دەربارەی فەلسەفەی ئیمانوێل کانت

---

پێشەکی بۆ ئیمانوێل کانت Kant Immanuelو بەرهەمە فەلسەفییەکانی ئیمانوێل کانت بەشێوەیەکی بەرفراوان وەک یەکێک لە گەورەترین فەیلەسوفەکانی هەموو سەردەمێک دادەنرێت، کە بە بەشدارییە پێشکەوتووەکانی لە چەندین بواری فەلسەفەدا ناسراوە. لەوانە، میتافیزیک، ئیپیستمۆلۆژی، ئەخلاق، جوانناسی.

 کانت لە ساڵی ١٧٢٤ لە شاری کۆنیگسبێرگ لە ویلایەتی پرۆسیا لەدایک بووە، زۆربەی ژیانی لە شارەکەی خۆی بەسەر بردووە، لە کۆتاییدا بووەتە مامۆستایەکی بەناوبانگی زانکۆی کۆنیگسبێرگ. بەرهەمە فەلسەفییەکانی کانت بە شیکاری توند و ئارگیومێنتە ئاڵۆزەکانیان و ڕێبازێکی سیستماتیکی بۆ چارەسەرکردنی پرسیارە فەلسەفییە بنەڕەتییەکان ناسراون. بەناوبانگترین بەرهەمەکانی بریتین لە ’’ڕەخنە لە عەقڵی پەتی’‘، ’’ڕەخنە لە عەقڵی پراکتیکی’‘ ، و ‘’ڕەخنە لە توانای حوکمدان’‘ ، کە یارمەتیدەربوون لە داڕشتنی چەندین مشتومڕی فەلسەفی لە سەردەمی مۆدێرن. کاریگەری کانت لە سەر گەشەسەندنی فەلسەفەی ڕۆژئاوایی بێئەندازەیە و تیۆرییەکانی هەتا ئەمڕۆش لە لێکۆڵینەوە و مشتومڕ بەردەوامن.

فەلسەفەی ڕەوشتی کانت و چەمکی ئیمپەراتیڤی کاتگۆری:  لە ناوەڕۆکی فەلسەفەی ڕەوشتی ئیمانوێل کانتدا چەمکی ئیمپەراتیڤی کاتگۆرییە کە بنەمایەکی گشتگیرە و ڕێنمایی بڕیاردانی ئەخەڵاقی دەکات . بە بڕوای کانت دەبێت کردارە ئەخلاقییەکان لە د ەرەوەی ئەرک ئەنجام بدرێن نەک لەبەر مەیلییان بەرژەوەندی کەسی. ئیمپەراتیڤی پۆلێنبەندی لەسەر ئەو باوەڕە دامەزراوە کە تاکەکان دەبێ بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ ئەوانی دیکەدا بکەن کە دەیانەوێت مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، بەبێ هیچ ئیستسنایەک و مەرجێک. ئەم پرەنسیپە ڕەهایە و بۆ هەموو بوونەوەرە عەقاڵنیەکان دەگونجێت، بەبێ گوێدانە پاشخان و کولتوورەکەیان. کانت باسی لەوە دەکرد کە تاکەکان دەبێ بە شێوەیەک مامەڵە بکەن کە بتوانرێت کردەوەکانیان بکرێتە یاسای گشتگیر. بەم شێوەیە ئەگەر کارێکی دیاریکراو بەشێوەیەکی گشتگیر جێبەجێ نەکرێت، ئەوا لەڕووی ڕەوشتییەوە ڕێگەپێدراو نییە. کەواتە ئیمپەراتیڤی کاتگۆری بنەمایەکی عەقڵانی و بابەتیانە بۆ بڕیاردانی ڕەووشتی دابین دەکات و وەک ڕێنمایییەک بۆ تاکەکان کاردەکات، بۆ ئەوەی بە شێوەیەک مامەڵە بکەن کە ئەرکی رەوشتی خۆیان بپارێزێت.

بەشداری کانت لە زانستناسی و تیۆری زانینەکەیدا:  بەرچاوترین بەشداریی کانت لە زانستناسیدا، ڕێبازی ڕەخنەیی بوو بەرامبەر بە زانین. ئەو ئاماژەی بەوە دا کە زانینی ئێمە لەسەر جیهان تەنیا لەسەر بنەمای ئەزموونەکانمان نییە، بەڵکو لە چوارچێوەی عەقڵمانەوە لە قاڵب دەدرێت. ئەم چوارچێوەیە لە پۆلێنە پێشوەختەکان پێکدێت، وەک کات و شوێن، کە پێکهاتە و مانا بۆ ئەزموونەکانمان دابین دەکەن. ئەو پێیوابوو کە زانین تەنیا ڕەنگدانەوەی پاسیڤی جیهانی دەرەکی نییە، بەڵکو عەقڵیش بە شێوەیەکی چالاکانە بەشدارە لە پرۆسەی تێگەیشتن لێی. ئەم تیۆرییەی مەعریفە ناوی لێنرا ئایدیالیزمی زاڵ، کە پێیوایە زانین پەیوەندی بە شتەکانەوە نییە لە خۆیاندا، بەڵکو پەیوەندی بەو شێوازە هەیە کە بۆمان دەردەکەون. جەختکردنەوەی کانت لە سەر سروشتی سوبژێکتیڤی زانین بەو مانایە بوو، کە ئەو بیرۆکەیەشی ڕەتکردەوە کە دڵنیایی تەنیا لە ڕێگەی عەقڵەوە دەتوانرێت بەدەستبهێنرێت. بەڵکو جەختی لەوە کردەوە کە زانین هەمیشە لەسەر بنەمای هەردوو عەقڵ و ئەزموونە و هۆشداریدا لەوەی بەبێ پرسیار هەریەکەیان قبوڵ نەکرێت. ڕەخنەکان لە فەلسەفەی کانت و پەیوەندییە مۆدێرنەکانی:  سەرەڕای کاریگەری بەربڵاوی فەلسەفەی کانت بەدرێژایی ساڵان ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنە بووەتەوە. هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە جەختکردنەوەکانی لەسەر بیرکردنەوەی عەقڵانی لە ڕادەبەدەر سادە و ئاڵۆزییەکانی ئەزموونی مرۆڤایەتی پشتگوێ دەخات. هەندێکیتر دەڵێن، تیۆرییەکانی زۆر ئەبستراکتن و پەیوەندییەکی پراکتیکییان بۆ کۆمەڵگەی مۆدێرن نییە. سەرەڕای ئەوەش، هەندێک لە زانایان ڕەخنەیان لە هەڵوێستی کانت گرتووە سەبارەت بە ڕەوشت و دەڵێن کە گرنگیدان بە ئەرک و پابەندبوون گرنگی هاوسۆزی و بەزەیی لە بڕیاردانی ئەخلاقیدا پشتگوێ دەخات. سەرەڕای ئەم ڕەخنانە، فەلسەفەی کانت بەردەوامە لە داڕشتنی مشتومڕە هاوچەرخەکان لە بوارەکانی وەک میتافیزیک، زانستناسی و ئەخلاقدا. جەختکردنەوە لەسەر ئۆتۆنۆمی تاک و گرنگی عەقڵ بەردەوامە لە کاریگەری لەسەر فەلسەفەی هاوچەرخ و کارەکانی وەک بەشێکی گرنگ لە کانۆنی فەلسەفیدا دەمێنێتەوە .

 سەرچاوەکان:

• H. J. Paton. ‘The Categorical Imperative.’ A Study in Kant’s Moral Philosophy, University of Pennsylvania Press.

• Immanuel Kant. ‘Practical Philosophy.’ Cambridge University Press.

Images: https://pixabay.com/fr/

Wikipédia

Negrebets

geralt