کۆرۆنا و فەلسەفە

موحسین ئوسمان

بەشێ یەکێ

ئۆل و زانست/ فەلسەفە ل هەمبەر پرسێن دیرۆکی!

دیارە دگەل بوونەوەری، نەخوەشی و پەژیک ژی ب فۆرم و ناڤێن جودا پەیدابووینە، چونکو دیالێکتیکا “حەزا ژیانێ” و “ترسا مرنێ”، نەهێلاینە قەت مەژیێ مرۆڤی ئارام ببیت! هەر ژ تۆفانا نوحی/ گلگامێش و پاش پەرتووکێن ئۆلێن ئیبراهیمی، لێسەرا تسۆنامی و تا دگەهیتە پەژیکا کۆرۆنا وەک کابووسێن هۆڤ، بەرۆکا مرۆڤاتیێ بەرنەدایە. لەورا ڤێ ڤیروسا کۆرۆنا ژی، ئەم ڤەگەراندینە پێکۆلێن گلگامێش یێن بۆ “دەرمانێ نەمریێ” کرین! هەر پەیدابوونا هزرا “قوربان”ی ب خوە ژی، جورەکێ چارەسەری و بەرەڤانیا ژ “ئاتاف، پەژیک و خفس”ان بوویە. لەورا دەما جڤاکێن دەسپێکێ راستی نەخوەشیەکێ “تیفۆی” هاتبان، ب رێکا هەڤیڤەندی نەخوەشی چارەسەر دکرن. ئانکو ب لۆژیکەکا دی، وان ژێیاتیەک بۆ گەلێ خوە هەبوو، بەلێ رادا زانینا وان ل ئاستێ هەڤیڤەندیێ بوو.

ل گۆر ڤەکۆلینێن بیاڤێن بیۆلۆگی، زانایێ بیۆلۆگێ رووس دیمتری ئیڤانۆڤسکی/ 1892 زانستێ بیۆلۆگی ڤیروس ئاشکراکر، ل ڤی دەمی مرۆڤاتی دەربازی دیرۆکەکا نوویا واتەیا ژیانێ بوو.

ب ڤێ رەوشا ناکۆک و دژهەڤا ئیرۆ، ئێدی دەرگەهێ مرۆڤاتیێ وەک “لاشەک نەخوەش”، ل هەمبەر تەڤ ڤیروس و گورێخیا سەرماداری و کەڤنەشۆپیا ئۆلداری بوویە ئەزموونا خاپاندن و ژ ناڤبرنێ! ب ڤێ تێگەهشتنێ، هەبوونا “دەرڤە و هوندر/ ژۆرڤە” چ بهایێ خوە نەمایە، چونکو دیوار و سینۆر ل هەمبەر هێرش و داگیرکرنێن تەکنۆلۆژیایێ واتەیێن خوە هنداکرینە!

گەلۆ چ جودابوون د ناڤبەرا نەخوەشی و پەژیکا “گیناوەر، فرندە و گیای” دا هەیە؟ لەورا دبێژین، ئەگەر ئەم دگەل مرۆڤان و سروشتی ب تەڤایی دلۆڤان نەبیت، نکارین ب تەناهی ژی بژین. ب کورتی، پەژیکا کۆرۆنا ب زەلالی خویاکر، کو مرۆڤ ئێدی نکاریت ژ دەرڤەی ساخلەمی و ئارامیا گیانەوەرێن دی، تەنا بژیت.

ب گشتی، ئەو رەوشەنبیر و فیلۆسۆفێن ب پەژیکان مرین، مینا:

1. سپینۆزا، ب نەخوەشیا سلێ مر/ 1677.
2. هێگێل، ب نەخوەشیا کۆلێرا مر/ 1831.
3. نیتشە، ب نەخوەشیا زوهەری مر/ 1900.
4. ئەپۆلنیر، ب نەخوەشیا ئینفلۆەنزا ئیسپانی مر/ 1918.
5. ڤێبەر، ب نەخوەشیا ئینفلۆەنزا ئیسپانی مر/ 1920.
6. کافکا، ب نەخوەشیا ئینفلۆەنزا ئیسپانی مر/ 1924.
7. فۆکو، ب نەخوەشیا ئیدزێ مر/ 1984.

ب ڤێ یەکێ، مرۆڤاتی ب درێژیا تەمەنێ خوە، راستی گەلەک جورێن پەژیکێن مەترسیدار هاتیە، مینا: پەژیکێن/ ڤیروسێن “کۆلێرا، جدری، سل، مرنا رەش و تایا زەر” و “تاعۆن ــ PLAGUE/ 1348، پەرسیڤێ فرندە/ 1996 و بەرازان”/ ئاسیا، ئورۆپا سارس ــ SARS/ 2002، میرس ــ MERS/ 2012، ئێبۆلا ــ EBOLA/ 2013 ل ئەفریکیا و پەژیکا “کۆرۆنا ــ CORORNA/ 2019 ل باژارێ “ووهان ــ WUHAN/ چینێ و ل سالا 2020 ل تەڤایا جیهانێ بلاڤبووی”، کو تەڤایا جیهانێ ئێخستیە ئالۆزی و مەترسیەکا گران.

هەر جورێ پەژیکەکا هاتبیت ژی، چەند پرسیارێن تەندرستی و مۆرالی پێشکێشی خوەدێ و مرۆڤان کرینە. لەورا ئەڤێ پەژیکێ، تەڤ ئۆل، زانست و فەلسەفە راستی پرسێن ئالۆز و سنگەپێیێ کرینە! بنێرە مرۆڤێن ئۆلدار دبێژن، ئەڤ جورێن پەژیکان سزا و خفسا خوەدێ “وەک قەزا و قەدەرا” مرۆڤان، ژ بۆ هشیارکرنا خەلکی ل سەر خرابیانە و خەلکێ سیکولار/ چەپ ژی دبێژن، ئەڤ پەژیکە ژ ئەنجامێ هۆڤێتیا سەرماداری و سەردەستان هاتیە. لەورا دڤیت بەرسینگێن مێتنگەهی و ستەمکاریێ بهێنە گرتن. مرۆڤ ڤی فۆرمێ تێگەهشتنێ ب زەلالی، د رۆمانا ئەلبێرت کامو ــ Albert Camus “تاعۆن/ 1947” دا دبینیت. یان بێژین ئەڤ رۆمانە/ کامو، گەلەک ب باشی ل سەر پرسێن قەدەر و رەوشا مرۆڤان یا ل هەمبەر پەژیکا تاعۆنێ ل باژارێ “وەهرانێ/ جەرائێر” راوستیایە. ب راستی، چەوا د رۆمانێ دا نێرینێن فەلسەفی/ د. بێرنارد ریۆ ل هەمبەر ڤێ تاعۆنێ دهێتە زمان، کو ناڤبری دبێژیت مرنا تاعۆنێ ب دەرمانێ هەر کەس ب کارێ خوە رابیت، دهێتەکرن. وسا ژی تیۆلۆگ بانکلۆس دبێژیت، ئەڤە سزا و خفسا خوەدێ‌ یا ل هەمبەر خرابیێن خەلکیە.

دیارە خالێن بالکێشێن ڤێ رۆمانێ، نە تەنی پەژیکا تاعۆنا وەهرانێ بوون، بەلکو تاعۆنا ئیدیۆلۆگی، بێهودەی و نێرینێن تەسکبوویە. ب ڤی ئاخێ، واتە و ناڤێ تاعۆنا دۆهی، بوویە ڤیروسا کۆرۆنا ئیرۆ، چونکو تەنێ بوویەرێن/ تراژیدیێن باژارێ وەهرانێ، دەربازی باژارێ ووهان/ تەڤایا جیهانێ بووینە.

دیارە مرۆڤاتی ب درێژیا دیرۆکا خوە، ب ئاست و قووناغێن جودایێن شارستانیێ دەربازبوویە، هەر پێلێن پێشکەتنا مرۆڤاتیێ، کو یەکەم پەیداکرنا ئاگری، دووهەم شۆرشا جوتوکێلی، سێهەم شۆرشا پیشەسازی و چوارەم شۆرشا زانیاریان دەربازبوویە. ئانکو پێشداچوونا مرۆڤاتیێ، ب رێزبەندیا “تەڤرکی، کارگەهێ و کومپیوتەری” دەربازبوویە. ئێدی ب سەرهەڤبوونا خەباتا مرۆڤاتیێ، وەک سێ پێشکەتن و ئاشکرایێن گرینگ، کو ب پەیدابوونا: “تیپان/ هێرۆگلۆفی و میخی/ 3000 ب.ز”، “چاپخانا “Gutenberg/ 1453” و “گۆگل، فەیسبۆک/ تویتەری و Mark Zuckerberg/ 2004” بوو، یاکو باندۆرەکا مەزن ل سەر هشمەندیا خەلکی کریە. ڤان هەرسێ رێک و کەنالان، دەرگەهێن باشێن فێربوون و هزرکرنێ ل بەر مرۆڤاتیێ دەشتکرینە. هەر پەیدابوونا ڤان کەنالان ب خوە ژی، شۆرشەکا رەوشەنبیری بوو، کو ئەمبارگۆیا ل سەر خواندنا پەرتووکێن قەدغە راکریە. ئانکو پەیدابوونا هەر یەک ژ ڤان هەرسێ قووناغان، کۆمەکا چیرۆک و ئەفسانێن بێواتا ژ هولێ راکرینە.

ب کورتی، تەڤایا خەبات و بزاڤێن پسپۆر و زانایان، رێکخوەشکرێن سێکوچکا “بۆسەلە، بارووت و چاپخانێ” ژ بۆ پێشدابرنا مرۆڤاتیێ بووینە. ب ئەنجام، راستە ئیرۆ گلۆبالێ جیهان کریە گوندەکێ بچووک، بەلێ گوندەک بێ هەڤکاری و ل هەڤهاتنە. ئیرۆ ژی دیسان هەڤکاری ل هەمبەر چارەیا پەژیکا ڤیروسا کۆرۆنا ل سەر ئاستێ ڤی گوندی/ جیهانێ ناهێتەکرن! لەورا چەوا ڤی گوندێ جیهانێ ئالیێن خوەیێن ئەرێنی هەنە، وسا ژی لایێن نەرێنی هەنە.

بەشێ دووێ

ئۆل و زانست/ فەلسەفە ل هەمبەر پرسێن دیرۆکی!

د هەموو قووناغ و دەرفەتێن ئالۆز و تەنگاڤ دا، هزرێن “ئەفسانی، ئۆلداری و هەڤیڤەندی” د ناڤ جڤاکێ دا گەرم دبن. ئەڤە ب خوە ژی، ژ لاوازیا ئاست و هشمەندیا خەلکی/ جڤاکی دهێت. ئێدی دەما جڤاک راستی ئاتاف و پەژیکێن کوژەک دهێت، پسپۆر و زانا ئالاڤێن خوەیێ هەیی بۆ چارەسەریێ بکاردئینن. دیارە دەما جڤاکەکا نەزان بیت، دێ ئالاڤێن چارەسەریێ ژی ئەفسانەی و کەڤنەشۆپی بن.

ب ڤان پاشخانان، هەر دیاردەکا پەیداببیت، دێ کۆمەکا راڤە و داڤەکرنان وەرگریت. ئەڤ پەژیکا کۆرۆنا ژی، کۆمەکا راڤەکرنێن ب ترس وەردگریت. مینا خەلکێن ئۆلدار، ترسا ڤێ ژ پەژیکێ ب جورەکێ سزایێ خوەدێ/ خفس ڤە گرێددەن “راڤەکرنێن تیۆلۆگی”، کەسێن سیکولاری ژی دوو بەشن، یەکەم ڤێ ترسێ گرێدایی تێکدانا سروشتی/ ژینگەهێ دکەن “راڤەکرنێن رۆمانسی” و دووهەم ڤێ ترسێ گرێدایی تیۆرا کۆمپلۆیی دکەن “راڤەکرنێن جیو ــ سیاسی و شەر”. هندەک ئۆلدار دبێژن، ئەڤ ڤیروسا کۆرۆنا سەربازێن خوەدێ‌نە دژی گاور و بێئۆلان شەری دکەن! ئێدی ل جهێ خەلک ڤێ پەژیکێ ب رێکا زانستی فام بکەت، ئەقلێن کەڤنەشۆپ پێکۆلێ دکەن ب رێکا ئەفسانان ڤێ پەژیکێ چارەسەر بکەن. ئها ئەڤ جورە هزرکرنە، رەوشەنبیری و ناسناما رەڤینا ژ ڤێ پەژیکێ‌یە! لەورا ئەڤ ئەقلێن کەڤنار و هزرێن ئەفسانی، دەرد و ئاستەنگێن مە یێن هەردەمینە! بنێرە خوە ل چینێ ژی ئۆل/ کۆنفشیۆس هەیە، بەلێ ئەڤ پەژیکە نە هێلا ب هیڤیا ئۆلی ڤە، بەلکو پشتا خوە ب زانستی و لابۆرێن پارزنینێ گەرمکر و بەرهەم ژی ئانی.

راستە دبیت هندەک کەس بپرسن و بێژن، جارێ ئۆل بەری هزاران سالانن، مرۆڤ نکاریت بۆ ئیرۆ بکاربینیت، بەلێ پا چەوا نابیت ئەم هزر و نۆرمێن ئیرۆ ل سەر چاخێن کەڤنار بکاربینین، وسا ژی نابیت هزرێن کەڤنار بۆ ئیرۆ بکەینە مێتۆد و رێپێشاندەرێن خوە! لەورا نە بەس ئیرۆ ل نک مە نەزانینا پیرۆز هەیە، بەلکو نەزانین یا ل گۆر سرتا گلۆبالێ وەرارێ دکەت، تا وێ رادێ نەزانین زالی سەر تەڤایا پێکهاتێن جڤاکی بوویە! ب کورتی، دڤێت ئەقلێن کەڤنار، وەرارا گلۆبالێ ژ بیر نەکەن، چونکو ئەڤ جورە ئەقلە نکارن ل ڤی سەردەمی ب ئاوایەکێ ئارام بەردەوامیێ ب هشمەندیا خوەیا قرێژ بدەن. راستە مرۆڤێن دۆگما/ سەرهشک، دکارن ل سەر تەڤ رەوش و ئەنجامان، ب کورەکی باوریا خوە گەرم و بەردەوام بکەن، بەلێ پا ئەڤ تێگەهشتنە تا داویێ خزمەتا وان باوریان ب خوە ژی ناکەت.

ب گەلەمپەری، ئەڤ رەوشا ئیرۆ دەڤەر و جیهان، ل هەمبەر ترسا کۆرۆنا وەک کابووس و هۆڤەکێ گەلەک ترسناک تێرا دەرباز دبیت. راستە د دیرۆکێ دا گەلەک جورێن پەژیکان دەربازبووینە، بەلێ ئەڤ پەژیکا ڤێ جارێ/ ڤیروسا کۆرۆنا ژ بەر تێکهلیێن خورتێن سۆسیال مەدیا، کو جیهان کریە گوندەک، هەر کەس داخویانی و زانیاریێن راست/ نە راست بلاڤ دکەت.

ل گۆر پێزانینێن نۆژداران ژی، بلاڤکرنا ترسا دلینی باندۆرەکا گەلەک مەزن ل سەر سایکۆلۆژیا مرۆڤی دکەت، تا وێ رادێ ژی بەرگریا لاشێ مرۆڤی گەلەک لاواز دبیت و رێکا وەرگرتنا نەساخیان زێدە دبیت! ب ڤێ یەکێ، تشتێ مەترسیێ ل نک خەلکی درست دکەت، پەژیکا زانیاریێن شاشە، کو ب مەبەست یان نە، شەرەکێ سایکۆلۆژی دگەل خەلکی دهێتەکرن. ئەڤ رەنگە شەرە ژی پتر دکەڤیتە هێلا سایکۆلۆژی، لەورا دڤێت خەلکێ مە ل هەمبەر ڤی شەرێ سایکۆلۆژی، یێ هشیار و خوە راگر بیت. ب تایبەتی، ل وەلاتێن هەژاریا هشمەندیا جڤاکی هەی، کو ب “کۆرۆنا فۆبیا” دهێتە بناڤکرن. هەروها دڤێت ئالێن پەیوەندیدار و هشمەند ژی، خەلکی وسا ئاگەهدار و ئاراستە بکەن، کو خوە پاراستن و ترسا خەلکی یا ئەقلی نەک یا دلینی بیت، چونکو ئەڤ یەکە باندۆرەکا نەرێنی ل سەر کەساتیا مرۆڤی درست دکەت.

ئیرۆ “تیرۆرا سۆسیال مەدیا”، ژ تەڤ تیرۆرێن دی مەترسیدارترە، چونکو د جیهانا ئیرۆ دا سۆسیال مەدیا رۆلەکێ گەلەک خراب دبینیت، بەلێ دیسان بەرێ فۆکسا رەخنێ ل سەر نینە. راستە ئەڤە ناهێتە وێ واتەیێ، کو خەلکێ مە خوە نەپارێزیت، بەلێ دیارە خوە پاراستن جودایە ژ چیزبوون و خوە رادەستکرنا ڤێ پەژیکێ، کو وەک خفس و قەدەران رەفتار دگەل بهێنەکرن!

گەلۆ بۆچی ئەڤ ترسا هیستریا ڤیروسا کۆرۆنا خەلک ڤەگرتیە؟ دیارە ئەڤ سمفۆنیا ترسێ یا ئیرۆ د ناڤ تەڤایا جیهانێ دا بلاڤبووی، نە تەنێ ژ مرنا چەند کەسان دهێت، بەلکو ژ نەدیاریا چارەنڤیس و پاشەرۆژا مرۆڤاتیێ دهێت. لەورا ئەڤ رەوشا ئالۆزا جیهان وەک گوندەکێ گەردوونی تێرا دبۆریت، نە تەنێ باندۆر و مەترسی ل سەر ئیرۆ هەنە، بەلکو تەڤ هزر و باوریێن مرۆڤاتیێ “ئۆل و زانست”ان، دئێخیتە بەر پێداچوون و گۆمانێن مەزن! ژ بەر هندێ ژی، دڤێت زانست بەری ئۆلان دانپێدانێ بکەن، کو ڤان هەردووکان هێشتا نکارینە مرۆڤاتیێ بەختەوەر بکەن. دڤێت وێ ژی بێژین، راستە ترسا خەلکی گەهشتیە ئاستێ سایکۆلۆژی/ فۆبیا، بەلێ پا نە گەشتیە ئاستێ هزری و فەلسەفی! لەورا “لوکریتیوس ــ Lucretius/ 94 ــ 53 ب.ز” ل سەر پرس و ترسا مرنێ دبێژیت: “دەما مرن هەبیت، هنگی ئەز نینم و دەما ئەز هەبن، هنگی مرن نینە”، پا ڤێجا گەلۆ بۆچی ترس و ئالۆزی ل هەمبەر مرنێ هەبن؟! ئها ل ڤێرێ و نوکە ئەرک و کارێ فەلسەفێ، پرسان ل سەر ڤێ رەوشێ درست بکەت، چونکو دا فەلسەفا بکاریت ببیتە ئاسۆیەکا تێهزرکرنێ. ئێدی چەوا سۆکرات فەلسەفا ژ ئەسمانی ئینایە ئەردی/ شیشرۆ، وسا ژی ئیرۆ دڤێت هزر و فەلسەفە، ب رۆلێ خوەیێ دیرۆکی و مرۆڤاتی رابن.

بەشێ سیێ

کەدا گورێخان و خەما فیلۆسۆفان!

گەوهەرێ مرۆڤی هشمەندیا شیانێن ئاکنجیبوونا ل سەر ڤی ئەردینە، چونکو “ئەرد/ جیهان وەلاتێ تەڤانە/ کانت”. پاککرن وەک ئەفسانا رزگارکرن و بەردەواما مرۆڤاتیێ، کو ئەقلێ پاککرنێ ژ ئەقلێ جڤاکیە، ئەقلێ جڤاکی ژی ئەقلێ مانا ل مالە. لەورا مارکس دبێژیت “مال لاشێ نە ئۆرگانێ مرۆڤاتیێ‌یە” و “هەموو فەلسەفە ب خوە ژی، دیرۆکا لاشێ نەخوەشن/ نیتشە”. ئەڤ نەخوەشیا کۆرۆنا، شەرێ ئیدیۆلۆگی دەربازی شەرێ بیۆلۆگی وەک گەرەوەکا سیاسیا گەردوونی کریە! ئیرۆ کۆرۆنا بیاڤێ گۆتارا بیۆلۆگی سەردەستکر، لەورا کۆجیتا دیکارت “ئەزێ هزرکەر” کریە “ئەزێ بیۆلۆگی”! د سەر ڤێ ڤێ یەکێ ژی را، بەلێ دیسان پەژیکا کۆرۆنا پتر نەخوەشیەکا ئیدیۆلۆگی ژ یا بیۆلۆگیە، چونکو ئەڤ پەژیکە ژ نەساخیەکا بیۆلۆگی دەربازی دیاردەکا جڤاکی بوویە.

ب ڤێ تێگەهشنێ، لاشێ مرۆڤی کەتیە بەر گەفێن “بیۆ ــ تەکنۆلۆژی” و “بیۆ ــ سیاسی”. لەورا مرۆڤ دکاریت ڤێ پەژیکا کۆرۆنا ب لابۆرا “بیۆ ــ سیاسی” ب ناڤ بکەت، چونکو ڤێ ڤیروسێ پەیوەندیا د ناڤبەرا زانین و دەسەلاتێ دا، وەک روویەکێ ڤەشارتی بەرحەتاڤکر. ئێدی ڤێ پەژیکێ، دەرز ئێخستنە رەوشا دەولەتا “بیۆ ــ سیاسی” یا چاڤدێری و حەواندنێ. ئها هوسا ئەڤ شەر و داگیرکرنا جوگرافیا ئەردی، ئیرۆ دەربازی جوگرافیا لاشی بوویە. ب ئەنجام، گرانیا ڤێ پەژیکێ ژی، پتر ل سەر سێ ئالان: “سیاسەت، ئۆل و نۆژداری” راوستیایە.

راستە دیرۆکێ بوونەوەرێ ئاقل ژ مرۆڤی وەک بوونەوەرەکێ رەوشەنبیر ــ دیرۆکی، بۆ مرۆڤی وەک بوونەوەرەکێ بیۆ ــ رەوشەنبیری، پاش بۆ مرۆڤی وەک بوونەوەرەکێ بیۆ ــ تەکنۆلۆژی سەرهەڤکریە. ژ بەر ڤێ یەکێ، هابرماس گەلەک ب درێژی، ل سەر پاشەرۆژا مرۆڤاتیێ ل بەر مەترسیا “بیۆ ــ تەکنۆلۆژیا” خەباتکریە.

ب راستی، ئەڤ ڤیروسە وانەیەکا گرینگە بۆ تەڤایا مرۆڤاتیێ، کو دڤێت ئاورەکێ ل تێکهلیا تەکنۆلۆژی و دوورکەتنا مرۆڤاتی و وژدانی بهێتەدان. پێشکەتنا تەکنۆلۆژیا و ژێکدابرنا بەرینا د ناڤبەرا مرۆڤان/ تاکان دا، تا ئاستەکێ هاڤیێ تێکچوونا خێزانان ژی ڤەگرتیە. ئەڤە ژی هەروەکو کاموی دبێژیت: “مرۆڤ بوونەوەرەکێ ئێکانەیە، هەست ب بێزاریێ بکەت”. ب ڤێ یەکێ، مرۆڤ وەک بوونەوەرەکێ جڤاکی، بوویە بوونەوەرەکێ رۆبۆتێ بەرخوەر! ئانکو راستە ئیرۆ مرۆڤ بوویە کۆمەکا داتایان، بەلێ پا ل هەمبەر کۆمەکا هەستان، مرۆڤی “دلۆڤانی، دلینی، خرۆسک، ئەڤین، مرۆڤاتی و…” هنداکرینە. لەورا مرۆڤ ژ مرۆڤبوونێ، دەربازی رۆبۆتبوونێ بوویە!

دیارە ڤێ ڤیروسێ، پتر سەنگ و جهێ مرۆڤی دەسنیشانکر، چونکو ڤێ پەژیکێ، پرسیارێن ئۆنتۆلۆگی ل بەر ناسناما مرۆڤاتیێ رێزکرن. گەلۆ ئیرۆ مرۆڤ چ ژ گیانەوەرێن دی وەک “دلۆڤانی، دادپەروەری و…” جودا دکەت؟ مرۆڤ دکاریت بێژیت، بهایێ مرۆڤی هند ل هەمبەر بازارا سەرماداری بێواتە ببوو، کو “ئەز قالکەکا دینامێتێ مە/ نیتشە”. ئێدی دەما تەکنۆلۆژیایێ جهێ ئیدیۆلۆگیایێ گرتی، تاکەکەسیا دژوار و هاڤی، مرۆڤاتی راستی نەفرەتا ڤیروسا کۆرۆنا کر. ب سایا ڤێ پەژیکا کۆرۆنا، دێ مرۆڤ پتر هەست ب لاوازیا خوە کەت، چونکو گرفت ب خوە ژی جورەکێ پەژیکانە مرۆڤان هشیار دکەت.

بێدادی و هەژاریا “جڤاکی، ئەقلی، پاشڤەرووی، ساخلەمی، سیاسی، دیمۆکراتی و…”، ل هەر پارچەکا جیهانێ هەبیت، دێ باندۆرێ ب فۆرمێن جودا “تیرۆر، کۆچبەری و پەژیک”ان ل سەر تەڤایا جیهانێ کەتن. ئێدی هندی “ئیمپراتۆریا گلۆبالێ” نەبیتە “گلۆبالا مرۆڤاتیێ”، دێ جیهان ب تێکرای ل بەر مەترسیێن پرسگرێک و پەژیکان بیت. ئانکو ب ئاوایەکێ دی، چەوا ژ بەر ستەمکاری و نەدادپەروەریا دەسەلاتێن سەردەسێن جیهانێ، خەلک وەک پێلان کۆچبەر و دەربازی سینۆران بوویە، وسا ژی ئیرۆ ڤیرۆسا کۆرۆنا ژ سینۆرێن تەڤ دەولەتان دەربازبوویە. ب ئەنجام، چەوا ڤان ئارێشان شەرێن جیهانێ درستکرن، وسا ژی ڤێ ڤیروسێ “پەژیکا جیهانی” درستکر. ئێدی ڤێ پەژیکێ سەلماند، کو سەرداریا جیهانێ تەنێ ب “چەک و دراڤی” نابیت، بەلکو ب “ساخلەمیەکا سەرکەتی و بەردەوام” دهێتەکرن.

خەباتا راکرنا سینۆرێن جیهانێ، دەربازی دانانا سینۆرێن ناڤ چوار دیوارێن بچووکێن مالێ بوو. لەورا گوندێ جیهانیێ بێسینۆر، هەموو کەنالێن پاراستن و چاڤدێریێ بێواتەکرن. ئەڤ بلاڤکرنا هەوا “ل مال بمینن!” ب خوە، ئاماژا بێچارەیا تەڤایا مرۆڤاتیێ‌یە، چونکو ئەڤ کەد و خەباتا مرۆڤاتیێ تا نوکە کری، ل هەمبەر ڤێ پەژیکێ دەستداهێلای مان! ئەڤە ب خوە ژی، جورەکێ دی یێ پەرستگەهێ/ گۆرێ خەباتا شاشا مرۆڤاتیێ‌یە، چونکو ئەگەر سۆسیال مەدیا نەبا، دا مال بنە گۆر. هەروها ئەڤ هەوا “د مالێن خوە دا بمینن”، وەکو جورەکێ ژێردەستیێ لێهاتیە، چونکو مانا خەلکی د مالان دا نە هەلویست و نەرازیبوونە، بەلکو ژ سەهما فۆبیایە! ئێدی مرۆڤ ژ پرنسیپێن مرۆڤاتیێ، دەربازی پاراستنا خوە ب تەنێ مایە. ئەڤێ ژیانێ، فۆرمێ خوەیێ بێهودەی و بازنی، ژ شکەفتا پلاتۆن بۆ شکەفتا پلاتۆن/ مالە.

ئەڤێ پەژیکێ، ئەم ژ پرسیارا هۆلدەرلین: “چەوا ل ڤێ جیهانێ ئاکنجی ببین؟” دەربازی پرسیارا “چەوا ل مال ئاکنجی ببین؟” بووین. هەروها ئەو تیۆرا “زمان مالا هەبوونێ‌یە/ هایدیگەر”، ئیرۆ بوویە “مال ب خوە هەبوونە”. ئەڤ پەژیکە گەفان ل بوونا مرۆڤان دکەت، لەورا هەردەم هایدیگەر دگۆت بوون هاتیە ژ بیرکرن. ئیرۆ پێدڤیە ئاورەک ل مرۆڤی وەک بوون بهێتەدان. ل ڤێرێ ژی رووتبوون و لاوازیا مرۆڤی وەک خوەیێ بوونێ بەرچاڤ دبیت. لەورا مرۆڤاتیێ پێدڤی ب شۆرشەکا بوونێ‌یە، داکو بکاریت گەلەک راستیێن بوونێ بەرحەتاڤ بکەت. راستە ئەگەر ئەڤێ هەوێ گۆتبا ڤەگەرنە جهێ باڤوکالان، دا هنگی د خەیالا خوەیا رۆمانسی دا ژین.

ڤێ ڤیروسێ مرۆڤاتی نەچارکر، کو هزر د هندەک پرسان دا بکەت، کو هێشتا هزر تێدا نەکربوون. هەروەکو شۆپنهاوەر دبێژیت، حنێرا مرنێ ب خوە ئۆل و فەلسەفا ئافراندینە، لەورا “ئەز ژیانێ باش ناس دکەم، چونکو گەلەک نەمابوو، دا ژیانێ ژ دەسدەم/ نیتشە”.

ب گشتی، ل تەڤ قووناغێن تراژیدیێن گەلان، ئەگەر هزر و فەلسەفێ خوە لێ نەکربیتە خوەدان، رەوشێن ترسناک و پەریشان درستبووینە. هەروها دەما زانستی هێدی هێدی فەلسەفە ژ خوە ڤەدەرکری، هنگی زەنگا مەترسیا مرۆڤاتیێ هاتە لێدان. ئەگەر هزر و فەلسەفە خوە ل کابووسیا پرسێن مرنێ یێن ڤێ رەوشێ نەکەنە خوەدان، دێ مرۆڤاتی راستی ئالۆزیەکا دژوار هێت. لەورا سۆکرات دگۆت ئەز ب کەدا خوەیا فەلسەفێ، بەرهەڤیا مرنێ وەک یا ژیانێ دکەم. ئێدی ترس و مرن ژ نێرینێن فەلسەفێ ڤە، پالدەرێ تێهزرکرن و هەست ب مەترسیا مرن و حەزا مانا ژیانێ‌یە. راستە ل تەنگاڤیان پرسێن مەزن و دودل درست دبن، لەورا دڤێت هزر و فەلسەفە ژی ب ئەرکێ خوە رابن. ئەرکێ فەلسەفێ، بوویەران دانتە د کۆنتێکستێن خوەیێ دیرۆکێ دا. ئانکو دڤێت هزر و فەلسەفە ل سەر فۆرم و پرسێن ئالۆزێن ڤێ ڤیروسێ راوستن، ئەگەر دێ ژ ئەرکێ خوەیێ مۆرالی کەڤن! ب ئەنجام، ڤێ ڤیروسێ ئەم نەچارکرین، دیسان بپرسین: “واتەیا ژیانێ چیە؟!”

بەشێ چوارێ

کەدا گورێخان و خەما فیلۆسۆفان!

ب درێژیا دیرۆکێ، مرۆڤ ل هەمبەر “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤان” حنێر و هاڤی مایە، لەورا بنگەهێ “هەڤیڤەند، ئەفسانە، ئۆل، فەلسەفە و زانستان” ل سەر ڤان پرسێن حنێر و هاڤی هاتینە رستن. هەر ژ چاخێ حەزرەتێ ئادەم و تا نوکە، پرسیار و زانینا تشتێ نخافتی و ڤەشارتی باج هەبووینە. نەمازە ژی، پشتی “گرفت، ئاتاف و شەر”ان هزرمەند و فیلۆسۆفان باجێن گرانێن راستکرنا رەوشێ داینە. لەورا تاکو ل رەوشێن گرفت و ئالۆزیان/ جیهانەکا بێواتە ژی، هەر هزرمەند و فیلۆسۆف ل واتەیا ژیانێ گەریاینە. ب ڤێ ئاخێ، دیرۆکا مرۆڤاتیێ وەک هەلویست و بەرەڤانی، ژ خوە گوریکرن و قوربانیێ یا پرە. لەورا هەرتم مرۆڤ ب کەد و قوربانیێ د وژدان و بیردانکێن گەلان دا، یێ زیندی و نەمرە. هەروەکو نموونا “مرنا سۆکرات مینا یا عیسای بووی، چەوا سۆکرات ب دەستەکی فنجانا ژەهرێ هلگرتی، وسا ژی عیسای ب دەستەکی خاچ هلگرت، کو هەردووکان مرن بلندی سەر مانێ کریە”([1]). فەلسەفا بەرخوەدان و مانێ ب رێکا مرنێ، بوویە جورەکێ بەشداریا هەبوونا هەردەمی. ل سەر ڤێ شۆپێ، هزرمەند و فیلۆسۆفان ژی، پێکۆلا فامکرن و راڤەکرنا گەردوونی کریە، داکو تەڤ پێکۆلێن ئەقل و لۆژیکی جهێ ئەفسانە و چیڤانۆکان بگرن.

هەرتم گرفت/ قەیرانان، دەرگەهێن بەرین ل بەر گەنگەشە و بۆچوونان ڤەکرینە، دێ ئەڤ ڤیرۆسا کۆرۆنا ژی، بیاڤ و دەرگەهێن فرەهـ ل بەر هزرمەند و فیلۆسۆفان ڤەکەت. لەورا هەموو گرفت و پەژیک هزرمەند و زانا دئێخنە بەر پێداچوون و تێهزرکرنان. ئەڤ جورە دیاردە، باندۆرێ ل سەر گوهەرینا سیاسەت، هزر و تێگەهشتنان ژی دکەن. ئێدی ئەڤێ پەژیکێ، پرسێن ئۆنتۆلۆژی وەک “پرسێن مرن و مانێ” پێشکێشی مرۆڤاتیێ کرن. کولتورێ ترسێ و برسێ، شەرێ کرینێ وەک تالان هێشتا د مەژیێ مرۆڤاتیێ مایە، چونکو دەما چارە و پاشەرۆژ هندا دبن، کائۆس ئەقلێ تەڤایی دادپۆشیت. ب ڤێ واتەیێ، رۆناکبیر و هزرمەندان، کار ل سەر گۆتارا “فەلسەفا ترسێ” کریە، چونکو ئەرکێ فەلسەفێ، هێزێ ددەتە مرۆڤی چەوا هزر بکەت، چەوا بژیت و چەوا دگەل یێ دی ب رێکا دیالۆگێ، ژیانێ بەردەوام بکەت. ئها ل ڤێرێ، جوداهیا زانستی و ئۆلی ل سەر پرسێن ژیانێ راوستیاینە، چونکو زانست ناپرسیت بۆچی کۆرۆنا پەیدابوو، بەلکو دپرسیت چەوا کۆرۆنا پەیدا بوو؟ ئەڤە ب خوە ژی، وەک پرسەکا فەلسەفی بەرۆکا هزرمەند و فیلۆسۆفان بەرنادەت.

راستە ئیرۆ مرۆڤاتی ب سایا کۆرۆنا توشی سنگەپێیا ئەقل و گیانی بوویە، بەلێ پا تەنێ دەردێ مرۆڤاتیێ ژی ب چارەیا ڤیروسا کۆرۆنا دەرمان نابیت، چونکو ڤیروسا کۆرۆنا ژ نەبوونا ڤیروسا نەهزرکرن و تێهزرکرنێ هاتیە. ئێدی گرفت و پرسگرێکا مەزنا د ناڤ ڤان گەلان دا، ڤیروسا د مەژی و ئەقلی دایە، کو مخابن ڤیروسەکا هەردەمیە! لەورا دڤێت ب پرۆژە و درێژی کار ل سەر ڤان پرسگرێکان بهێتەکرن، چونکو تەڤ ئارێشێن مە، بنگەهێ خوە ژ ڤەمانا ئەقلێ مە وەردگرن! ب ڤێ تێگەهشتنێ، رۆژهلاتا ناڤین ب تەڤ واتەیا پەیڤێ، بوویە “بوونەوەرەکێ نەساخێ جیهانی”. ئێدی یەک ژ ئارێشێن مە تێهزرکرنە، تێهزرکرن ب واتەیا خوەیا بەرین ژی ژیانە. ئانکو راستە ئەڤ پەژیکا کۆرۆنا، مینا تەڤ پەژیکێن دی، دێ ب داوی هێت، لێ دیارە پەژیکا “هەژاری، بێدادی، کین، ستەمکاری، شەر، داگیرکرن و جینوساید”، مخابن وسا دیارە ب داوی ناهێن!

ئەڤ ترس و ئالۆزیا ئیرۆ ب رێکا کۆرۆنا دهێتەکرن، هێز و گیانێ خوە ژ نەرێزگرتنا قانوونێن سروشتی وەردگریت. ئێدی ریتما دژوار و گرانا هاتنا کۆرۆنا، ڤەژەنا نەدادپەروەریا دگەل سروشت و هەژاران بوویە. پەیدابوونا کۆرۆنا زەنگەکا گرینگە، کو مرۆڤ ڤەگەریتە خوە، چونکو دەنگێ کۆرۆنا گازیا مەترسیا ل سەر سروشت و نەدادپەروەریا ل هەمبەر مرۆڤاتیێ‌یە. هەروها جوداکرنا ئەقلی ژ بوونێ و جوداکرنا مرۆڤی ژ سروشتی، سەدەمەکێ ڤان جورە ئاتافانە. لەورا گرفتا کۆرۆنا ب خوە، ژ گرفتا باژارڤانیێ دهێت، چونکو تەکنۆلۆژیا چەکەکێ دوو سەرە، ئەگەر ژ بۆ بەرژەڤەندیا مرۆڤان نەهێتە بکارئانین، دێ دژی مرۆڤان هێتە بکارئانین. ئەڤ پێشکەتنا تەکنۆلۆژیا ل سەر کیستێ مرۆڤانە، چونکو وەک ئەنجام روویەکێ مرۆڤان بەر ب نیهیلیزمێ و روویێ دی ژی بەرڤ هاڤیێ ڤە بریە. ئانکو تا مرۆڤان خوە ژ ئەفسانان رزگارکری، مرۆڤ کەتە بەر دوبەندیا هاڤی و نیهیلیزمێ، کو ل داویێ ژی مرۆڤ ژ تەڤ بهایان هاتە رووتکرن!

ڤێ ڤیروسێ مرۆڤاتی کرە د لۆژیکەکا دی یا نێرینێ دا، چونکو تا نوکە لۆژیکا ڤەگەریان بەر ب خوە، ب ڤی رەنگێ دژوار نەبوو. بنێرە جاران گیانەوەر کۆتان دکرن، بەلێ مرۆڤ د ئازادبوون، لێ نوکە مرۆڤ د زیندانا مال دانە و گیانەوەر ئازادن. لەورا هەڤکێشا دیکارت هاتە گوهەرین بۆ “ئەز ل مالم، پا ئەزێ هەیم!”. راستە “مرۆڤێ وێرەک یێ ئازادە/ سێنیکا”، بەلێ پا “ئازادی ب خوە ژی دەرفتەکە، داکو مرۆڤ باشتر لێ بهێت/ کامو”([2]).

ئەڤ رەوشا ئیرۆ یا دژوار و ئالۆز خویاکر، کو هێشتا مرۆڤاتی نکاریە سێکوچکا “خوەدێ، گەردوون و مرۆڤ”، ب باشی داڤە و راڤە بکەت. ئانکو هێشتا پرسیارێن ڤێ سێکوچکێ ب تێروتەسەلی نەهاتینەدان، لەورا تەڤایا مرۆڤاتیێ مەندەهۆش کریە. نەمازە پشتی هاتنا کۆرۆنا بۆ تەڤان خویا بوو، کو ئەو ژیانا مە ب یا خوە دزانی، ڤێ ڤیروسێ دەرێخست، نەتەنێ ژیانا مەیە، بەلکو بوونەوەرێن دی ژی هەنە، کو دکارن ب ساناهی ژیانێ بگوهەرن! لەورا ئەڤ پەژیکە، دێ هندەک ژ نێرگسیەتا مرۆڤان کێمتر لێکەت. ب تایبەتی، قووناغا پۆست کۆرۆنا، دێ پەردەی ل سەر گەلەک بوویەر و هزران راکەت و دێ واتەیا گەلەک راستیان، کو تا نوکە د سەرێ مە دا هاتبوونە قالبدان، دێ گوهەرین کەڤنێ.

دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، ب درێژیا دیرۆکا فەلسەفێ، راستە پلاتۆن د کۆمارا خوە دا گەلەک گرینگی دایە ساخلەمیا کەسی و فۆکوی ژی هندەک ل سەر پرسێن “دیناتی، نەخوەشی، کلینیک و دەرمانخانێ” راوستیایە. هەروها هەرچەندە ژی گەلەک هزرمەند و فیلۆسۆف د داویا ژیانا خوە دا، راستی نەخوەشیێن جودا “نیتشە، ئەلتۆسێر، مارکس و…” هاتینە، بەلێ پا دیسان هزرمەند و فیلۆسۆفان ب ئاوایەکێ تێروتەسەل ل سەر پرسا ساخلەمیا لاشێ مرۆڤی نەراوستیاینە، بەلکو پتر گرینگی ب تەندرستیا ئەقلی دایە. ئانکو راستە فەلسەفێ، گەلەک خەبات ل سەر لاشێ جڤاکی کریە، بەلێ پا هند گرینگی ب لاشێ مرۆڤی نەدایە. ب کورتی، راستە د گەلەک سەردەمێن گرفتێن دیرۆکێ دا، پرسێن بێهودەی ب ئاوایێ “تێهزرکرن ژ بۆ چ؟” هاتینە دەرێژکرن، لێ ئیرۆ دڤێت پرس ب ئاوایێ “گرینگیا تێهزرکرنا نوکە و ل ڤێرێ” بهێنە پێشکێشکرن.

---

[1]) هشام تمام الكردوسي ـــ فلسفة الموت ـــ بنێرە ڤی لینکی: https://www.mominoun.com/auteur/1274.

[2]) العربی بوعودة ـــ الحریة فی زمن الوباء ـــ بنێرە ڤی لینکی: https://www.marrakechalaan.com/article-303180.