کۆرۆنا و فەلسەفە

موحسین ئوسمان

بەشێ پێنجێ

رەوشەنبیر ل هەمبەر دادگەها کۆرۆنا!

گوهەرینا مرۆڤی یا ژ سروشتی بۆ رەوشەنبیریێ، چاخێ تابۆ ژ بۆ بکارئانینا گوهنێلی دگەل ژنێن نێزیک “دایک، خوشک و…” هاتیە دەسنیشانکرن، هنگی مرۆڤ دەربازی واری کولتوری بوویە. مارکس دبێژیت، پەیدابوونا کولتوری دگەل چێکرنا ئالاڤان بوویە، بەلێ لیڤی شتراوس دبێژیت، کولتوری ژ زمانی دەسپێکریە. ب گشتی، یەکەم رەها رەوشەنبیریا مرۆڤاتیێ برێڤەبرنا ژیانێ‌یە، ئەڤ برێڤەبرنە ژی سێ رەهندێن دیرۆکی “چاڤدێری، قەبوولکرن و ئافراندن”ێ ب خوەڤە دگریت.

ئەگەر مرۆڤ سەرپێهاتی و سەرهەڤیا خەباتا مرۆڤاتیێ ل بەرجاڤ بگریت، تشتێ نەرێنیێ تەکنۆلۆژی/ گلۆبالێ کری، نەهێلانا تایبەتمەندی و ناسنامێ‌یە، چونکو مرۆڤ بێ ناسنامە هاڤی دبیت. ئێدی “خویانی، بیانی، سینۆر، لۆکالی و جیهانی” تەڤ نەمان. ل ڤی چاخی، مرۆڤ د ڤێ جیهانا فرە “رەنگ و دەنگ” دا هندا دبیت. ل گۆر هایدیگەر ژی ناسنامە پرسا بوونێ‌یە، کو ژێیاتیەکا هەڤبەشا د ناڤبەرا “هزر و بوون”ێ دایە. مرۆڤ نکاریت پرسگرێکا فامکرن و راڤەکرنا پەیوەندیێن ناسنامێ و چارەنڤیسا گەلان، بێی کو دەسنیشانا ئالاڤێن بکارن ژ ئاستەنگێن هەی و دەرگرتنێن دیرۆکێ دەرباز بیت، بکەت. ئێدی بنگەهێ ناسنامێ ژی هەستن، گەلۆ ل ڤێ جیهانا هاڤی و پری گەف، دێ مرۆڤی چەوا هەستێن ژێیاتی و بەشداریێ هەبن؟

ب گەلەمپەری، هەر ژ رۆژا قیامەتێ یا یەکێ/ “تۆفانا نوح”، یاکو د هشمەندیا مرۆڤی دا دەبۆبووی و تاکو نوکە، هێشتا ژی ئەڤ بوویەرە ب فۆرمێن جودا گەفا ل مرۆڤاتیێ دکەن. گەلەک جاران ترسا “دونیا دێ خراب بیت/ داویا جیهانێ ــ Apokalypse”، د مەژیێ خەلکی دا دوبارەبوویە. لەورا ڤێ پاشخانێ بیاڤێ ترسێ، ژ مەترسیا ڤیروسا کۆرۆنا ب خوە پتر لێکریە! مرۆڤ دکاریت بێژیت، پەژیکا کۆرۆنا دبیتە جارا چوارێ، کو مرۆڤاتی پی دهێتە هایدارکرن، بێی کو پەند ژێ بهێنە وەرگرتن. جارا یەکەم، کۆپرنیکوس “ئەرد نەناڤەندا گەردوونیە، بەلکو ستێرەکە ل هەمبەر چاڤێرۆژێ دزڤریت/ مرۆڤ ژ دەهمەنیێ برە ناڤەندی”، جارا دووهەم، داروین “مرۆڤ نەبوونەوەرەکێ قەتلازە/ دەگمەنە، بەلکو بەردەوامێ باپیرێ خوەیێ مەیموونکە”، جارا سێهەم، فروید “کێشوەرا نەهشی، وەک ناڤەندا سەرەکیا فامکرنا مرۆڤان ڤەکر/ تیۆرا فروید ئەقل و هش وەک ناڤەند هلوەشاند” و جارا چوارەم، ڤیروسا کۆرۆنا “گۆتە مرۆڤاتیێ هوون نە ب تەنێ خوەدانێن ڤی گەردوونینە، لەورا خوە ئێدی بەس گورێخ بکەن”!

ئەز باورم ڤێ ڤیروسێ و ب تایبەتی ژی شۆرشا کۆپرنیکوسی/ 1473 ــ 1543، ل هەمبەر دیرۆک و مرۆڤاتیێ درستکری. تەڤ باوری و تێگەهشتنێن تا نوکە هەی، ئێخستنە بەر بیڤەلەرزێن گومان و هلوەشیانێ!

پرسیارا گرینگ ل ڤێرێ، ئەرێ ڤیروسا کۆرۆنا ژ دەرڤەی باندۆرێن تەندرستی و ئابۆری، رەهندێن ئیدیۆلۆگی/ سیاسی ژی هەنە؟ دیارە ئەڤ پەژیکە زەنگەکا مەترسیدارا تەڤایا مرۆڤاتیێ‌یە، کو دڤێت پێداچوون ب کۆمەکا پرنسیپ و سەرەدەریان دا بهێنەکرن، چونکو لاوازبوونا هزرێن پێشکەتی، دیسپلین و پرنسیپان، جورەکێ هۆڤێتی د ناڤبەرا مرۆڤان دا درستکر. ئانکو ئەڤ سەردەمێ ئیرۆ ژ تەڤ “هزر، پرنسیپ و دیسپلین”ان ڤالا، ب پەژیکا کۆرۆنا رەوشەنبیریا ترس و کابووسی د ناڤ خەلکی دا بلاڤکر!

ب ڤێ ئاخێ، گوهەرین و رەوشێن ئاوارتەیێن ڤان بیست سالێن داوی سەلماند، کو پرانیا رەوشەنبیرێن کورد نە خوەیێن هشمەندیەکا دیرۆکی‌نە، داکو بکارن ڤێ هشمەندیێ بکەنە ئالاڤێن راڤە و داڤەکرنا رەوشێ. لەورا ڤان جورە رەوشەنبیران، گەلەک جورێن ماسکان ژ بۆ ڤەشارتنا روویێ خوەیێ سەختە بکارئانین، بەلێ پێروستریکا و گلاسنۆستا گۆرباتشۆڤ/ 1987 ــ 1989، هەر زوو روویێن وانێن راست بەرحەتاڤکرن. ئانکو ڤان جورە رەوشەنبیران، هەموو رەنگێن پارتێن “راست و چەپ” وەک چۆکەر بکارئانین، لێ دیسان گلۆبالێ/ سۆسیال مەدیایێ تەمەنێ وان کورتکر. ب ئەنجام، پشتی پرانیا رەوشەنبیرێن مە خوە ل هەمبەر رەوش و پێشهاتان قەلس و هەژار دیتی، چوون بوونە مێڤانێن شکەفتا پلاتۆنی!

مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، دبیت ئیرۆ سەردەمێ رەوشەنبیرێ ئەفسانە نەبیت، بەلێ پا ل هەر دەم و جهان، دڤێت رەوشەنبیرێ مرۆڤ هەر هەبیت. لەورا گاڤا یەکێ یا ڤێ قووناغێ هلوەشاندنا ماسکێن “هزری، سیاسی، جڤاکی و ئۆلی”نە، چونکو گەلەک خاپاندن د بن ڤان جورە ماسکان ڤە دا هاتینە ڤەشارتن. باشە ئەگەر رەوشەنبیر وژدان و دەنگێ گەلی بیت/ خوەدیکا هشمەندیا جڤاکی بیت، پا ئەڤ هەموو رەوشێن تراژیدیێن ب سەرێ گەلێ مە هاتین، مە نەدیت دەنگ ژ رەوشەنبیران بهێت! ئەگەر تەڤگەرا رەوشەنبیری نکاریت بێی گەشەپێدانا سیاسی بچیتەپێش، پا پرۆژێ سیاسی ل هەمبەر وەرارا رەوشەنبیری شکەستیە.

گەلۆ ئەڤ هەموو تراژیدیێن گەلێ مە راستی هاتی، رۆلێ رەوشەنبیران چ بوو/ چیە؟ وەک بەرسڤێن سەرهەڤ و بەرهەڤ، چەوا وەلاتێن پێشکەتی د وارێ تەکنۆلۆژیایێ دا پێشەسازی و مۆدێلێن نوو درست دکەن، وسا ژی ل رۆژهلاتا ناڤین، “گرفت، کین، ژەهر، درەو، دوبەرەکی، رەوشەنبیریا ستەمکاری و سەرۆکێ کاریزما” بلاڤ دکەن! رەوشەنبیرێن مە ژی، ل جهێ ل دژی “گۆتارا کینێ” براوستن، بازارا کوولەتی و کەڤنەشۆپیێ گەرم دکەن. لەورا رەوشەنبیریا مە پتر یا هلوەشاندن و دوبەرەکیە ژ کوردستانیبوونێ. ئێدی گۆتارا کینێ و قەیرانان، باشترین چەکێ دەسەلاتێن ستەمکار و نەسەرکەتینە. دیارە گۆتارا کینێ ژی گەلەک روو هەنە، یا ژ تەڤان کمباختر دەما کین دەربازی وارێن “فۆرمێ بیرکرن، پرۆسێسا جڤاکی و ئاڤاکرن کاراکتەری” دبیت. مخابن ئەڤ یاریکرنا ب هەست و ئەقلێ خەلکی دهێتەکرن، گەرمترین بازارا سیاسی و رەوشەنبیرێن کوردە!

ب کورتی، ئەگەر کەسێن “ئۆلدار، سیاسی، مەدیاکار، رەوشەنبیر و…”، دگەل ئەرک و پەیاما خوە راستگۆ نەبن، پا گەلۆ دێ خەلک چەوا هێتە پەروەردە و ئاراستەکرن؟ مخابن د هەر هێلێ دا، ئافراندنا درەوان و ئەقل شووشتنا خەلکی، وەک بلاڤکرنا ژەهرا سیاسی و هزری گەرمترین بازارا ئیرۆیە! راستە د وارێ شانۆیێ دا “کۆمیدیا رەش” هەیە، بەلێ ئەڤ کۆمیدیا رەش دەربازی وارێ “ئۆلی، سیاسی، رەوشەنبیری و مەدیایێ” کوردی ژی بوویە. ب ئەنجام دڤێت وێ ژی بێژین، پەیدابوونا پەژیکا ڤیروسا کۆرۆنا، دێ گەلەک “رەوشەنبیر، سیاسی و…”، ئێخیتە بەر دلۆڤانیا سەراد و بێژینگان!

بەشێ شەشێ

جهـ/ ئەرد وەک واتەیا بوونێ!

ل دەسپێکێ پەژیکا کۆرۆنا مە نەچار دکەت، چەند پرسیاران ب ئارینین: گەلۆ ئەگەر ژیان گرێدایی جهی بیت، پا چما ئەم رێز و چاڤدێریا جهی ناکەین؟ ئەرێ ئەگەر ئەرد ناسناما ژیانێ بیت، پا چما ئەم واتەیا ژیانێ ناپارێزین؟ گەلۆ چما مرۆڤی هشمەندیا ل هەمبەر جهی/ ئەردی نینە؟ ئەرێ بۆچی مرۆڤ هەست ناکەت، ئەڤ گەردوونە بۆ تەڤ بوونەوەران مینا گەمیەکێ‌یە، هەر شاشیەکا هەبیت، دێ ژیانا تەڤان ل بەر مەترسیێ بیت؟! گەلۆ دێ قووناغا پۆست کۆرۆنا، گوهەرینان ئێخیتە تێگەهێ ئەردی “رۆژهلات و رۆژئاڤا”؟

پشتی مەژیێ مرۆڤی و پاش ئەقلی وەرارکری، ئێدی مرۆڤ بوویە ناڤەندا بوونێ، ل ڤی چاخی ناسناما مرۆڤی وەک کەس زالی سەر ناسناما جهی بوویە، ب تایبەتی ژی پشتی پاوان و مال پەیدابووین، پاش پەرستگەهـ وەک جهێ/ مالا پیرۆز ئاڤاکرین. ئێدی جهێ مرۆڤان ل ئەردی و یێ خوەدێ ژی ل “عەرشێ عەسمانی”، هەروەکو د ئنجیلێ دا دەربازبووی. دیارە تێگەهێ ئیکۆلۆژی ژی ژ بنگەهێ خوەیی یوونانی، ب واتەیا “مال/ ئیکۆس ــ Oikos” دهێت. ئێدی جهی وەک رامان و ماتریال، واتەیەکا دی یا گرینگ وەرگرت. لەورا پاراستن و گرینگیدانا جهی/ مالێ هاتیەکرن، چونکو “پرانیا مەلوولیا مرۆڤاتیێ، ژ نەبوونا شیانا مرۆڤی ب تەنێ ل ژوورەکێ ئارام روونیت، دهێت/ پاسکال”([1]).

راستە ب درێژیا تەمەنێ مرۆڤی، پێکۆلا پاکژکرنا مالێ کریە، بەلێ پا هەردەم ژی ژینگەهـ پیسکریە. ئێدی پیسکرنا ژینگەهێ ژی گەفن ل سەر مانا بوونەوەری. ب ڤێ هەڤکێشی، هێشتا مرۆڤاتیێ بها و واتەیا جهی/ ئەردی ب درست فامنەکریە. راستە مرۆڤی بزاڤکریە خوە ل سەر ئەردی/ وەلاتی شەهید بکەت، بەلێ دیسان ئەردی/ ژینگەها خوە نەپاراستیە. هەروها مرۆڤی گەلەک گوهەرینێن باش د خانیێ خوە دا کرینە، بەلێ د هەمان دەم دا، ژینگەها خوە ژی لەوتاندیە/ هەرماندیە! ئانکو مرۆڤ دگەل مالا/ خانیێ خوە بوویە هەڤال، بەلێ د هەمان چاخ دا نەبوویە دۆستێ ژینگەهێ! ئێدی نەبەس مرۆڤی رێز ل بوونەوەرێن دی/ ژینگەهێ نەگرتیە، بەلکو رێز ل مرۆڤی ب خوە ژی نەهاتیە گرتن. لەورا ئەڤ سەرەدەریا مرۆڤی دگەل ژینگەهـ/ بوونەوەرێن دی، جورەکێ خوە کوژتنێ‌یە.

ب راستی، تا نوکە تێکهلیا مرۆڤان دگەل جهی وەک ئەرک نە وەک ناسنامە بوویە، چونکو هێشتا مرۆڤاتیێ نکاریە تێکهلیەکا دیالێکتیکی دگەل جهی وەک دامەزراندن و ژێیاتی بکەت، بەلکو پتر بەرژەڤەندی بووینە. بنێرە چەوا مرۆڤێن ئۆلدار پتر گرینگی ب “گۆر و جیهانا دی” دایە، وسا ژی مرۆڤێن سەرمادار پتر گرینگی ب “مفا و دراڤی” دایە!

دیارە تاکو مرۆڤ هەڤسەنگیا خوە دگەل بوونەوەر/ ژینگەهی نە پارێزیت، دێ ژیانا مرۆڤاتیێ هەر ل بەر مەترسی و پەژیکان بیت. لەورا ئەگەر مرۆڤ خوەبەش چاڤدێریا ژینگەهێ نەکەت، دێ نەچار بیت ل ژێر گەفێن سروشتی/ پەژیکان، رێزێ و چاڤدێریا ژینگەهێ بکەتن! هەروها ئەو جڤاک/ گەردوونا ژینگەهێ نە پارێزیت، نەچارە ببیتە زیندانیێ خوەبەخشێ مالێ. ئێدی حەوایێ شاشیکر، ئەو و ئادەم ژ بەهەشتێ هاتنە هاڤێتن، مرۆڤان ژی شاشیکر، ژ جڤاکێ هاڤێتنە زیندانا مالێ. ب ئەنجام، دڤێت واتەیا جهی پشتی پەژیکا کۆرۆنا بهێتە گوهەرین، چونک تاکو مرۆڤ نەبوویە ڤیروسا گەردوونی، گەردوونی ژی ڤیروس بۆ مە پەیدانەکرن! لەورا ترسا کۆرۆنا دێ وەکەت، کو ئێدی پسپۆر و زانا “دوبارە سروشتی بکەنە ناڤەندا یاریێ”! ئێدی راستە بەری پەیدابوونا کۆرۆنا گەلەک ئەگەر هەبوون، کو مرۆڤاتی هزر د رەفتار و هۆڤێتیا دژی ژینگەهێ و مرۆڤان دا بکەت، بەلێ پا ب هاتنا ڤێ ڤیروسێ، پتر زەمینەیا ڤێ هزرکرنێ خوەشکر.

ل ڤێرێ مرۆڤ تەڤلی زمانێ هایدیگەری دبیت، دەما دبێژیت: “دڤێت هونەرمەند ل دەسپێکێ و بەردەوام ل گەوهەرێ ئاکنجیبوونێ بگەرن، دڤێت ئەو فێر ببن، ل دەسپێکێ چەوا ئاکنجی ببن”([2]).

ب ڤان پاشخانان، چەوا ئیرۆ ئەڤ “ڤەدەریا تەندرست ــ Quarantäne”، وەک ڤەدەرکرنا خەلکی د مالان دا، ب رێکا سۆسیال مەدیا دهێتە پرکرن، وسا ژی ئەڤ رەوشا ڤەدەریێ، دێ مرۆڤاتیێ نەچارکەت، کو ئێدی ب رێکا سۆسیال مەدیا، مالان بکەنە بیاڤێن/ بیرۆیێن کارێ ژیارێ. ئها هوسا ئەڤ رەوشێن ئالۆزێن ب تەنێ و ڤەدەرکرنێ، ڤەژەنینە ناڤ بەرهەمێن نڤیسکارێن ناڤدارێن جیهانێ. مینا گابریل گاریسیا مارکیز، کو ئەڤ رەوشا ئیرۆ مرۆڤاتی تێرا دبۆریت، گەلەک ب هووری و کووری، د رۆمانا خوە “سەد سال ژ ڤەدەریێ/ 1967” دا هەمبێزکرینە.

ئەرێ هەستێن ل هەمبەر پەیدابوونا پەژیکان، ئەقلەکێ تەڤایی یان ژی خرۆسکەکا کەسینە؟ ڤیروسا کۆرۆنا هزرا تاک وەک بوونەوەرەک ئێتیک و هزرا فەلسەفێ ژی یاکو مرۆڤ کریە ناڤەندا گەردوونی هلوەشاندن، چونکو مرۆڤ کرە لاشەکێ ب گومانێ پری پەژیک! ئێدی دیالۆگا دگەل کەسێ دی، بوویە ترس ژ کەسێ دی! ئها ل ڤێرێ، پەژیکا کۆرۆنا پتر واتە دا گۆتنا سارتەر “کەسێن دی دۆزەخن/ 1943”! بنێرە ڤیروسا کۆرۆنا پرۆپاگەندا گەردوونبوونێ گوهەری لۆکالبوونێ، هەروها باژاربوون ژی دەربازی مالبوونێ بوون. ئێدی ل شوونا ئەم هزر د ژیانا ڤی گەردوونی دا بکەین، ئەم نەچاربووین هزر د ژیانا خوە ب تەنێ دا بکەین. راستە مرۆڤی کاری تەڤ جیهانێ د مۆبائیلا خوە کۆمبکەت، بەلێ پا ل داویێ نکاری خوە د جیهانێ دا ئارام بکەت! لەورا مرۆڤێ تا نوکە وەک ناڤەندا گەردوونی، کەتە بەر گومانێ. ئێدی درووشمێ “شەرێ دژی تەڤان”، بوویە “تەنێ خوە پاراستنا من”! هوسا فۆبیا ڤێ پەژیکێ وەکر، هەموو خەونێن مرۆڤاتیێ ل دۆر پاراستنا کەسی کۆم ببن. ب ڤێ یەکێ، ڤێ ڤیروسێ بەرێ چاڤێن تەڤایا خەلکێ جیهانێ دانە هەڤکێشا “ئەم” بۆ “ئەز”!

ب هەر تێگەهشتنا هەبیت، دێ ئەڤ ڤیروسە گوهەرینا ئێخیتە هەڤکێشا کۆچبەری و ئاکنجیبوونا مۆرالی و ماتریالی، چونکو مرۆڤاتیێ ب درێژیا ژیانا خوە کەدەک مەزن دایە “پەرستگەهـ و لابۆر”ان، بەلێ ل داویێ ژی “پەرستگەهـ و لابۆر”ان نکارین ل هەمبەر ڤیروسەکا هویا بچووک بەرەڤانیێ ژ کەسێ بکەن! هەروها ئەو کەدا ل هەمبەر “پەرستگەهـ و لابۆر”ان هاتیەدان، بەلێ دیسان ژیانا مرۆڤاتیێ هەرتم ل بەر مەترسیێن “بیڤەلەرز، بۆرکان، ڤۆلکان، لێسەر و پەژیک”ان دەربازبوویە! ئانکو هەر ژ پەیدابوونا بوونەوەرێ ڤی گەردوونی، بوونەوەر/ مرۆڤ ل بەر مەترسیا “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤان” ژیایە. مرۆڤ دکاریت بێژیت، چەوا جاران مرۆڤێ بەرێ ل بەر گەفێن ڤێ سێکوچکێ نالیە، وسا ژی ئیرۆ تەڤ مرۆڤاتی ل بەر هەمان مەترسیێ‌یە!

ب کورتی، دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، تەڤ ئاتافێن ب سەرێ مرۆڤاتیێ هاتین، ژ نە ئاراستە و پەروەردەکرنا مرۆڤان ب خوە ل هەمبەر ژینگەهێ و پەژیکان بوویە. بنێرە هێشتا ئەم تێنەگەهشتینە، کو مالا مەزن/ ژینگەهـ، گەلەک ژ مالا بچووک/ خانی گرینگترە. ئێدی ب ئەنجامێ ڤی ئەقلی، مە وەک مرۆڤاتی تەڤان کۆرۆنا بەرهەمئینا! لەورا پەیدابوونا ڤێ ڤیروسێ ب هەر ئەگەرەکا هەبیت، وەک ئەنجام نەزانین و بێوژدانیا مرۆڤاتیێ بەرچاڤ دکەت!

بەشێ حەفتێ

هەوا ترسێ تا سینۆرێن فۆبیایێ!

ب درێژیا دیرۆکا مرۆڤاتیێ، گەفێن “تۆفانێ، تاعۆنێ، خفسێ، دەرزا ئۆزۆنێ و رۆژا قیامەتێ/ دوماهیا دونیایێ”، ئەقلێ مرۆڤاتیێ قالبدایە. لەورا هەرتم گەفێن ترس و مرنێ، وەک کابووسان د خەیالا مرۆڤاتیێ دا دەنگڤەداینە. ئەڤ ترس و سەهمە ژی، ژ نەبوون یان نەزانینا چارە و ئەگەران دهێت. لەورا هەموو کەد و خەباتا مرۆڤاتیێ، کار ل سەر بەرسڤ و دیتنا چارەیا ڤی کابووسێ ترس و مرنێ‌ دکەن. ئەڤ کابووسە ل گۆر سەردەمان ناڤ و جلێن ترسێ دگوهەریت، لەورا بەرەڤانیا ژ ترسێ، بوویە خەما تەڤایا مرۆڤاتیێ. ئێدی تەڤ چەکێن ماتریالی و مۆرالی، نکارینە کابووسێ ترسێ ژ سەرێ خەلکی دەربێخن. دیارە “ئەڤ ترس و سەهما مەیا ژ ڤێ پەژیکێ، نە ژ هژمارا مریان دهێت، بەلکو ژ نە فامکرنا مەیا پەژیکێ ب خوە دهێت/ جوسلین رود”([3]).

بەرچاڤترین دیاردا ئیرۆ کۆرۆنایێ درستکری، “رەوشا ئاوارتە”یە. دیارە رەوشێن ترس و ئاوارتەیی ب خوە ژی پرسێن ئۆنتۆلۆژی درست دکەن، چونکو راستە دەمێ دەربازبوونا ترسا بیۆلۆگی یا کورتە، بەلێ پا ترسا سایکۆلۆژی و جڤاکی گەلەکا دووردەمە. ئانکو راستە دێ مرۆڤاتی ل سەر ڤی ڤیروسی وەک نۆژداری زال بیت، بەلێ وەک سایکۆلۆژی دێ تا دەمەکێ درێژ دگەل بیردانکێن مرۆڤاتیێ مینیت. لەورا ل هەمبەر ڤێ پەژیکێ، مرۆڤاتیێ پتر پێدڤی ب نۆژدارێن ئەقلی ژ یێن لاشی هەیە. ئێدی ترسا د ناڤ خەلکی دا بلاڤبووی، ژ کۆرۆنایێ ب خوە مەترسیدارترە، چونکو “دودلی/ ئالۆزی، مادەکێ خاڤێ تەڤ نەساخیێن سایکۆلۆژی‌نە/ فروید”([4]). ب ڤی ئاوایی، ئەڤ هەموو پێلێن ترسێ ژی، ب رێکا سۆسیال مەدیا وەک شەر و هەوا سەهمێ، تەڤلی هەر دەر و جهان کریە.

ب زانەبوون یان ب نەزانەبوون، وێنەکێ شێلی دایە ڤێ پەژیکێ. راستە ئەڤ ڤیروسە د ناڤ خەلکی دا زوو بلاڤ و دهێتە ڤەگرتن، بەلێ دیسان دڤێت رۆلێ “دەولەت/ دەزگەهێن کوور”، ژ بۆ هەوا بلاڤکرنا ڤێ ڤیروسێ ژ بیر نەکەین! هەروها ژ بەر گوندبوونا جیهانێ/ سۆسیال مەدیا، ترسا ڤێ پەژیکێ دەربازی فۆبیا کریە، چونکو “پەژیکا پەرسیڤێ ــ ئینفلوەنزا ئیسپانی/ 1918 ــ 1920 نێزیک 50 ملیۆن مرۆڤ پێمرن”([5])، بەلێ هندی پەژیکا کۆرۆنا ترس نەبوویە! لەورا ئیرۆ کابووسا دوورهێلی، ژ خەیالێ مەزنتر لێهاتیە. ئەڤێ ترسێ، سایکۆلۆژیا تاکی، دەربازی سایکۆلۆژیا جڤاکی کریە، چونکو “فۆبیا کۆرۆنا” دەربازی “پەژیکا ئەقلان” بوویە، لەورا ڤێ پەژیکێ، دیاردا “ترسا ل سەر ترسێ” ئاڤاکریە!

گەلۆ ئەڤ رەوشا ئیرۆ یا ب سەهما راستی خەلکی هاتی، ترس ژ کێ “خوەدێ، سروشتی یان تەکنۆلۆژیا”یە؟! ئەڤ هەوا پێشکەتنا تەکنۆلۆژیایێ، وەک هۆڤەکی جیهان ب تێکرایی ئێخستیە بەر گەفان. ئیرۆ سەردەمێ وێنەی و مرنا دوورهێلی‌یە، چونکو ژێدەرێ راستیێ ژ دوورهێلی، دەربازی وێنەی ب خوە بوویە! ئێدی ئەگەر جاران هۆڤێتیا “گیانەوەر، بیڤەلەز و…” هەبا، پا ئیرۆ هۆڤێتیا مرۆڤێ ئامووری/ تەکنۆلۆژی گەلەکا مەترسیدارترە. لەورا دڤێت پشتی قووناغا کۆرۆنایێ، زانا و پسپۆر رێزانی و مۆرالەکی بۆ فۆرم و سەردەستیا تەکنۆلۆژیایێ دەسنیشان بکەن.

تایبەتمەندیا ڤێ پەژیکێ ژی، کەس وەک بینەر نەمایە، بەلکو تەڤ ب ئاست و رێژەیێن جودا، بەشداری ترسا ڤێ کۆرۆنایێ بووینە. لەورا ئەڤ ترسا تەڤایا ژ کۆرۆنا دهێت، ژ بەر کو کۆرۆنا جوداهیێ د ناڤبەرا مرۆڤان دا ناکەت. ئێدی کۆرۆنایێ مرۆڤاتی راستی چارەنڤیسەکێ هەڤبەشکر و ئیرۆ ترس/ مرن ژی وەک دادپەروەرترین فۆرم سەردەستێ جیهانێ کریە! ئانکو ئەڤ شەرێ کۆرنا، مینا شەرەکێ جیهانی خویا دکەت، چونکو تەڤ جیهان ل ئالەکی و کۆرۆنا ب تەنێ ل ئالێ دی. ئێدی مەترسیا شەرێ کۆرۆنا، ژ دژمنەکا ڤەشارتیێ د ناڤ مە دا دهێت، چونکو نە مرۆڤ دبینیت و نە ژی هەست پێ دکەت، لێ دیسان وەک دژمنەکێ هۆڤ خویا دکەت!

ئەم فێرنەبووینە چەوا بژین، لەورا ئەم فێر نەبووینە چەوا بمرین ژی، چونکو مرۆڤ گیانەوەرێ ئێکانەیە، گۆرستان درستکرین و مری کرینە رێبەرێن خوە. ئێدی کوژتن و مرن گەلەک ژێکجودانە، چونکو مرن دیاردەکا سروشتیە، بەلێ کوژتن دیاردەکا هۆڤانەیا مرۆڤانە. باشە ئەگەر مرۆڤی خوە ب رێکا کەسێ دی ناسکر بیت، پا چما ئەڤ هۆڤێتیە د ناڤبەرا مرۆڤان دا هەیە؟ لەورا هۆبز دبێژیت: “شەرێ تەڤان، دژی تەڤانە” چونکو “مرۆڤ گورگێ مرۆڤانە”! ئانکو دەما تەنێ گرینگی ب هێز بێی هزر و گیانی بهێتەدان، دێ هەر ئەڤ مەترسیە ل سەر مرۆڤاتیێ هەبن. ئێدی تاکو ئەڤ تێگەهشتنە نەهێتە گوهەرین بۆ درووشمێ “تەڤ ژ پێخەمەتی تەڤان”. دێ ئەڤ ستەمکاری و بێدادیا د ناڤبەرا مرۆڤان دا دهێتەکرن، هەرا بەردەوام بیت و ل داویێ ژی، دێ ئەستاتیکا هەڤبەشا ژیانێ هندا بیت!

دیارە چارەسەریا جورێن پەژیک و نەخوەشیان، وەک دیالێکتیکا ژیانێ، رەنگەکێ دی یێ نەخوەشی و پەژیکان پەیدا دکەت. هەروها ب ملیۆنانان ڤیروس هەنە، گەلۆ پا دێ ئێدی تێکهلیا مرۆڤ و گیانەوەران چەوا بیت؟ لەورا کۆرۆنا ژی دبێژیتە مە، پێکڤە بژین یان دێ پێکڤە مرین! ئها هوسا ب درێژیا دیرۆکێ، تەڤ ئۆل، فەلسەفە و ئیدیۆلۆگان نکارین مرۆڤان بکەنە یەک، بەلێ کۆرۆنا ب دەمەکێ کورت کاری بێژیتە مە، چارەنڤیسێ مە تەڤان یەکە! لەورا هەر ژ گەمیا نوحی و تا نوکە، مرۆڤاتی هوسا ل سەر بوویەرەکێ ب دەنگ نەهاتیە، مینا ئیرۆ تەڤ خەلک مژوولێ ڤیروسا کۆرۆنا بووی.

راستە ئیرۆ ترس بەرچاڤترین کابووسە جلێن مرۆڤاتیێ ل خوە دکەت، بەلێ دیسان چارەسەریا ڤان جورە ئارێشە و کابووسان ب ترس و ڤەدەریان نابیت، بەلکو دڤێت ب هەڤکاری خەبات ل سەر چارەیێن رژد بهێتەکرن. لەورا دڤێت ترس و خوە پاراستنا ئەقلانی ل هەمبەر ڤێ پەژیکێ بیت، چونکو چەوا مرۆڤ ترسێ درست دکەت، وسا ژی پاش شەرێ وێ ترسێ دکەت!

ئیرۆ ب هەر پیڤەر و کێشانا هەبیت، دڤێت تەڤ ب ئەقلانی زانیاری و رەفتاران دگەل ڤێ پەژیکێ بکەن، چونکو نۆژدار ئەگەرێن نەساخیان پتر دئێخنە هێلا سایکۆلۆژی ژ یا بەدەنی. راستە هەر نەخوەشیەکێ کارما/ عیقابا خوە هەیە، کو باندۆری ل سەر وارێ سایکۆلۆژیا مرۆڤی دکەت، بەلێ پا دیسان ژیان دێ هەرا بەردەوام بیت و هەروەکو هەموو ئاتاف و پەژیکێن دی دەربازبووین، دێ ئەڤ کابووسێ رەش ژی دەرباز بیت. هەروها چەوا جیهان بوویە گوندەک و ئەڤ پەژیکە زوو لێ بلاڤبووی، دێ وسا ژی زوو چارەیا وێ هێتە دیتن. لەورا دڤێت هەر کەس ل گۆر و زانین و شیانێن خوە، مۆرالا خەلکی ل هەمبەر ڤێ پەژیکێ بلند بکەن، چونکو ئەڤە ب خوە ژی جورەکێ خوە پاراستنێ‌یە.

ل داویێ دپرسین، باشە ئەگەر چین ل سەر ڤێ نەخوەشیێ زال ببیت، گەلۆ دەرمان/ ڤاکسینەک ئافراندیە یان ژی خەلک ب بەرگریا خوەیا لاشی ساخبووینە؟! ئەڤە ب خوە ژی، پرسەکە وژدانا تەڤایا مرۆڤاتیێ دبریت!

بەشێ هەشتێ

پەژیکا کۆرۆنا و ڤیروسا دەسەلاتا کوردی!

گەلۆ تراژیدیا مە یا “دوهی، ئیرۆ یان سوبەهی”یە، مخابن دوبارەبوونا تراژیدیا ژ دوهی تا سوبەهی یا بەردەوامە؟ ئەرێ هەبوونا دوهی بۆ ئیرۆ وەک پەند یان دەسەلاتە؟ دیارە ئەزموونا مە یا دوهی نکاریە شاشیێن ئیرۆ کێم بکەت، لەورا پرسگرێکا مە یا سوبەهی وێنەکێ دوهی وەرگرتیە! ب راستی، ئارێشا مە نە هزرێن دوهی د ئیرۆ دانە، بەلکو هزرێن ئیرۆ د دوهی دانە! ب ڤێ یەکێ، دڤێت ئەم دیرۆکێ د ئیرۆیا خوە دا بخوینین، نەک ئیرۆیا خوە، د دیرۆکا دوهی دا بخوینین. ب گشتی، دەما ئەقل زالی سەر هشمەندیا دەسەلاتێ نەبیت، تەڤ نۆرمێن فەروەریێ ئالیسەنگ دبن، چونکو “دەسەلاتدارێ سەردەست، ئەوە یێ بکاریت د رەوشێن ئاوارتە دا بریارێ بدەت”([6]).

راستە مە د شۆرشێن/ تەڤگەرێن رۆژهلاتا ناڤین دا، گەلەک ماسکێن گیڤارا دیتن، بەلێ پا پشتی سەرهلدانا 1991 ژی، هەر زوو پەردە ل سەر ماسکێن سولتان و ستەمکاران رابوو! ئانکو د ڤان تەڤگەران و بهارا ئەرەبی ژی دا، هەموو مەبەست ل پشت درووشم و ئارمانجان هاتبوونە ڤەشارتن، لەورا پشتی سەرکەتنێ، تەڤ مەبەستێن ڤەشارتی “مالباتی، گەندەلی، بێ ئەختوباری و…” بەرحەتاڤبوون. ب ڤی ئاوایی، ل ڤان دەڤەران پرۆژێن نەتەوەیی، بوونە قوربانێن گەندەلی و فەروەریا مالباتان.

هەرچەندە پارچە پارچەبوون ب خوە ئەگەرەکێ پرسگرێکێن سەرەکیێن گەلێ کوردن، بەلێ دیسان بنێرە چەوا دەنگێ پلنگ و ئەندازیارێن پارچەبوون و دوو دەڤەریێ بلند دبیت! وەک دیرۆک بۆ مە دبێژیت، ئەسکەندەرێ مەزن، یوونانا پارچە پارچە کرە یەک و بسمارکی ژی ئەلمانیا پارچە پارچە کریە یەک. لەورا ئەڤ هەردوو ملەتە، پشتی یەکبوونێ گەلەک پێشکەتن. مخابن گەلێ کورد، هێشتا ب دژواری، د پانۆرامەیەکا “ستەمکاری، بێدادی، داگیرکرن و سێلاماندن”ەکا گران را دەرباز دبیت. راستە ئەم ل باشوور ژ داگیرکرنا بیانیان/ “ئەرەب، فارس و تورک”ان رزگاربووینە، بەلێ پا دیسان ئەم کەتینە ژێر ستەمکاریا داگیرکەرێن خویانیان! ئانکو ئەڤ زۆردەستی و داگیرکەرێن کوردستانێ، ژ ئالیێ “ئەرەب، تورک و فارس”ان ڤە، سەرباری تالانکرن و ستەمکاریا دەسەلاتێن کوردی، دژی خەلکی کوردستانێ، جورەکێ دی یێ پەژیک و ڤیروسانە!

ب راستی، ڤیروسا کۆرۆنا تسۆنامیەکا هشیارکرنا تەڤایا مرۆڤاتیێ‌یە، چونکو ئەفسانا “پۆست، داویا و…”، هلوەشاندن. لەورا گەلەک گرینگە هشیارێ کورد، هزر د جوگرافیا کوردان یا بەری و پشتی ڤیروسا کۆرۆنا دا بکەت. دیارە نەتەنێ کەڤنەشۆپی ژ ڤەمانێ دهێت، بەلکو ژ نەزانین و گیرۆبوونا دەسپێکا گاڤا یەکێ دهێتن. لەورا یەک ژ ئارێشێن ئەقلێ ڤێ دەڤەرێ، بەشەکێ کێشێ‌یە، ل جهێ بەشەکێ چارەسەریێ بیت.

فۆرمێ فەروەریا گەلێن رۆژهلاتا ناڤین، ب رێزبەندیا “خەلیفێن راشدی، ئیمپراتۆری، مەملەکەت، سولتان و دەولەتێن تۆتالیتاری” هاتیەکرن. ل سەر ڤێ ئاخێ، هشمەندی و گرێدانا ب مالبات، قەبیلە، ئەشیرەت و پاش ڤی ئەقلی وەک کولتور و سەردەستیا یەک “ئۆل، هزر، پارت و سیاسەت”، سەرۆکێ کاریزما ئافراندیە. لەورا هێشتا ئەقل و سیاسەتا مە، ل سەر ڤان پاشخانێن نەگوهەر دهێتە مەشاندن. ئەقلێ قەبیلێ ژی، پتر ب چەک و کوژتنێ کێشێن خوە ل جهێ ئەقل و دیالۆگێ چارەسەر دکەت.

ئیرۆ دەسەلاتا کورد ژی، د ئەزموونەکا دژوارا برێڤەبرنا گرفتا پەژیکێ و کارکرن بۆ قووناغا پشتی کۆرۆنا را دەرباز دبیت. ب راستی، چەوا هۆڤێتیا سەردەستانێن جیهانێ دگەل هەژار و ژینگەهێ دکرن، کو دڤیا پەژیکەکا وەکو کۆرۆنا بۆ هاتبا، وسا ژی دڤێت پەژیکەکا کۆرۆنا بۆ دەسەلاتا کوردی پەیدا ببیت! لەورا ئەڤ پەژیکە، دێ دەسەلات و سەردەستان/ مرۆڤاتیێ راستی ئەزموونەکا گران کەتن، چونکو ئەڤ ڤیروسە، دێ شانۆیا گەلەک ئەقل و دەسەلاتان بەری پەردێ دەپێ شانۆیی بهێتە گرتن، هول دێ هێتە ڤالاکرن.

پشتی سەرهلدانا بهارا 1991 و تا نوکە، دەسەلاتا کوردی ب ناڤێ کوردینی/ ناسیۆنالیزمێ، هەڤرکی و ململانێ ل سەر دلێ خەلکێ کورد و کورسیکا دەسەلاتێ دکەت. ئها ڤێ رەوشا ئالۆز وەکریە، کو خەلک نە وەک هزر و نە ژی وەک جهـ ئاکنجی ببیت. لەورا ل ڤێ دەڤەرێ، هندەک بۆچوون، دەسەلاتێن دەڤەرێ/ کوردان ب “رژێمێن سولتانیا نووژەن”([7]) ب ناڤ دکەن. بنێرە ل سەردەمێ فەروەریا هیتلەری، رۆژنامان سەر رووپەلێن خوە ب مانشێتێن “رەهبەر قانوونێ دپارێزیت” پر دکرن!

چەوا دوهی د تەڤگەرێن کوردی دا، مفا ژ ئەزموونێن هەڤنەکریە. وسا ژی ئیرۆ، د حکوومەتێ دا کەس “وەزیر، رێڤەبەر و…”، مفای ژ ئەزموونێن بەرا خوە وەرناگرن و ل داویێ ژی حکوومەتا ساڤایە، گۆتنەکا راستە!

ب گشتی، ئەڤ سالێن درێژ و داهاتێ گەلەک، دیسان مە نکاری/ نەخواست خزمەتا گەلێ خوە بکەین و هزر د سوبەهیەکا دژوار دا ژی بکەین! فەرموو دەسەلاتا رێزدار، ئەڤە ئیرۆ دەرگەهێ ئۆڤاکۆیی ــ Ovakoy/ سینۆرێ تەلەعفەر ــ مووسل، وەک ئەلترناتیڤێ دەرگەهێ ئیبراهیم خەلیل، نزمبوونا بهایێ پەترۆلێ، پرسگرێکێن د ناڤبەرا پارتێن کوردی و د ناڤ پارتان ب خوە ژی دا، سەرباری ئارێشێن هەڤلێر ــ بەغدا، ئەقلێ دەمارگیر و تۆلڤەکرنێ، بۆ دۆست و دژمنان خویاکر، کو ئەڤ سەرکردە و رەهبەرێن مە، نکارن نە خوە و نە ژی ڤی ملەتی برێڤەببەن!

ب ئەنجام، ڤێ دەڤەرێ گرینگی ب هزر و فەلسەفێ نەدایە، لەورا نکارن پرسگرێکێن خوە ژی دەسنیشان و دەرمان بکەن. ئانکو ئارێشە مە نە ل سەر پاراستنا رەوشەنبیریا نەتەوەییە، بەلکو کێشە بەرهەمئینانا رەوشەنبیریا نەتەوەییا سەردەمە، کو دگەل پێشهاتێن ئیرۆ و سوبە بگونجیت. ئێدی ڤەدەرکرنا هزرێ ژ دیرۆکێ ب خوە، هەلدێرانا مرنا هزرێ‌ ب خوەیە. لەورا دڤێت ل هەمبەر هەر گرفتەکێ، هزرمەند و فیلۆسۆف بهێنە زمان، چونکو ل گۆر دیۆگین ــ Diogene تاریا ژیانێ، ب چرایێ ئەقلی دهێتە روهنکرن. لەورا هەر ل دەسپێکا پەیدابوونا هزر و فەلسەفێ، پێکۆلا دامەزراندنا کریارا لۆژیکی، بۆ کریارا ئەقلی هاتیەکرن. ب کورتی، رەوشا ئەزموونا باشوور، ل بەر مەترسیێن گران و دژوارن!

بەشێ نەهێ

پۆستکۆرۆنا وەک خواندنێن پێشدەم!

گەلۆ ئەڤ کۆرۆنایە، ڤیروسا کوژتنا مرۆڤانە یان ژی دێ لاوازکرنا هەوا گلۆبالێ بیت؟ ئەرێ ئەڤ پەژیکە، دێ مرۆڤی ژ سەنتەربوونێ لادەت یان ژی دێ رەنگێ دیمەنێ سیاسیێ ئەمریکا/ سەرماداریا رۆژئاڤا خاڤکەت؟ یان بێژین، گەلۆ گرفتا کۆرۆنا دێ گوهەرینان ئێخیتە دەسەلاتا سەردەستا ئەمریکا و دەسەلاتا بێدەنگا چینێ؟ ئەرێ پشتی ڤێ بوویەرا کۆرۆنا، دێ گوندێ گەردوونێ خولکێ چینی یان ئەمریکی وەرگریت؟ گەلۆ دێ ئێدی ناڤەندا هێز، باوری و ئاراستەکرنێ ل کیڤە بیت؟ ئانکو دێ رەوشا گلۆبال و هەڤرکیا کولتوران، بەرڤ چ سەنت چیتن؟

ل گۆر ئەزموونێن دیرۆکی گرفت و قەیران، گوهەرینێن دژوار و بەرچاڤ دئێخنە هەڤکێشێن جڤاکی و سیاسی. لەورا هەرتم شەر و گرفتان خەریتا جیو ــ سیاسیا جیهانێ گوهەریە، مینا شەرێ 30 سالێن ل سەدێ هەڤدێ، د ناڤبەرا کاتولیک و پرۆتستانتی دا، ل داویێ ب “سیستەمێ ڤێستڤالیا” وەک دانپێدان ب سەروەریا دەولەتێن ئۆرۆپی هاتەکرن. ل دەسپێکا سەدێ نۆزدێ، شەرێن ناپلیۆنی ل ئورۆپا، سیستەمێ “هەڤسەنگیا هێزان” بەرهەمئینا. شەرێ جیهانێ یەکەم، کۆمەکا ئیمپراتۆریان “ئۆسمانی، نەمساوی و رووسی” بداویئینان و شەرێ جیهانێ دووهەم ژی، داوی ب سیستەمێن “فاشیزم و نازیزم” ئانی و دەرگەهێن مەزن، ل بەر رزگاریا بزاڤێن نەتەوەیان ڤەکرن.

ب ڤێ یەکێ و ل گۆر خواندن و نێرینێن پێشدەم، دێ پەژیکا کۆرۆنا ژی گوهەرینان دژوار ئێخیتە گەلەک باوریان و سیستەمێن جڤاکی و سیاسی. ئانکو ب هاتنا پەژیکا کۆرۆنا، دێ جورەکێ کۆدەتایێ ل سەر کۆمەکا تێگەهێن “مۆرالی، سیاسی، جڤاکی و ئابۆری” کەتن، یاکو تا نوکە تەڤ مرۆڤاتی ل سەر دچوو. هەروها ئەڤ پەژیکە، دێ گلۆبالێ د خولک و رەهندێن “سیاسی، ئابۆری و جڤاکی” ژی دا، ئێخیتە بەر گومان و گوهەرینان.

راستە ل گۆر رێژەیا قوربانیێن کۆرۆنایێ، پەژیکەکا نەرمتر ژ یێن بەری خوەیە، بەلێ پا ژ بەر رادا “ستەمکاری، داگیرکرن و نەدادپەروەری”یا جیهانێ گەهشتبوو ئاستەکی، کو ئەنجام و رەنگڤەدان ژ جاران دژوارتر بن. لەورا راستە ریتما قەیران و گرفتان یا گرینگە، بەلێ پا دیسان ئاستێ باندۆرێ گرینگترە. پرسیارا بەرچاڤ ل ڤێرێ، گەلۆ تو بێژی، ئەڤ ئارێشا کۆرۆنایا ئیرۆ مینا “گرفتا سوێس/ 1956″، یاکو بوویە ئەگەرێ لادانا بریتانیا و سەردەستیا ئەمریکا، دێ ئەڤ کۆرۆنایە ژی لادانا ئەمریکا یان لاوازکرنا ئەمریکا ل هەمبەر چینێ بیت؟! هەروسا ریفۆرمێن گۆرباتشۆڤ (پێرۆستریکا “دوبارە ئاڤاکرن” و گلاسنۆست “شەفافیەت”/ 1987 ــ 1991”)، کو جورەکێ داگێران و دانپێدانا ل هەمبەر ئەمریکا بوو، ڤێ بوویەرێ جیهان ژ فۆرمێ دوو جەمسەری، دەربازی یەک جەمسەری کری.

مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، گەلۆ تو بێژی ئەڤ بوویەرا ڤیروسا کۆرۆنا، ببیتە ئەگەرێ هلوەشیانا چینا کۆمۆنیست یان یا سەرماداریا لیبرالیزم/ نیو لیبرالیزمێ؟! گەلەکان هزر دکر، کو دێ کۆمۆنیستا چینێ ب پەژیکا کۆرۆنا ژ ناڤچیت، وەک چەوا ل دەما خوە کۆمۆنیستا یەکێتیا رووسیا ژ ئاتافا ئەتۆمیا “تشیرنۆبیل ــ Tschernobyl/ 1986” ژ ناڤچووی. ئێدی چەوا یەکێتیا سووڤێت ب چەکێ رەق نەشکەست، بەلکو ب چەکێ نەرم، وسا ژی جیهانا ئیرۆ نەبەس ب چەکێ رەق/ نەرم، بەلکو تەڤایا جیهانێ ب چەکەکێ ناهێتە دیتن ژی، ئالۆز بوویە. ب کورتی، ل گۆر خواندنێن پێشدەم دێ ل چاخێن بهێن، ئەمریکا و چین وەک دوو ناڤەندێن برێڤەبرن و ئاراستەکرنا جیهانێ بن.

هەروها دبیت هێشتا زوو بیت، مرۆڤ بەحسێ هلوەشیانا نیولیبرالیزمێ بکەت، بەلێ پا ل گۆر سەربۆرێن پەژیک و گرفتێن بەری نوکە، سیستەم و سەرداریا جیهانی تەڤ گوهەرینە. ئانکو راستە ئیرۆ کۆرۆنا وەک ئاماژا گوهەرینان خویا دکەت، بەلێ پا دیسان هێشتا رەنگێ چ ئەلترناتیڤان ژی ژ بۆ سیستەمێ نیولیبرالیزم بەرچاڤ نابیت.

پشتی هەوا بلاڤبوونا پۆستمۆدێرنێ/ لیۆتار ــ Lyotard ل دەسپێکا سالێن هەشتێ/ 1979، فوکویاما ــ Fukuyama ژی پشتی داویا شەرێ سار، گۆتارەک ب ناڤێ “داویا دیرۆکێ/ 1989” بلاڤکر، کو کۆمۆنیست ئاستەنگا داویێ یا ل هەمبەر نیو لیبرالیزمێ/ 1983 و بازارا ئابۆریا ئازاد بوو. ل سەر ڤێ باوریێ، درووشمێ داویا “ڤەگێرانێن مەزن/ السردیان الکبری” هاتە هلدێران و گەلەک زانا و هزرمەندان ژی پشتگریا ڤێ بۆچوونێ کر، بەلێ پا پاش گەلەک نەچوو، کۆمەکا ناکۆکی و شەرێن دژوار د ناڤبەرا نەتەوان دا درستبوون. هەروها رێکخستنا “قاعیدە/ 1988″، “گرفتا ئابۆریا مەزن/ 2008″، رێکخستنا “داعش/ 2013” و “پەژیکا کۆرۆنا/ 2020” پەیدابوون، کو ئەڤ بۆچوونە ئێخستنە بەر بیڤەلەرزێن گومان و هلوەشیانێ!

راستە دڤێت مرۆڤ تا داویێ نەکەڤیتە ژێر باندۆرا “تیۆرا کۆمپلۆیان”، بەلێ پا دیسان دڤێت هەر بوویەرەکا ل ڤێ جیهانێ پەیدا ببیت، دیسان نە دووری “تیۆرا کۆمپلۆیا” سەردەستان بیت! ئانکو ب هەر تێگەهشتن و ئاوایەکێ هەبیت، پەیدابوونا ڤێ پەژیکێ، گەلەک سیناریۆ ل پشت هەنە.

ب ڤێ یەکێ، یێ ئیرۆ چارەیا پەژیکا کۆرۆنا ببینیت، دێ ئەو دیرۆکا ڤێ قووناغا مرۆڤاتیێ ژی نڤیسیت، چونکو ڤێ کۆرۆنایێ واتەیا جوگرافیا “باکور، باشوور، رۆژهلات و رۆژئاڤا/ جیهانا یەکەم، دووهەم و سێهەم” ئێخستە بەر گوهەرینان. ب تایبەتی، دێ دربێ کۆرۆنایێ پتر باندۆرێ ل سەر رۆژئاڤا کال و دەولەتێن پترۆلی کەتن. هەروسا هاتنا کۆرۆنا جورەکێ کۆدەتایە ل سەر تێگەهێ سەنترالی “مرۆڤ، ئەقل، ئۆل، زانست و…”، چونکو ڤێ ڤیروسێ، مرۆڤ ژ سەر بانێ “هەیڤ، ستێران و…”، کرە زیدانێ چوار دیوارێن مالێ. لەورا ئەم بخوازین یان نە، دێ کۆرۆنا ب ڤان پرسێن ئالۆز و شەپرزە، تێگەهێن مە بۆ ژیانێ، ئالاڤێن خواندنێ و رێکێن دەسنیشانکرنێ گوهەریت. ب ئەنجام ژی، دێ پۆستکۆرۆنا خولکەکێ دی دەتە تەڤایا جیهانێ.

بەشێ دەهێ

دەسەلاتا کوردی ل هەمبەر پەندا “میرم بۆری”!

گەلۆ دێ کلیلێن ڤەکرنا کۆدێن سیاسی، پشتی قووناغا کۆرۆنا چەوا بن؟ راستە دبیت ئەقلێن دەمارگیر و هەڤسارکری، بکارن تا دەمەکی خوە ل بەر ریتم و سرتا دیرۆک و گوهەرینێن جیهانێ بگرن، بەلێ پا ل هەر گرفتەکا دیرۆکێ، دێ ئەڤ جورە ئەقلە سەتمن. هەروها وەرارا گلۆبال/ سۆسیال مەدیا ژی، دەرفەتا ئەقلێن کەڤنار نادەت، کو بکارن پرۆسێسا “پارتاتی، سیاسەت و فەروەری”ێ بەردەوام بن. ئێدی ئەگەر مێتنگەهیا سەرماداریا نیولیبرالیزمێ، ل سەر ئاستێ جیهانێ ل هەمبەر ڤیروسا کۆرۆنا ستۆپ گرت بیت، پا دێ ئەقلێن مەیێن چاخێن شکەفتێ، ل هەمبەر ڤی پەژیکێ زوو هلوەریێن! ئانکو ب نەمانا دیسپلین و پرنسیپان، دێ “ئەقلێن ڤالا” ل هەمبەر ڤان جورە پەژیکان زوو هلوەشیێن.

دیارە ئەڤ رەوشا ئیرۆ کوردستانا باشوور تێرا دبۆریت، رەهێن خوە دوور دکێشیت، لەورا دێ ئینە بیرا هەوە. دەما هوون ب ئەقلێ چیای/ شکەفتێ هاتینە خوارێ و هەوە دەست ب “پاوان و تالان”ێ کری، ب ڤی ئەقلی، هەوە “پارتاتی، سیاسەت و فەروەری” ژی کر. هەوە تەڤ هزر و ئەقلێن ئازاد ژ ناڤبرن و دەنگێن جودا ژی خەساندن. هەوە گوهداریا دەنگی ئەقلی نەکر، بەلکو هەوە خوە ل دەنگێ پەسن و درەوان کرە خوەدان. هەوە هەر زوو هەڤسارێ خوە دا دەستێ بیانی/ داگیرکەران، بەلێ هوون وەک برا بوونە دژمنێن هەڤ. هەوە تەڤ ئەندام و کادرێن دلسۆژ و خوەیی دۆز ڤارێکرن و خوە ل خەلکێ بێ هەلویست و داڤدۆز کرە خوەدان. ئێدی چەوا هەوە پشتا خوە ب هێز و پارەی گەرمکر، وسا ژی هەوە “هزر، ئەقل، دیسپلین و پرنسیپ” بنپێکرن. ل داویێ ژی هەوە خوە ل نێزیکترین کەسی ژی نەکرە خوەدان. ب ڤان پاشخانان، کولتور و ئەقلێن تالانکرنێ، ژ دەرڤەی مێتنگەری و شەلاندنا خەلکێ کورد، هەوە چ خەمێن دی نەبوون! لەورا خەلکی ب تێکرای ل جهێ هەڤکاریێ، “سیناریۆیێن نەفەرەتێ” ل هەوە باراندن! هوون تێنەگەهشتن، کو سیاسەت چەند زانستە، هند ژی هونەرە، چونکو “سیاسەت، هۆستایێ تەڤ زانستانە/ ئەرستۆ”([8]). لەورا ل هەمبەر گرفتەکا مینا پەژیکا ڤیروسا کۆرۆنا، نەبەس هوون کەتنە سەر چووکان، بەلکو هوون هلوەریان. هەوە نەزانی کەسێ خوە ل فەلسەفا ژیانێ و دەنگێ ئاخێ نەکەتە خوەدان، دێ ل داویێ بیتە قوربان.

دەما ل شۆرشا فرەنسی “گۆرگیس دانتۆن ــ Georges Danton/ 1794” بریە بەر سێداردانێ، دانتۆنی گۆتی: “ئەرێ شۆرش زارۆکێن خوە دخوەت؟”. مخابن هەوە نەبەس زارۆکێن خوە خوارن، بەلکو هەوە “ئەرد، ئەسمان و زارۆک” ب هەڤرا داعویران! هەوە ئەزموونێن خوە، بهارا ئەرەبی و یێن جیهانێ ژ خوە را نەکرنە پەند، لەورا ل داویێ ژی هوون راستی پەندا کوردی “میرم بۆری” هاتن! لەورا دبێژین، ئەگەر راستە ڤیروسا کۆرۆنا، دێ “تێگەهشتن، سیستەم، ئەقل و دەسەلاتان” گوهەریت. پا دیارە ل گۆر هەموو پیڤەر و مەرجێن لاوازی و بێدادیێ، دڤێت دەسەلاتا کوردی ببیتە قوربان و ئەزموونا یەکێ یا ڤێ پەژیکێ!

ب ڤان پاشخانان، گرفتێن سیاسەتا کوردان، گرێدایی گەندەلیا بهایێن سیاسی و هلوەشیانا پرۆژێ نەتەوەیی و خەونێن سەرخوەبوونێ‌نە. راستە قەیرانێن دەسەلاتا کوردی، فرەرەنگن “ئابۆری، جڤاکی و رەوشەنبیری”نە، بەلێ دیسان گرفتێن کوورێن مە ئەقلێ سیاسیە، یێ کو ل سەر پاشخانێن دیمەنێن مەزنێن کەڤنەشۆپیێ ئاڤابووین. ئێدی نەبەشداریا سیاسی ژی، بنگەهێ خوە ژ ڤێ پرسگرێکێ وەردگریت. سەرباری گیانێ گرفتێن ڤان دەڤەران، ژێدەرێن خوە ژ نەرەواتیا دەسەلاتان وەردگرن. هەروها ب راستی، ئەڤە دەمەکێ درێژە قانوونا دارستانێ دەسەلاتێ ل سەر ئاستێ لۆکالی و جیهانێ دکەت. ب تایبەتی ژی، سیستەمێ دەسەلاتا کوردی، وەک بەرمایێ ئەقلەکێ چەرخێ ناڤین کار دکەت. ئێدی ڤالاتیا سیاسەت و رەشەنبیریا کوردی، ژ نەبوونا هزر و فەلسەفی هاتیە. لەورا مە نکاریە ئالۆزیێن خوە بکەینە فاکتەرەک بۆ نیاسینا بوونگەریا تاکێ کورد. ئەگەر ملەتەک خوە ناسنەکەت، نکاریت دانپێدانێ ب شاشیێن خوە ژی بکەت، بەلێ دکاریت بەحسێ شاشیێن دژمن/ رکەبەرێ خوە بکەت. ب ڤێ تێگەهشتنێ، سێگوشا “کەڤنەشۆپی، کۆدەتا و مالباتی/ میراتگری”، شووری ناڤ گەهێن تەڤایا جڤاکێن دەڤەرێ بوویە.

ب کورتی، نە ئەم کارین دانپێدانێ ب شکەستنێن خوە بکەین و نە ژی کارین ب ئەقلێ هەی دگەل سرتا گلۆبالێ بەردەوام بین. ئەڤە ب خوە ژی، جورەکێ دوئالیزما کاراکتەری درستکریە، کو نە دکاریت دەست ژ کولتورێ کەڤنار بەردەت و نە ژی دکاریت کولتورێ نوو قەبوول بکەت. ئها ئەم ل ڤێرێ و ل هەمبەر ریتما لەزگینا گلۆبالێ، راستی هاڤیا گیانی هاتین.

رەخنێن مە ژی، پتر کەتنە وارێ ئیدیۆلۆگی، ژ هێلێن “مەعریفی و فەلسەفی”، لەورا ئەڤ جورە خواندن و رەخنا هەیی، نکارین رەوشێن “دیرۆکی، رەوشەنبیری و سیاسی” بەر ب پێشڤە ببەن. ئێدی گرفتێن ڤان دەڤەران ژی، خوە د “نە بنەخهبوونا سیاسی، نە ئەکتیڤیا حکومی، نە دەسەلاتیا قانوونی و نە دژبەریا گەندەلیێ”([9]) دا دبینن. لەورا ئەڤ گەلە ل جهێ ریفۆرم و نووبوونا سیاسەتێ بکەن، کەڤنەشۆپیێ بەرهەم دئینن و ل داویێ ژی ڤەگەریانە خالا دەسپێکێ!

---

[1]) شادی لویس ــــ في زمن الوباء: الحماقة وظیفة وحیدة للفلسفة؟ ـــ بنێرە مالپەرێ آفاق فلسفیة: https://www.facebook.com/ArabPhilosophers/.

[2]) رشيد بوطيب ــــ التفكير في زمن كورونا ـــ بنێرە مالپەرێ قنطرة: https://ar.qantara.de/content.

^[3]) جوسلین رود ــ لماذا الخوف من كورونا المستجد؟ ــ بنێرە ڤی لینکی: http://mubasher.aljazeera.net/news/.

^[4]) فیدیل سبیتی ــ سيكولوجية البشر في أزمنة انتشار الأوبئة ــ بنێرە ڤی لینکی: https://www.independentarabia.com/node/104526.

^[5]) علاء خزام ـــ سلفوي جيجيك والفيروس الإيديولوجي ـــ بنێرە ڤی مالپەری: https://www.mc-doualiya.com/articles/20200227.

^[6]) کارل شمیت ـــ اللاهوت السیاسي ـــ ترجمة: رانیة الساحلي ویاسر الصاروط، المرکز العربی للابحاث ودراسة السیاسات، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2018 ص12.

^[7]) احمد بیضون ـــ الربیع الفائت/ في محنة الاوطان العربیة اصولا وفصولا ـــ المرکز العربي للأبحاث ودراسة السیاسات، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2016 ص29.

^[8]) د. التجانی عبدالقادر حامد ـــ مقدمة فی فلسفة السیاسة ـــ مرکز ابن خلدون ــ جامعة قطر، ط1، 2019 ص24.

^[9]) بوقنور إسماعیل ـــ التخلف السیاسي في الدول العربیة/ المعاییر الدولیة و المقاربات الإقلیمیة ـــ مجلة دفاتر السیاسیة و القانون، العدد 9، الجزائر 2013 ص21.