transcultures ترانسكولتوور
نووسەر: جوان عزه‌ت
ئه‌و ملله‌تێن به‌رى ئه‌قلێ ئازاد و كه‌لتوورێ ئازاد دژین، ئه‌و ملله‌تێن به‌رى دیرۆك و بوونا دیرۆكێ نه. ملله‌تێن ب ڤى ره‌نگى زوى ب زوى نه‌شێن تراژیدیێن خوه ژى بخوینن و ئه‌زموونێ ژ سه‌ربوور و تراژیدێن گه‌لێن دى تر ژى وه‌ربگرن، چۆنكو به‌رهه‌مێ درۆستكرنا ئه‌قلێ سته‌مكاریێ گه‌هشتنه ب به‌رهه‌مێ شكه‌ستنا سیاسى، دۆگمایا هزرى و خه‌تمینا رێكخستنێ. ئه‌ڤى ئه‌قلى وه‌كریه، كو ترس ژ ئازادیێ ببیته ترس ژ نه‌مانا هزرا ژیانێ. دگه‌ل وێ گه‌نده‌لى و تالانكرن و هاڤیا گوهه‌رینێن بله‌زێن گلۆبالیزمێ خوه د تیرۆر و ئه‌قلێ سته‌مكاریێ دا سه‌لمینن. ئه‌و شۆرشا دگه‌ل پره‌نسپێن ئه‌قلانى وه‌رارێ بكه‌ت، هێزێن رژێمى و ده‌ستهه‌لاتێن فاشیزمى دكوژیت. به‌لێ شۆرشێن سه‌ده‌یا بیستێ، ته‌نها سیفه‌تێن ده‌ستهه‌لاتان كوژتن. پیچگه‌راییێ، رێبه‌رێن مرى پیروزكرن، ب ڤێ پیرۆزكرنێ رۆلێ ده‌ستهه‌لاتێن سۆلتانى ده‌ستپێكرن. گرنگه مه ئه‌و خواندنه هه‌بیت بزانین، كو هه‌لبژارتنا رابردووى هه‌لبژاتنا ئه‌قلێ نیهلیزمێ/ پیچگه‌راییێ یه و دژى ده‌ستوورێ ژیان و مودێرنیزما ژیانێ یه. نه‌مازه ئه‌وێن بناڤێ نه ئه‌قلانى هێرشێ دكه‌نه سه‌ر دیرۆكێ و هزردكه‌ن، كو دیرۆكێ هیچ واته‌یه‌ك نینه، ئه‌و رووبه‌رێ كووله‌تى و تیرۆرێ و مرنا ژیانێ دنژنین. هه‌روه‌ها ئه‌وێن بناڤێ ئه‌قلێ ره‌ها ژى دیرۆكێ دخوینن، ئه‌وان ژى به‌رگێ مرنێ ل دیرۆكێ پێچایه. ب كورتى دیرۆك ب ئه‌قلێ خوه یێ رێژه‌ى به‌شه‌كێ زیندبوونا ژیانێ یه. به‌لێ ئه‌قلێ سته‌مكار هه‌مى ده‌مان دڤێت زه‌مینه‌ى بۆ هاتنا یه‌ك ئیدیۆلۆژى، یه‌ك سۆلتان و یه‌ك هزر و یه‌ك ده‌نگ و ره‌نگ دروستبكه‌ت، بۆنموونه په‌یدابوونا نازیزمێ، درۆستكرنا هاوه‌لاتیه‌كێ ره‌گه‌ز ره‌نگێ ره‌سه‌نێ ئه‌لمانى بوو ل سه‌ر ره‌نج و خه‌باتا بیرۆباوه‌ر و ژناڤبرن و سته‌مكاریا یه‌هوودیه‌كێ. ب ڤى مه‌رجى كاره‌كێ ئاسان نینه، ئه‌م وه‌كو ملله‌تێ كورد ژى سته‌ما ده‌ستهه‌لات و داگیركه‌رێن كوردستانێ ب ئێك خواندن دانینه به‌ر ته‌رازوویا كێشان و پیڤانێ، چۆنكو فاشیزم ل ژێر فورمێ خه‌ونا رزگاركرنێ پێناسه‌یا ستایشكرنا جه‌لاده‌كێ بۆ جه‌لاده‌كێ دى تره، ئانكو نابیت كورد د شۆرشا ڤێ سه‌ده‌یێ دا ببیته نموونه‌یا قوربانیدانێ بۆ هێزا سته‌مكاریێ، كو هیچ جاره‌كێ خه‌ونا رزگاریا مرۆڤایه‌تیێ پێڤه دیارنه‌بوویه نابیت، به‌لكۆ گرنگه دگه‌ل خالێن هاوبه‌ش ئه‌و ل ژێر ئارمانج و پره‌نسپێن خوه‌یێن نه‌ته‌وه‌یى ب درۆشمێ شۆرشا ژنێ شۆرشا ژیانا گه‌لێن رۆژهه‌لاتێ یه، هه‌ولبده‌ت هاوبه‌شیا سیاسى و نه‌ته‌وه‌ییا ناڤه‌راستێ ل هه‌ڤ كوم بكه‌ت.
د بنگه‌هـ دا سته‌مكارى وى ده‌مى ده‌ست پێ دكه‌ت، ئه‌و ده‌مێ ملله‌ت گوهداریا ده‌ستهه‌لاتێ دكه‌ت. هیچ ده‌ستهه‌لاته‌ك بتنێ نه‌شێت جهێ ده‌ستهه‌لاتێ وه‌ربگریت، ئه‌گه‌ر ملله‌ت ل گور بیرۆباوه‌ر و به‌رژوه‌ندیا خوه بریارێ نه‌ده‌ت، چۆنكو ئازادى ژ ملله‌تى دهێت و ملله‌ت به‌رهه‌مێ دروستكرنا ئازادیێ یه. به‌لێ بۆچى هه‌موو ده‌مان شه‌رێ ئازادیێ هه‌یه؟ ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له ترس بیت، جڤاكى هه‌موویێ ترس نینه، به‌لكو ئه‌و ده‌ستهه‌لات باش تێنه‌گه‌هشتینه كو ده‌نگێن نارازى ل هه‌موو جهـ و جڤاكان دا هه‌نه. هزربكه ل جیهانێ هه‌موویێ دووجورێن مرۆڤان هه‌نه، مرۆڤێن ژ بۆ ئازادیێ تێكۆشینێ دكه‌ن ئه‌و به‌رده‌وام دنویخوازى و به‌رخوه‌دانا ئازادیێ دا باج و كه‌د و قوربانیێ دده‌ن، هه‌روه‌ها ئه‌و مرۆڤێن كو خوه دكه‌نه به‌نى و كووله‌یێن ده‌ستهه‌لات و غه‌ریزه‌یێن ژیانێ ژى، ئه‌و ژى لڤینێن نه ئه‌قلانى ل سه‌ر هێزا بلندكرنا حاكم/ ده‌ستهه‌لاتداران دكه‌نه كه‌له‌كه‌كرنا نژاندى. ژ به‌رڤێ په‌یدابوونا نه‌ساخیا سته‌مكاریێ د واقعیى و جیهانێ دا ته‌نها ترس نینه، به‌لكو په‌یدابوونا وێ ژ نه‌گوهدانا ده‌نگێ ئه‌قلى یه. ئه‌ڤ نه‌ئاگه‌داریا ئه‌قلى پاساوێن توندوتیژى و ده‌ستدرێژیكرنا سته‌مكاریێ بۆ سه‌ر ناوچه و ئاخ و ملله‌ت و ره‌گه‌زێن مرۆڤان/ نێر و مێ، ژن و مێران زێده دكه‌ن و دادپه‌روه‌ریا ئازادیێ پێشیل دكه‌ن. لڤێرێ پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ ئه‌قل مه‌حكومێ چه‌ند نه‌گۆهدانا یه؟
سێ خالێن گرنگ رۆلێ خوه نه به‌رهه‌مئینانا ئه‌قلى دا دبینین. ژ وان ژى “نه‌ریت، په‌روه‌رده و سته‌مكارى”. ژ نه‌ریتى كۆمه‌ل چێدبیت، ئه‌و كۆمه‌ل ل سه‌ر بیروباوه‌را ره‌ها خوه ئاراسته دكه‌ت، د ڤێ لڤینێ دا سه‌روه‌ریا باوه‌ریێ د ئه‌قلێ تاك و كۆمێ دا درۆست دبیت، ئه‌و سه‌روه‌ریه دبیته زه‌مینه سازكرنه‌ك ب درۆستكرنا دیارده‌یه‌كا نه‌ریتى، كو ئه‌و ژى دشێم ناڤ لێ بینم نه‌ریتێ كووله‌تى یێ. ده‌ما نه‌ریتێ كووله‌تى یێ په‌یدادبیت مرۆڤ وه‌كو تاكه‌كه‌س و جڤاك ئازادیێ ژبیردكه‌ت و ده‌رفه‌ت بۆ هزركرنا ئازاد و پرۆسه‌یا ئه‌قلانیه‌تێ نامینیت. ئه‌ڤه بارێ ترسێ ژ هێزا “ئه‌ز/ ئه‌م یێن هه‌ین” بۆ لاوازیا ئه‌قلێ “ئه‌ز/ ئه‌م ب تنێ نه” دگۆهه‌ریت. هه‌ر ژ به‌رهندێ هه‌موو ده‌مان ترسا مرۆڤێ بیرمه‌ند ئه‌وه ڤێ پرسیارێ ئاراسته‌ى خوه دكه‌ت، كو ئه‌گه‌ر راسته سته‌مكارى ل سه‌ر په‌روه‌رده‌یا نه‌ریتێ كووله‌تیێ بهێته چێكرن، ئه‌رێ پا ئه‌گه‌ر چییه هه‌موو ده‌مان نوخبه‌یا زورینه ب ده‌ستێن كه‌مینه‌یان دهێنه چه‌وساندن و بنده‌ستكرن و سه‌ربرینكرن؟
مرۆڤى یاخى ڤێ گوتنا هه‌لۆیستى و په‌روه‌رده‌ى پێشكێشى خوه دكه‌ت، “ئه‌ز یاخى دبم، ژ بۆ كو ئه‌م هه‌بین/ بیركامۆ”. داكو ئه‌ز و تۆ و یێ دى هه‌بین، گرنگه رۆلێ یاخیبوونێ به‌رزبكه‌ین، چۆنكو یاخیبوون ژ فورمێن كوژتنا سته‌مكارى و نه‌ریتێن كووله‌تیێ بخوه چێكرنا فورمێن ئازادیێ یه. ملله‌ته‌ك یان جڤاكه‌ك ئازاد نابیت، ئه‌گه‌ر ئه‌قلێ یاخیبوونێ د ناڤ دا جهێ خوه نه‌گرتبیت و نه‌ببیته ره‌مزێ شۆرشا دروستكرنا پره‌نسپێن ئه‌خلاقى. یاخیبوون چه‌ند بلند دبیت، سته‌مكارى ژى هند ب شێوه‌یه‌كێ به‌رگریكارى نزم دبیت. د ڤى ملى دا پێویسته جڤاك تێبگه‌هیت، كو هیچ جاره‌كێ ئه‌و جڤاك ئازاد نابیت، ئه‌گه‌ر چاڤدێریێ ل مافێن خوه نه‌كه‌ت و ئه‌ركێ خوه ب راسته‌قینه جێبه‌جێ نه‌كه‌ت. چونكو، هه‌موو مرۆڤ و ملله‌ته‌كێ پێدڤى ب پاراستن و كاركرنا مافێ خوه هه‌یه، به‌لێ ئه‌و ماف دێ چاوان جهێ ده‌سته‌ڤه‌ئینا سه‌قامگیرى و گه‌شه‌كرنا ژیانێ گریت؟ بێگومان ئه‌گه‌ر مرۆڤى هوشیارى نه‌بیت و گوهدارى بۆ ده‌نگێ ئه‌قلى نه‌بیت، وى ده‌مى ئه‌قل نه‌شێت سه‌رپه‌رشتیا كاروبارێن ژیانێ و هوشیاریا مرۆڤى و جڤاكى بكه‌ت، چۆنكو ده‌مێ مرۆڤى هوشیارى نه‌بیت دێ نه‌هوشیارى سه‌رپه‌شتیێ ل سه‌ر چاره‌نڤیسێ مرۆڤى كه‌ت. ب ڤێ واته‌یێ ئه‌قلێ نه‌هوشیار به‌دیلان بۆ نه‌ساخیا سته‌مكاریێ دئینیت و ئارمانجا وى سه‌پاندنا ئه‌قلێ تۆتاڵى یه، نه‌كو یه‌كه‌تیا یاخیبوونا جڤاكى یه. ئه‌ڤ په‌تایه ژى ژ ده‌رئه‌نجامێ نه هزركرنه‌كا كویر و بێ رامانى یا ئازادیێ دهێت. ژ به‌ركو ده‌ستهه‌لاتێن سته‌مكار ب هێزا درۆستكرنا “به‌رگ و تابوو و په‌یكه‌ران” خوه دگرن و درێژیێ ب رێك و مانا خوه دده‌ن. نه‌مازه ئه‌و تابوویێن كار ل سه‌ر نژاندنا ئیرادا په‌روه‌رده‌یا هزرى و ئه‌قلانى دكه‌ن راسته‌وخوه په‌پوه‌ندى ب دروستكرنا ترسێ ڤه هه‌یه. كارێ ڤان فاكتان توخكرنا نه‌ریتێن بێ هزر و بێ پرسیار و به‌لاڤكرنا فه‌سادیا ئه‌خلاقى یه ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر جڤاك ل وى ئاستێ نه‌هوشیاریێ بیت، كو نه‌ریتێ پرسیارێ خوه تیدا ئیفاده نه‌كه‌ت، وى ده‌مى ده‌رگه‌هى بۆ دروستكرنا په‌یكه‌ر و به‌رگێن تۆندو تیژیێ ڤه‌دكه‌ت و دگه‌ل ڤێ ئه‌و زه‌مینه سه‌رئاڤ دبیت، كو سته‌مكارى به‌رده‌وام ئالاڤێن خوه نوى بكه‌ت. بۆنموونه: ئالاڤێ بابى بۆ ئالاڤێ عه‌شیرێ/ خێلێ دچیت و ئالاڤێ ده‌ره‌به‌گیێ ده‌رگه‌هى بۆ گوتارا مه‌لایى ڤه‌دكه‌ت و ده‌ربازى ئالاڤێ حیزبێ دبیت. ژ حیزبێ ژى كارێ سته‌مكاریێ دبیته چێكرنا گه‌له‌ك ده‌سته و گروپان ئه‌و ده‌سته و گروپ دبنه هێزا سه‌ره‌كى بۆ فورمێ بهێزكرنا ده‌ستهه‌لاتێن سته‌مكاریێ.
سته‌مكارى هه‌موو جورێن كووله‌تیێ قه‌بوول دكه‌ت، به‌لێ هه‌موو جورێن ئازادیێ قه‌بوول ناكه‌ت. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئازادیه‌ك ل ژێر ئه‌ركێ به‌رجه‌سته‌كرنا مافێ راوایێ مرۆڤى ژى بیت، ژبه‌ركو سته‌مكارى دگه‌ل وان ره‌مز و تیورێن لاوازكرنا رۆلێ په‌روه‌ردێ و شكه‌ستنا سایكولۆژیا مرۆڤى خوه زێده‌تر دگونجینیت، داكو هه‌ر ل سه‌ر كار و كریارێن خوه یا به‌رده‌وام بیت. ملله‌ته‌كێ هزر بكه‌ت كو یێ ژ سالۆخه‌تێن سته‌مكاریێ رزگار بووى، دڤێت گۆمانێ ژ خوه بكه‌ت، چۆنكو چ ملله‌ت زوى ب زوى نه‌شێن خوه ژ زه‌برا دوو جورێن سته‌مكاریێ رزگار بكه‌ن، ئێك ئه‌و زه‌برا گرێدایى ئاڤاهێن نه‌ریتان، دوو ئه‌و زه‌برا دگه‌ل نه ئه‌قلانیێن مرۆڤان راهاتین. فه‌یلۆسوفه‌كێ بناڤێ “دى ڵێ بۆیتێ” پیش پێنج سه‌د سالان ئه‌ڤ تێكسته نڤیسیه و گوتیه، “ئه‌و مرۆڤ و ملله‌تێ ژ ڤان دوونه‌ریتان رزگار ببیت، ئه‌ز ناڤ لێ دئینم هشمه‌ندیێن ئازاد”. ل ڤێرێ پرسیارا خوه به‌یان دكه‌ت، ئه‌ڤه یه گه‌لۆ ما ملله‌ت و مرۆڤێ كورد شیایه ژ ڤان هه‌ردوو نه‌ریتان رزگارببیت؟ ئه‌گه‌ر راسته رزگار بوویه، ئه‌رێ با بۆچى هه‌تا نها د نه‌ریتێ داگیركرن و بنده‌ستى و سته‌مكاریێ دا خوه به‌یان دكه‌ت؟ ئه‌گه‌ر راسته رزگار نه‌بوویه، ئه‌رێ پا بۆچى هه‌تا نها ئه‌و فه‌لسه‌فه ئاڤا نه‌كریه، كو شیابیت ژ جۆله و لڤینێن نه ئه‌قلانى رزگار ببیت؟ ل ڤێرێ مه پێدڤى ب راوه‌ستاندنا شاشێن خوه هه‌یه و ده‌ستپێكرنا تێهزرینێن خوه به‌رامبه‌ر كۆراهیا ڤێ پرسیارێ، ئه‌رێ كا بۆچى ئه‌م ب ساناهى حاكمێن سته‌مكار دهه‌لبژرێن؟ ئه‌رێ ئه‌گه‌ر ترسه یان ژى ئه‌و بێ دادیا دناڤبه‌را ئه‌قل و تێگه‌هشتنێن مه‌یه؟ واته ترس ژ ئازادیێ چ ل سه‌ر ئاستێ دیرۆكى بیت و چ ل سه‌ر ئاستێ تاكه‌كه‌سى بیت، كاره‌كێ بێهۆده‌یه و ئاوارته‌یه‌كا نا ئومێدانه و ره‌شبینه به‌رامبه‌ر نه هاوسه‌نگیا شه‌ر و ئاشتیێ، ئانكو كوژتنا ئازادیێ نه سوود هه‌یه و نه سیسته‌م هه‌یه. له‌ورا ب ڤى شێوه‌یى بلۆكێ دیرۆكێ پیدڤى ب سینۆره‌كێ هه‌یه، كو مرۆڤ ته‌نها ئێك جار دشێت پێ بگه‌هیت و پاشى روو ل مرنێ بكه‌ت، ئه‌و ژى هزر و ئازادى و بوونا ژیانێ به‌رى كوژتن و ره‌ڤین و ته‌حلاتیا مرنێ.
