، بوون، ئورۆس و لەشێ ژنێ” داگیرکرنا ناسنامێ یە، ب واتەیا دژە تێگەهـ و تێگەهشتنێن کولتوورى فەرهەنگیى. ئەڤ پرۆسەیە ژ نژاندنا هزرێن مە یێن کەڤنار دهێت و پەیوەندیەکا گرێدایى پرس و پێڤاژوویا “ئەڤین و لەشێ ژنێ” یە. بابەتێ ئەڤین/ ئورۆس و لەشێ ژنێ مە گۆهەرییە بۆ دیزانینەکێ دى یێ داگیرکرن و شەرخوازیێ ئەو ژى ” دازاينێ ژێردەستیا ژنێ ژێر دەستیا کوولەتى یا ژنێ یە” و دهەمان دەم دا “ژێر دەستیا کوولەتیى یا ژنێ ژێر دەستیا کوولەتیى یا مێر و ناسنامێ یە”. دپانتایا ڤێ دیالیکتیکێ دا “شەر بەرامبەر ئازادیێ و لەش بەرامبەر ئورۆسێ” نەراستەوخۆ پەیوەندیا “دەروون و ئازادیێ” ددەتە ئاخفتن و ئاراستەکرن، دڤى مللى دا چەنگێ ئازادیا مێرى چەنگێ ئازادیا ژنێ یە. ژبەرکۆ کوولەتیا ژنێ ژ کوولەتیا مێرى سەرهەڤ بوویە و ئەڤ سەرهەڤبوونە پرۆسەیەکا گرێدایى چەنگێ ب کەلتوورکرنا مێرسالاریا کۆمەلایەتى سیاسى ئابوورى بوویە.

ب درێژاهیا دیرۆکێ، نە دادگەهکرنا سیستەمێ مێرسالاریێ وەک ڤەرێژەکا تاوانى ل سەر کۆشتنا هشمەندیا ژنێ مایە! کۆ ئەو ژى بتنێ لەشێ ژنێ وەک کارخانەیەکا پیڤایى بۆ درەوکرن و ساختەکرنا ئەڤین و بەها و چێژ وەرگرتنا ژیانێ ببیتە سیمایێ مانا ژنێ. ئەڤ چێژ وەرگرتنە هەتا رۆژا ئیرۆ ژى یا بەردەوامە. هەتا کۆ ئەڤ پرۆسەیە بهێتە مانیڤێستکرن، گەرەکە “هۆنەر و زمان” رۆلێ داگیرکرن و کێشەیا ژنێ وەکۆ شاکڵیلەک بۆ پرسا ئازادى و یەکسانى و دیمۆکراسى و ناسنامەیێ ببینیت. ئورۆس، ئەو راستیا دژوارە ئەوا کو مە بەرەڤ شەرەکێ مەزن دبەت ئەو ژى راستەوخۆ شەرێ ئازادیێ یە. گەلۆ کى د سەرکێشیا ڤى شەرى دا یێ ـ یا بەشدارە؟ ب هزرکرنا من، ژن ب پلەیا ئێکێ، بەلێ پێدڤییە هزربکەین چ جۆرە شەر؟ ئەرێ شەرێ ئازادى و یەکسانى یا دناڤبەرا تێگەهشتنێن ژن و مێرى؟ یان شەرێ ب ئاشیتیکرنا وەلات و ناسنامێ؟.

شەرێ یەکسانیا ژن و مێری گرنگە بەرى شەرێ نیشتمانى بهێتە بوونێ. ل ڤێرێ ئەگەر مێرى باوەرى ب ئازادیێن خوە هەبیت نابیتە بەربەست ل بەردەم داگیرکرنا ئازادیێن ژنێ، بەلکۆ ل جهێ شانازیێ ب مولکیەتا ژنێ ببەت پێویستە هەولبدەت شانازیێ ب ئازادکرنا وێ ژنێ ببەت و ل ئازادیێن وێ بگەریت و بێژیت بۆچى یا گرنگە ژن ئازاد و سەربەست ببیت؟.  

دیرۆک، ئەو راستیا نەهێتە بەرزەکرن!

بەشێ دوو

ئەگەر ئەم دووبارە ڤەگەرینە ناڤ پرۆسەیا دیرۆکا کوردان هەلبەت ژن د سەرکێشیا شوڕشا چاند و گشتۆکالى دا هێزەکا مللى، شانووى، هۆنەرى و رابەراتى هەبوو. مێر، نە یێ سەرکوتکرى بوو! بەلکۆ د وێ دیروکێ دا یێ زربار و ڤەشارتى بوو. ئەڤ قوناغە مورا هزرکرن و بەستنا ئیرادە و هونەرێ ژیانا ژنێ ددەتە وێنە کرن. بەلێ د سەردەمێ ئیرۆ پۆست مودێرنیزم و نیۆلیبرالى و سەرمایەدارى دا مورا مێرى یا سەرهەڤە و ژن تێدا ب ئاموورکرن و زرباریا دیرۆکا خوە یا نەنڤیسى دهێتە کێشان و پیڤان.

مێرى، سەنتەرێ شەرانگیزیا خوە ژ کولتوورێ راوکرن/ نێچیرێ وەرگرتیە و هەر چ زوورى و ماندبوونەکا دبینیت ل هەمبەر ژنێ رادوەستیت. ئەڤ کولتوورێ شەر و تۆندوتیژیێ ژ کەڤنارییا ئەقلێ دیرۆکا راوکرن و ئەفسانەێن دیرۆکى و هێزێن کومەلایەتى دهێت. ب هزرکرنا من، تشتەک ژ راستى و دروستى یێ دوور نینە، پەیوەندیا شەر و هێرش کارى و تۆندۆتیژیا مێرى راستەوخوە پەیوەندى ب سێ پرسێن سەرەکى ڤە هەیە.

ئێک: دەرووناسى، مێر د سایکلۆژیا خوە دا بوونەوەرەکە حەزا داگیرکرن و شەر و هاڤیبوونێ ژ واقیعێ ژنێ هەیە، چونکو روخسارێ وى روخسارێ ژ دایکبوونا شەراخوزایێ بوویە، نموونە دایک دەمێ هەردوو رەگەزان دئینتە ژیانێ ئەو دزانیت کۆر بەرهەمێ بەشداریکرنا شەرى یە و کچ بەرهەمێ بەشداریکرنا دروستکرنا ژیانێ یە. ئەڤ غەریزە د مانتەلیتەیا مێرى دا شین بوویە و پەیوەندى ب ئیگۆیا وى ڤە وەکۆ رەگەزێ نێر هەیە.

 دوو: دەسەلات، مێر ژ فلێگەراییا راوکرنێ فێرى راهێنانکرنا دەسەلاتداریێ بوو، ب راهاتنا ڤێ خوازتێ هێز و دەسەلات گرتە دەستێ خوە سەردەستى یا خوە هەلبژارد. ئەڤ هەلبژارتنە خزمەتا دەسەلاتێن مێرسالارى و چینایەتى و زالیەتا مێرى و مانا شیرێ جیهادا غەریزە و ئارەزوو و دەپێ شانۆگەریا مێرى دکەت. 

 سێ: درێژپێدانا ئاینێن یەک پەرستى بەردەوام پشت بەستن ل سەر بوونا مێرى و پەراوێزخستن ل سەر نەبوونا ژنێ کریە و ئەو هێزە بەخشییە مێرى کو خوە ئازا و خوەدان دەسەلات و بوونەوەرەکێ ئەقلمەند و ئەکتیڤ بزانیت و ببینیت و ژنێ ب بوونەوەرەکا لاواز، بێ گیان و بێ دەسەلات و پاسیڤ ببینیت. نموونە/ ئاینى مەسیح وێ داستانێ ئاراستە دکەت، کو دایکا مەریەکا دگەل هیچ مێرەکێ جووت نەبوویە بەلکۆ کارێ ئیلاهى بوویە! مریەم دایکەکا چاڤ ب گریان و بێ دەسەلات د سێکۆچکا رۆحا پیرۆز، باب و کورى دا هاتیە سەلماندن. ئەڤە ئێک ژ نیشانێن لاوازى وب کۆیلەکرنا ژنێ یە!، چونکۆ پرۆسەیا داگیرکرنا ژنێ نە پرۆسەیەکا بایەلۆژى یە، بەلکۆ پروسەیەکا گرێدایێ کولتوورى پەتریارکى، کومەلایەتى، سیاسى، ئاینى ئابوورى بوویە. کوشتن و هاڤیکرنا ژنێ ژ رێتم و هێزێن ڤى کەلتوورى دهێت. دڤى بوارى دا جڤاکێ کوردى جڤاکەک بوویە بەردەوام خوە ژ بوونا ئورۆسێ بێ بەش کریە و رێک نەدایە خالێن هاوبەشێن ژن و مێرى بهێنە زمان، داکۆ دژە هاوبەش رۆلێ خوە بگێریت و بەردەوام بکەت.

بۆ من وەکۆ ژنەک  ئەڤ پرسیارا جەوهەرى و فەلسەفى دیار دبیت، ئەرێ بۆچى هەموو دەمان مێرێ کورد، روویەکێ دوئالیزمى پێڤە دیارە؟ ئانکۆ، ژ لایەکێ خوە ب دۆژمنەکێ سەرسەختێ تۆندوتیژ ل هەمبەر ژنێ دبینیت و ژنێ بەردەوام دئێشینیت و ئازار ددەت و ژ لایەکێ دى ڤە حەزکرنێ ددەتە ژنێ دەست دکەتە گریان و دەخالەتکرنا ژنێ و دبێژیت ژن تاکە کەسە ل هەمبەر دل و دەروونێ من؟!. ئەڤە ئەو دوفاقییە ئەوا کو مێر فێرکرى، کو بتنێ وى زمانێ ئاخفتن و خوە زالکرنێ هەبیت و بەرامبەرى وێ چەندێ ژنێ ژبلى زمانێ ئاخفتنێ، زمانێ پارچە پارچەکرنێ ژى هەبیت. ل ڤێرێ یا دیارە هاتنا ژنێ بۆ ناڤ ناڤەرووکا زمانى هاتنەکا ب قوربانیدان و پارچە پارچە کرنە. لەشێ وێ د ناڤ بازنەیا سیستەمێ پەتریارکی هەم دملێ هزرا مێتولۆژی دا، هەم د ملێ هزرا ئاینى دا، هەم دملێ هزرا زانستى دا، هەم دملێ هزرا فەلسەفى دا ب رێبازێن پارچە پارچەکرنێ د ناڤ زمانى دا هاتیە دارێژتن. نموونە ژى یا روونە د مێتولۆژیا “مەردۆک و تیاماتێ” دا ئەو هەرسێ تیرێن ب ژنێ دکەڤن واتەیێن داگیرکرنا ژنێ ئسپات دکەن. تیرەک بۆ سەرێ ژنێ، کو کارێ هزرکرن و داهێنانێ نەمینیت! تیرەک بۆ دلێ ژنێ، کو ببیتە دەرهێنەرا ژێرێ سوزانى و هەستێن وێ تێکەلى جیهانا لەشێ وێ ببن و لەش ببیتە بەرگێرا تەپەسەریا وێ!. تێرێ سیێ بۆ ناڤەندا رەحمێ وێ، کو ئێدى رەحمێ وێ بەرگریێ ل ئافراندنا نوى نەکەت و گرنگیپێدانا وێ بۆ رەحمێ وێ ببیتە ئۆرگانەک ژ بەرهەم ئینان و لێگەریانا ژ دایک بوونا زارۆکان!. ژ خوە نموونەیا هەرا بەر چاڤ ئەوە، کو ژن د مێژوویا عوسمانى و ئەباسیان دا ل بازاران دهاتە کرین و فروتن و بن ئاخ کرن! ئەڤ سیستەمە د وى دەمى دا رۆلێ خوە یێ تایبەت هەبوو کو هەلبژارترین ژن ژ لایێ مێرى ڤە دەکەڤتەبن چەنگێ زالیەتیەکا دژوار و ژ بوونا خوە یا مرۆڤى دهاتە دابران! هەتا نها ژى ژن ل سەر میراتێ ئادەم و حەوایێ کەڤیتە ژێر سیبەرا پاوانکرنا بەهشت و جەهنەمێ دا، گوتنەک هەیە دبێژن، هەر مێرەکێ پێگیریێ ب ئەرکێن خوە یێن موسلمانبوونێ بکەت ئیلاهى ل بەهشتێ پاداشتەکێ بۆ هەى ئەو ژى پێشکێکرنا ژنێن حۆرى/ حورالعین پاداشتێن ب جیهادکرنا وانن! ژ لایەکێ دى زانست ژ فۆرمێ لاوازکرنا بایۆلۆژى ڤە هەولدایە ئاستێ شیانێن مێیاتیێ زێدەتر د ئاستێ نێگەتیڤیبوونێ دا سەلمینیت. ژ لایێ فەلسەفى ژى یا دیارە  فەلسەفا زور فەیلۆسوفێن مینا سۆکرات، رۆسو، کانت، نیچە و…هتد ل سەر وێ چەندێ هاتیە ب زمانکرن، کو ژن ئێک ژ بوونەوەرێن لاواز و سرۆشتى و خوەشباوەرە! ئەڤ پێناسەیێن هەین بووینە ئەگەرێ دروستکرن و نڤیساندنا مێژوویا ب کوویلەکرن، بندەستى و نە ئازادکرنا ژنێ.

کولتوورێ ب شەیتانیکرنا ژنێ!

بەشێ سێ

ل سەر سیستەمێ سەرمایەداریێ من ددەمێ خوە دا بۆ بەشداریکرنا کۆنفرانسەکێ ل کومارا “چیک” دەربارەى مژارا “ب شەیتانکرنا ژنێ” بابەتێ “ژن، جوانى و خراپه “ب زاراڤێ سورانى خوازت پێشکێش بکەم، کو ئەگەرێ پارچەکرنا دفن، سینگ، لنگ و لەشێ ژنێ ژ چ هاتیە و بۆچى بوویە بایەتەکێ گرنگ؟ بۆچى ژن بەردەوام ل ژێر درۆشمێ ب شەیتانکرن و سحربازیێ دهێتە لقەلەم دان؟

 ئەو ژى ل سەر هزراندنا ڤێ تێکستێ “له‌ رووى فكر و فه‌لسه‌فیه‌وه‌ جوانى دوو ڵایه‌ن پۆزه‌تیڤ و نیگه‌تیڤ هه‌یه‌. به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ نه‌ریتى/ په‌تریاركى و پاشكه‌وتوودا كڵتوورى قه‌سابخانه‌یى هه‌یه‌. جوانى ده‌بێته‌ سه‌رچاوه‌ى هێز و ‌ڵاوازى. بۆیه‌ من وه‌كۆ ژنێكى خۆرهه‌ڵاتى ئه‌ركى من ئه‌وه‌یه‌ ژن له‌ نه‌ریتى خۆرهه‌ڵاته‌وه‌ به‌تایبه‌تى له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌واریدا پێناسه‌ بكه‌م و ده‌ستى خۆى بێخمە سه‌ر برین و پركردنه‌وه‌ى ئه‌و بۆشایه‌ مرۆڤایه‌تیه‌وه‌ كه‌ له‌ ناو ژنى ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت وه‌ ده‌مه‌وێت ژنى ناوچه‌كه‌ بیكه‌مه‌ نموونه‌ى ئه‌م بابه‌ته‌ گرنگه‌.

یه‌كه‌م خاڵ ئه‌وه‌یه‌، ژن وه‌كو سه‌رچاوه‌ى هێزى مێینه‌ په‌یوه‌ندى به‌ جوانییه‌وه‌ هه‌یه‌. كاتێك ژنێك له‌ رووى رۆخساره‌وه‌ سه‌رنج راكێش و جوان بێت، ده‌توانێت له‌ هه‌موو فاكته‌ره‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه‌وه‌ په‌سه‌ندببێت، به‌ تایبه‌تى له‌فاكته‌رى سیاسى و ئابوورى و میدیایى و زوربه‌ى ده‌زگایه‌ جیاجیایه‌كانى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ خاڵى هێزى مێنه‌ى ئه‌و ژنه‌، واده‌كات له‌ ناو پارته‌ ده‌سە‌ڵاتداره‌كان و راگه‌یاندنه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ به‌ گشتى ببێته‌ ئۆرگانێكى قه‌بووڵكراو. سه‌ره‌راى ئه‌وه‌ش كولتوورى نه‌ریتى ئه‌و ژنه‌ به‌ ئۆرگانێكى جوانى و باشى و چاكه‌ له‌ قه‌ڵه‌مده‌دات و له‌ ڵایه‌ن كه‌سایه‌تى خاوه‌ن ده‌سەڵاته‌وه‌ هه‌وڵى بۆ ده‌ردرێت بكه‌وێته‌ ناو پێشبركێه‌كى گه‌وره‌ى ئه‌ستره‌ناسى ده‌ره‌وه‌ و ناوه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ دا. بۆیه‌ له‌م بواره‌دا ئه‌گه‌ر ژن له‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌ى كوردیدا گرنگى ته‌نها به‌ جوانى خۆى جه‌سته‌ى بدات و به‌م شێوه‌یه‌ بێت مێشك و جه‌وهه‌رى خۆى فرێدراوبێته‌ ده‌ره‌وه‌، ئه‌و كاته‌ له‌ ناو كۆمپانیه‌ گه‌وره‌ ئابوورى سه‌رمایه‌داره‌كاندا به‌ژنێكى سه‌ركه‌وتۆ ده‌بینن و ئیشى پێ ده‌درێت و به‌ختى ئه‌وه‌ش هه‌یه‌ بگاته‌ قۆناغى ره‌مزى سه‌ركردایه‌تى و په‌رڵه‌مانتارى و به‌شێك له‌ كایه‌ جیاجیایه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌.  ئەمە خۆى ژن بەتەنیا لەم بواردا بەشدار نیە، بەلکۆ خوازتى ئەو کومەڵگە و دەسەڵاتە و کۆمپانیە و پیاوە سەرمایەدارە زەبەڵاحەکانە ژن بە شێوازى شەیتانیکردن دەهێنێتە پێشەوە و دواتر ژن دەخاتە ناو گەمەیەکى کۆشندەى تاوانبارکردن و سیحربازى و شەیتانى.

دووه‌م خاڵ ئه‌وه‌یه‌، ژن وه‌كو سه‌رچاوه‌ى لاوازى مێینه‌ په‌یوه‌ندى به‌ خۆراكى جه‌سته‌یه‌وه‌ هه‌یه‌. جوانى ژن وه‌كو حه‌زى سیكسى پیاوان له‌ ناو دامه‌زراوه‌كان و سازیه‌كان و زانكۆیه‌كان و په‌یوه‌ندى سیاسى و كولتوورى و ئابوورى و هۆنه‌رى و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا دێته‌ كایه‌وه‌، ژن له‌م ره‌هه‌نده‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌رماوه‌ى به‌رژوه‌ندى به‌كارهێنانى خراپه‌كارى، ئیتر وه‌ك كائینێك نزمتر له‌ شه‌یتان ته‌ماشه‌ده‌كرێت و هه‌ر نارازییه‌كى ساده‌ ئه‌و ژنه‌ ده‌یكات له‌ چاو و تێگه‌یشتنى كۆمه‌ڵگا دا ده‌بێته‌ خۆدى به‌ شه‌یتانكردن و له‌وانه‌یه‌ له‌ رووى سایكۆلۆژیه‌وه‌ واى لێبێت رۆحى خۆیش بفرۆشێته‌ به‌ شه‌یتانكردن وه‌ پیاو له‌ راستیه‌كانى ئه‌و لابدرێت و به‌ زیندووى بسۆوتێنێرێت”. ئەز گەهشتمە وێ باوەرێ کو سیستەمێن سیاسى، کومەلایەتى و ئابوورى کێشان و پیڤانا ژنێ ل سەر زاهیربوونا جوانیا لەشى د هەلسەنگینن و جەوهەر بوونا وێ ژى وەکو میراتەکێ ب هێزا شەیتانیکرنێ ڤە نیشان ددەن! جڤاکێن ب ڤى رەنگى مەیلا فروتنا بوون و جەوهەرێ ژنێ هەبیت، هەردەم جڤاکێن نەخوەشن و گیانێ ئازادى و دادپەروەرى و مرۆڤبوون و هوشیاریێ تێدا یێ وون بوویە. ب بکارئینا جوانیا لەش و سەرنجا ژنێ ئیرادەیا ژنێ بەر ب  زێدەتر مژارا نامووس و هێزا فەشارتن و نەچارکرن و مۆلکیەت و سوزداریێ ڤە دبەت. ژن دەما ل سەر پرسا نامووسێ دهێتە کوشتن، ل وى دەمى جڤاک نە بتنێ بانگا نەزانین و کوورە فەهم و نەلێکدانا خوە دکەت، بەلکۆ ب ناڤێ چەمکێ ئەخلاقى بانگا چەمکێ بێ ئەخلاقیێ دکەت! ئەڤ ئێک ژ پارادوکسێن هەرێن مەزنە ل هەمبەر نەزانەبوونا پرس و چەمک و فەلسەفا ئەخلاقى ل سەر هەموو بوار و بیاڤیێن جڤاکى.     

ل ڤێرێ گرنگە بزانین کو بەرهەمێ بەرهەمئینانا هەر فەلسەفەیەکێ ل سەر مێراتێ رەخنە و رەخنەسازیێ هاتیە ژیانێ، هەر وەکۆ کانت گوتى، “ئێک تشت د ژیانێ دا یێ پیروز و بلندە ئەو ژى رەخنە یە”. هەتا کۆ رەخنە هەبیت گەرەکە هێز و ئیرادە و بەرگریکرن و قەبوولکرنا هەر مرۆڤەک و جڤاکەک و دەولەتەکێ ژى هەبیت. نێهنییا رەخنەیێ ئەوە، کو ململانێ د ناڤبەرا جیاوازیا دروست دکەت. جێاوازى، بخوە ژى ڤەکرنا دەرگەهێ لێبوورین و مەردەنى و دەولەمەندى و کارکرن دگەل هەڤدوو، نەکو کارکرن ل سەر هەڤدوو یە. رەخنە بخوە ئالتەرناتیڤەکە ب نەهاتنا تشتەکێ نە نویخواز بەرامبەر هاتنا تشتەکێ نویخواز. بوویە تشتێ بۆ من گرنگ ئەوە کو ئەو دیالێکتیکا دناڤبەرا ژن و مێرى دا دیالێکتیکا قەبوولکرنا هێزێن هاوبەشە دناڤبەرا هزر و بوچوون و تێگەهشتن و رەفتارێن ژن و مێرى دا. بەلێ ب تەواوى ئەو سیستەمێ دناڤ خێزانا کوردیدا بەرجەستە بووى جهێ رەخنە و خواندنێن فکرى یێن کوورە، چونکۆ پەروەردەیا خێزانا کوردى پەروەردەیەکە ل سەر سیستەمێ “تابوو، سینۆر، مولکیەت و چەمکێ نامووسێ” خوە ئیفادەکریە. ئەڤ خوە ئیفادەکرنە مێرى د دانیەتە هەرەمێ سەرى یێ خێزانێ و ژنێ د دانیتە ژێریا هەرەمێ خوارێ یێ خێزانێ. ل ڤێرێ نە هاوبەشی و نە یەکسانیا جێندەرى خوە هەڤپارى زالدەستیا ژیان و سیستەمێ جڤاکى دبینیت. بۆیە هەتا کۆ زالدەستیێ دەربازى هزرێن مەدەنى و شارستانى و ئازادى و سەربەستیێ بکەین، گرنگە ڤان پرسیاران ئاراستەى مەژیێ خوە بکەین،  گەلۆ بوچى ئەڤ نە هاوسەنگیە؟ هەروەها بۆچى چەمکێ نامووس بوویە ئەگەرێ دروستکرنا مرۆڤەکێ نەخوەش و بێ ئیرادە ل هەمبەر بکارئینانا لەشێ ژنێ؟

بۆچى کاروانێ ژنێ بەرەڤ ئازادیێ دچیت؟

بەشێ چوار

ئەڤ پرسیارە پرسیارەکا کوورا فکرى و فەلسەفى یە. پرسیارەکە ژ تێهەلکێشا گەردوونى سەرهلدەت! مرۆڤ ب سروشتێ خوە پێکهاتەیەکێ گەردوونى یە. سرۆشتێ مرۆڤی سرۆشتێ ئازادیێ یە. ژن د ناڤبەرا دیالێکتیکا “ئەرد و ئەسمان، سرۆشت و گەردوون” دا پەیوەندیەکا دەروونى پەیامى یە. ژن وەکۆ دارێ رەهێن خوە ل ئەردى دچینیت. نموونە، دەمێ کو مرۆڤ نێزیکى دارێ دبیت دەستێ خوە درێژى گرتنا چەق و قورمێ وێ دکەت یان دبریت دارێ ئاگەهى ل وێ چەندێ هەیە، کو ئەڤە بارۆدوخەکێ نە یاسایى یە. زیندانکرن و بندەستیا ژنێ ژى وەکۆ سرۆشت و گەردوون هەمان دۆرهێل هەیە. میراتێ ڤێ رێبازێ ژ بنگەهێ هزر و بیرێن سادە دهێت، بەلێ ئەڤ سادەبوونە چەمێ کوور یێ ژیانێ درێسیت و دبیتە فێرکەرا دیالیکتیکا بوونا ژن ژیان ئازادى و بوون ژ هەلهاتنا سەمت و تێگەهشتنا ژیانێ ب گشتى.

 چەند سرۆشت، دهێتە گوهەرین ژن ژى د سرۆشتێ خوە دا زێدەتر روو ل گۆهەرین و ئازادیێ دکەت. گەردوون بخوە جیهانەکا پلۆرالیزمە و بەرگێ جێاوازیێ هەیە. ب ئاسمانى پێکهاتا “رۆژ، هەیڤ، مانگ، ستێر، ئەتووم، بۆشایى” و د زەمینى ژی دا پێکهاتا “دار، رووەک، گیانەوەر، زیندەوەر و مرۆڤ” هەیە هەموو پێکڤە وەکۆ پرۆژەیەکێ پلۆرالێ جێاواز دگەل ئێک نیشتەجێ دبن و ل هەڤدوو کۆم دبن. ئەڤ کۆدێ گەردوونى واتەیا پلۆرالیزما ژن و مێرى ژى ل هەمبەر سەرپێهاتیا ژیانێ سەرهەڤ دکەت. کارکرن ل سەر ترساندن و نەهێلانا کودێ جێاوازیێ، هەڤ رەنگیا “ئێک زمان، ئێک واقیع ، ئێک رەنگ و ئێک دەنگ، ئێک هزر و هزرکرن ب رەهایى” دەرگەهێ هەمەرەنگیا پلۆرالیزمێ دگریت و هەولا ژ دایک نەبوونا یەکسانى و دادپەروەریێ د ناڤبەرا رەگەزێ مرۆڤى دا دروست دکەت.

پرسا ئازادیێ بێ پرسیارا گەلۆ ئەو بارۆدوخێ ئازادیێ دروست دکەت چییە؟ ئەرێ ئازادى کەنگى دشێت ژ ناڤەندا ناڤخوەیى دەربازى ناڤەندا دەرەکى دبیت؟ ئەرێ ئازادى چ دگەل خوە دا ئینینت؟ ئازادى ب خوە چییە؟ بۆچى گرنگە هەبیت؟ مەبەست ژ هەبوونا وێ چییە؟ دەرباز نابیت.

ئازادى، پێویستیەکا سایکۆلۆژیا مرۆڤى یە. ژ دەروونێ مرۆڤى دەست پێ دکەت بۆ دەرڤەیا مرۆڤی. ئەو جڤاکێ هزر و بوونا ئازادیێ نەبیت، سرۆشتێ وى جڤاکى ژى بوونا ئازادیێ نابیت. ئازادى بەرهەمداریا رێکخستنا دونیایا مرۆڤی دکەت. ئازادى د پرس و پرۆسەکرنا زێهنیەتا ژنێ دا سەرکێشى یێ دکەت و رووبەرێ رووباربوونێ ساز دکەت، ئەگەر ژن رووبارێ ئێکێ یێ چاندنا ئازادیێ بیت و مێر رووبارێ دوویێ یێ چاندنا ئازادیێ یە. ئەڤ هەردوو رووبارە د پرۆسەیا ئازادیێ دا رووبارێ سیێ ل خوە کوم دکەت، کو ئەو ژى  رووبارێ  بەرهەم ئینانا دوونیابوونا مرۆڤبوونێ یە. کریارا ئازادیێ گرێدایێ کریارەکا دەروونى بتنێ نینە، بەلکو کریارەکا گرێدایى جێگربوونا ژیان و جیهانێ یە. دروستکرنا ئەرک و یاسایێن پاراستنا مافێن مرۆڤى و سازکرنا دەزگەهێن سەقامگیریا رەگەزى، پەیوەندى ب هاوبەشیا وێ کریار و جێگیربوونێ ڤە هەیە. هەر وەکۆ سارتەر گۆتى، “نە ئازادبوونا (یێ دى) جەهنەما منە”. ل ڤێرێ ئازادبوونا ژنێ راستەوخۆ پەیوەندى ب ئازادبوونا مێر و جڤاکى ڤە هەیە و بەرۆڤاژى ڤێ ژى ئازادبوونا مێرى راستەوخۆ پەیوەندى ب پەروەردە و زانین و هۆشیاریا ژن و جڤاکى ڤە هەیە. ژبەرکو ژن بەرهەمێ سازکرنا باژێر، ئەدەب و دروستکرنا جڤاک و نیشتمانەکێ مەدەنى یە و مێر بەرهەمێ ئاراستەکرنا هەلویست و رەفتار و بریڤەبرنا وێ پەروەردە ناسى و نیشتمانى یە. جوداکارى ل ڤێرێ نە ژن و نە مێرە، بەلکۆ جوداکارى ل ڤێرێ ئاستێ تێگەهشتنا رووبەرێ رەگەزى یە. هەردوو د ئێک دەولەتدا دشێن هەڤدوو بناسین و دئێک دەم دا ل سەر دونیابوونا خوە یا تاکەکەسى ئاکارێن تایبەت وەربگرن و کار ل سەر درووناسی یا خوە یا تاکەکەسى بکەن.

دا بچینە سەر بەرسڤا پرسیارا خوە یا دەستپێکى، بۆچى ژن روو ل کاروانێ ئازادیێ دکەت؟ مە ئیماژە پێ دا مرۆڤ ب سرۆشتێ خوە بوونەوەرەکێ ئازادە و حەزا لێگەریان و ب دەست ڤە ئینانا ئازادیێ هەیە. بەلێ ئازادى بۆ ژنێ د ناڤ نۆرمێ کومەلایەتى دا تشتەک و تێگەهشتنەکا دى ترە، ئەو سینورێن د جڤاکێن گرتى دا رووبەرووى ئازادیا ژنێ دبن رەنگێن جودا هەنە! وەکۆ “هزرا ئیهانەکرنێ، هزرا بێ مافى، هزرا شکاندنا کارێکتەرێ، هزرا تاوان و ترساندنێ، هزرا توندۆتیژیێ، هزرا هاڤیکرن و رەهای یێ، هزرا بێ نرخاندن و بێ بایەخى یێ، هزرا ئەزێ مێر هەمە تۆ یا ژن نینى! هزرا ئەزێ مێر رێبەرم و تۆ یا ژن رابەرى! هزرا ئەزێ مێر دەسەلاتدارم و تۆ یا ژن بێدەسەلاتى! هزرا ئەزێ مێر جەنگاوەرم و تۆ یا ژن راهیبەى! هزرا ئەزێ مێر خوەدان هێز و ئیرادە مە و تۆ یا ژن خوەدان هەستى و لاوازى! هزرا ئەزێ مێر دەولەتدارم و تۆ یا ژن بێ دەولەتى و…هتد” ئەڤ هەموو کابووسە دورینا بەرگێن دوورخستن و بێ پێناسەکرنا ژنێ نە ژ دابرانا کاروانێ ئازادیێ. بوویە دەما کۆ ژن د ڤى مللى دا خوە وەک ئورگانەکا هوشیارا جڤاکى سیاسى ئابوورى دبینیت، هەلبەت زوو تر نێزیکى کاروانێ ئازادیێ دبیت و دزانیت، کو ب سالایە ل سەر ڤى زەمینى بەرگێن جودا جودا د بوارێ سیستەمێن توتالیتاریزمى و سیاسى و کومەلایەتى دا روو ل داگیرکرنا هزر و فەلسەفا وێ کریە. کا چاوان نازیان خوەشى ژ سزادانا جۆلەکان دبر وەسا هێزێن سەردەست ژى هەموو دەمان خوەشیێ ب سزادانا هێزێن ژێر دەست دەبەن. ب ڤى شێوازى مێر ژى خوەشیێ ژ سزادان و بندەستى و زیندانکرنا ژنێ دبەت. ئەڤ جورێ خراپکاریێ کاروانێ ئازادیێ کورت و بێ واتە دکەت. ژبەرهندێ ئازادى چەند بچووک دبیت، مرۆڤ ژى هند بچووکتر دبیت. ژن د کاروانێ ئازادیێ دا ناچیتە پێش ئەگەر کاروانێ درێژەپێدانا پەروەردەکرنێ نەبیت، پەروەردەکرن ب رامانا خوەبوون، خوە کارێکتەرکرن و خوە گۆهەرین ل سەر ئاستێ ئیدیۆلۆژى و هزرێن توندۆتیژ دا. لێدان ل پەروەردەکرنا ژنێ ب رێکا درامایێن سیاسى و کومەلایەتى و جڤاکى لێدانە ل نەمانا رامانێن بوونا مرۆڤى. ب شێوەیەکێ گشتى پەروەردە د ناڤ جڤاکێ کوردیدا راستەوخۆ و نەراستەخۆ خزمەت گەهاندنە ب کۆشتنا بەها و نرخێن ژن و مێر و زارۆکى! خزمەتکرنە ب کۆشتنا پرسیاران! خزمەتکرنە ب کۆشتنا ئەرک و مافان! خزمەتکرنە ب کۆشتنا هزر و فەلسەفەیێن نا تۆندوتیژى! خزمەتکرنە ب کۆشتنا فەلسەفا جێاوازى و دیالۆگ و مەدەنیەت و دادپەروەریێ! خزمەتکرنە ب کۆشتنا ئۆمێد و ئارەزوو و دەروون و بەهرە و داهێنانێن ژیانا ژن و مێرى! ب کورتى کاروانێ ئازادیا ژنێ کاروانێ ئازادیا مرۆڤى و جڤاکێ مرۆڤى یە، کەنگى ئەڤ کاروانە نەما وى دەمى ژان و تەپەسەرى و ستەم و ستەمکارى و پەروەردەیەکا ب ئامانج و نەهۆشیاریا رەگەزى و جڤاکى رۆلێ خوە دبینین.    

بەلێ پرسیارا سەرەکى ئەڤە یە بۆچى زورینەیا ژنان دکەڤنە بەرووکا ئامادەکاریا گوهداریکرنا سیستەمێ مێرسالاریێ و مێر دکەڤنە بەرووکا گوهداریکرنا سیستەمێ دەسەلاتدار و ئولدارا؟ دیارە مێر دزانیت کو خوەدانێ ئازادیێ ئەو بخوە یە، بەلێ ژن وەسا هاتیە پەروەردەکرن، کو گەرەکە مێر، باب، برا، بنەمال و جڤاک ئازادیێ پێ بدەن! ئەڤ تێگەهشتنە د هزر و تێگەهشتنا من دا تەسلیم بوونە! تەسلیم بوونە ب مکومکرنا سیستەمەکێ ب ناڤێ “سیستەمێ پاوانکرنێ”. پاوان، یا ژ میراتەکێ کەڤنێ مالباتێ هاتى و مالبات د رێڤەبرنا رەگەزێ مێ دا بوویە بەشەک ژ دەزگایێ کارتێکرن و هێرشکرنێ ل سەر پرس و بابەتێن ژنێ. ژ بەرڤێ هەموو دەمان جڤاک خوە ل پاشڤەمانا پاوانکاریێ دبینیت و دبیتە سەدەمێ زورترین قوربانیدانان ب بوون و رامان و ب دەستڤەئینانا ئازادیێ. 

هەتا کۆ ئەم بزانین، ئازادى بەرهەمەکێ گرنگێ گەردوونى و جیهانى یە، پێدڤییە بوونا ژنێ ناس بکەین، چونکۆ هێزەکا فەشارتى د ناڤ ناخێ ژنێ دا هەیە کو ئەو ژى هێزا ئازادیێ یە. مادام ژن بەرهەمێ هێزا ئازادیێ یە نابیت سیخوریێ بۆ سیستەمێ کوولەتى و پاوانکرنێ خوەش بکەت! گرنگە بەرى تێکەلى ناڤەرووکا ئیدیۆلۆژیا سیاسى، ئاینى، ئابوورى و سیستەمى ببیت، ڤان پرسیاران ئاراستەى خوە بکەت، ئەرێ ئەز دشێم ڤى کولتوورێ داگیرکارى و پاوانکاریێ بگوهەرم یان نە؟ ئەگەر دشیاندا هەیە بگوهەرم چاوان بگوهەرم؟ ئەرێ راستى یا من وەکۆ ژن د کیژان واقیعێ راستین دایە؟ هەروەها بوونا ئازادیا من یا راستەقینە ل کیڤە یە؟ ئەگەر ئازادى هێز بیت ئەو هێزە ژ چ هاتیە؟ هەروەها ئەرێ ئەقلێ مێرى خوەدانێ داگیرکرنا ناسناما منە یان ئەقلێ سیستەمێ مێرسالارى؟ دیسان پرسیارا گرنگتر کەنگى ئەز و مێر دشێن ببینە بەشەکێ سەرپێهاتیا ژیانەکا ئازاد، خێزانەکا دادپەروەر و جڤاکەکێ سەربەخوە و داهێنان ساز؟ ئەڤە و چەندین پرسیاریێن دى دەربارەى کۆشتنا ئەقلێ مێرانى و ئەقلێ نەژادى و کولتوورى و مێربوون د شێوە و فورمێ دەولەتێ دا ببیتە پۆلینکرنا هزر و خواندنێن ژن و مێر و جڤاکى.                   

بەروار/ ٤/٩/٢٠٢٣

کوردستان/ باشوور

Images: https://pixabay.com/fr/

Pexels

4175959

Enrique Meseguer

sweetlouise

jarmoluk

BedexpStock

dianacibotari1991

Alexas_Fotos

VietFotos