چۆن پێغەمبەری ئیسلام بێنینەوە ناو مێژوو؟

-محەمەد لەپەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزەوە، بۆ پەیامبەرێكی خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزە-

شوان ئەحمەد

(لیس لك من الأمر شیئ)

-آل عمران، 128-

(تەواوی ئەوشتانەی بەشێوەیەكی مێژویی دەربارەی محەمەد نوسراون، گەر كۆیان كەینەوە لەلاپەڕەو نیوێك زیاتر نابێت، ئەوی تری كەهەیە ئەفسانەو میتا مێژووە).

-مەكسیم ڕۆدنسۆن-

لە ئەفسانەوە بۆ مێژوو:

بەرلەمردنی بەماوەیەكی كەم، نوسەرو ڕەخنەگری بەناوبانگی تونسی (عەفیف ئەلئەخزەر)، توێژینەوەیەكی گرنگ بەناوی “لە محەمەدی ئیمانەوە بۆ محەمەدی مێژوو” دەنوسێت ‌و پاش لەدنیا دەرچونیشی، (خانەی جەمەل) ساڵی 2014 لە دوتوێی كتێبێكدا چاپی دەكەن.

وەك ڕەخنەگرێكی بوێرو سەربەگۆبەند، ئەم توێژینەوەشی وەك تێكڕای نوسین ‌و هەڵوێستەكانی دیكەی لە ژیاندا، ڕسك‌ و سەركێشی زۆری پێوە دیارە. چونكە قەرەی بابەتێك كەوتووە كە پەیوەندی بە كارەكتەر و ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسلامەوە هەیەو قەرەكەوتنی ئەو بابەتەش، بەو دیدە ڕەخنەیی‌ و مێژووییەوە (لەسەرەتای هاتنی ئیسلامەوە تائەمڕۆ)، كاری نەكردە بووەو یەكێكە لەو زۆن ‌و مەسەلە یاساغانەی كەم كەس وێراویەتی، پێی تێبخات ‌و قسەی لەبارەوە بكات.

وەك خۆی لەدەسپێكی كتێبەكەیدا باسی دەكات، ئامانجی ئەو لە نووسینی ئەو توێژینەوەیەدا ئەوەبووە (پێغەمبەری ئیسلام لەدەستی خورافات دەربێنێ‌‌ و بێگەڕێنێتەوە ناو مێژوو). ئەڵبەتە ئەوەش بۆ خۆی پرۆسەیەكی زەحمەت‌ و مەترسیدارەو لەقكردنی ئەو قەناعەت ‌و وێنە میتا مێژووییەیە كە بەدرێژایی تەمەنی ئیسلام، لە خەیاڵدانی موسڵماناندا چەسپیووەو بۆتە ڕاستیەكی حاشاهەڵنەگر.

شایەنی باسە، شەش حەوت ساڵێك بەر لەو هەوڵەی (عەفیف ئەلئەخزەر)، نوسەرو وەرگێڕی سوری (جۆرج تەرابیشی) بەجۆرێکی دیکە توخنی ئەو بابەتە كەوتووەو بەنوسینی كتێبی “موعجیزە یان خەفتانی ئەقڵ لەئیسلامدا”، ویستویەتی نیشانی بدات كە چۆن (محەمەد) وەك كارەكتەرێكی مێژوویی، لە پەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزەوە وەرگۆڕاوەو بۆتە پەیامبەرێكی خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزەو مێژوویەكی پڕ لە ئەفسانەو خورافاتی بۆ دروستكراوە.

مەبەستی هەردوو ئەو نوسەرە لەو دوو كتێبەیاندا ئەوەیە، (محەمەد) وەك پەیامبەرێك لەنێو ئەفسانەكان بێننەدەرێ‌‌ و لە میتا-مێژووەوە، دابگرنە خوارێ‌‌ و بیهێننەوە ناو مێژوو.

بێگومان سۆراخكردنی محەمەدی مێژوش بۆئەوەیە، لەودیو وێنەی ئەو محەمەددە گریمانكراوەی نوسەرانی سیرەو خەیاڵدانی زۆربەی زۆری موسڵمانان مەزندەی دەكەن، دەستمان بە محەمەدی ڕاستەقینە بگات، بە پێودانگەكانی زانستە هاوچەرخەكانی ئایین.

وەكی (عەفیف ئەلئەخزەر)یش باسی دەكات، ئەوە بۆخۆی كارێكی ئاسان‌ و مسۆگەر نییە. بەڵام چاریش نییە هەر دەبێت بیكەین، بۆخاتری ئەوەی ئەو محەمەدە بدۆزینەوە كە لەمێژوودا ژیاوەو وەک ئەوەی لەساڵی (570 بۆ 632) لە مەككە و مەدینەدا گوزەراندویەتی.

نوسەری كتێبی “لە محەمەدی ئیمانەوە بۆ محەمەدی مێژوو”، وەك هەردوو هاونیشتمانیەكەی (عەبدولوەهاب موئەدەب ‌و عەبدولمەجید ئەلشەرەفی)، پێیوایە ئیسلام لەمڕودا دینێكی نەخۆش‌ و دەردەدارەو نیوەی چارەسەریش، دەستنیشانكردنی دەردەكەیە. هەنگاوی سەرەتاش بۆ ئەو پرۆسەیە ئەوەیە، دەست بەبیركردنەوەیەكی قوڵ ‌و شێلگیرانە بكەین لە محەمەد و لە قورئان.

هەنگاوێكی لەو جۆرە نەك هەر تێگەیشتنمان لەسەر پەیامبەری ئیسلام‌ و قورئان‌ و فەرموودە دەگۆڕێت‌ و وامان لێدەكات، بەجۆرێكی دیكە لە ئیسلام وەك ئاینێكی یەكتاپەرستی تێبگەین، بەڵكو لەباریشیدایە بیركردنەوەی پڕ لە خورافیاتی ئیسلامیش بگۆڕێت، بەرەو ئەقڵانیەتی زیاترو ئەقڵانیەتێكی ئایینی مۆدێرن، ئەو ئەقڵانیەتەی لەئێستادا بۆتە مۆدێلی دینداری‌ و بۆ سەدەی بیست ‌و یەك دەست دەدات.

كەواتە ئەو ئەقڵانیەتە گرنگی خۆی هەیە، بۆ تێگەیشتن لە پەیامبەری ئیسلام‌ و تێكستە نوسراوەكەی كە قورئانە، بەدوور لە هەموو خورافاتێک. بەشێكی زۆری دواكەوتوویی موسڵمانان لەڕوی مێژوییەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو وڕێنە ئایینیەی فێری بوون ‌و كۆتی كردن‌ و پرسیار و بیركردنەوەی تێدا كوشتن.

قوتاركردنی محەمەدی مێژوو لەدەست محەمەدی میتۆلۆژیا وەك (عەفیف ئەلئەخزەر) دەڵێت، تەنها لەڕێی بەرهەمهێنانی گوتارێكی مەعریفیەوە دەبێت لەبارەی پەیامبەری ئیسلامەوە، ئەوەشمان لەمیانەی شرۆڤەكردنی قورئانەوە بە زانستی دەرونشیكاری دەسگیردەبێت.

بەكورتیەكەی، ئەوەی ئەو دەیەوێت لەڕێی توێژینەوەكەیەوە كاری بۆ بكات ئەوەیە، پەی بە نەست‌ و هەستی محەمەد بەرێت ‌و لەبەر ڕۆشنایی زانستە هاوچەرخەكانداو بەتایبەتیش دەرونشیكاری، ئاشنای كەسایەتی ‌و ڕۆڵی مێژوویی ئەوبێت.

ڕەنگە زۆرێك لەم هەوڵە تازەیەی (عەفیف ئەلئەخزەر) جاڕس بن‌ و بكەونە خورتەو بۆڵەو بڵێن ئێمە بەدرێژایی مێژووی ئیسلام، كتێبەكانی سیرەو نوسەرانی سیرە وێنەی پەیامبەرو گوزەران‌ و وردەكاریەكانی ژیانیان بۆ گرتوین ‌و بەردەستیان خستوین، ئیتر چ پێویست بەوەدەكات دەرگایەكی دیكە بەسەر ئەو مێژووەدا بكەینەوە‌و بكەوینە سەركێشانی وێنەیەكی دی كە دوور و نزیك ناچێتەوە سەر وێنە باو و تەقلیدیەكەی سیرەنووسان.

ئەوەی ڕاستی بێت، هەریەك لە (تەرابیشی)‌ و (عەفیف ئەلئەخزەر) ڕێك ‌و ڕاست قەناعەتیان وایە، ئەو باس‌ و خواسانەی سەبارەت بەپەیامبەری ئیسلام هاتووە لە كتێبەكانی سیرەدا، لای (ئیبن هیشام ‌و ئەبو حەسەنی ماوردی‌ و قازی عەیاز و ئیبنولكەسیر و حەلەبی ‌و خوسەیبی‌ و… كێ‌ ‌و كێ‌)، هەر هەموویان سەر بە میتا-مێژوون‌ و لەفەلەكی میتا-مێژوودا دەسوڕێنەوە.

ئاشكراشە میتا-مێژوو بەگشتی، مێژوو ملكەچی حەتمیەتێكی نامێژویی دەكات‌ و ڕێگە بەوەدەدات، یەزدان دەست وەربداتە ناو وردەكاریەكانی مێژووەوە. هەرئەو دەستوەردانە ئیلاهیەشە وادەكات، مرۆڤەكان بگەیەنێتە ئاستی قارەمان‌ و شێوە خودایەك ‌و بەدووربن لە هەموو گوناه‌ و هەڵەكارییەك.

نووسەرانی سیرەش بەو جۆرە مامەڵەیان لەتەك محەمەددا كردووە، (نەك هەرلەكاتی لەدایك بوونیەوە)، بەڵكو لەو ئانو ساتەشەوە كە لە سکی دایكیدابووە. بۆیە لە ڕیزی مرۆڤ دەریدێنن ‌و دەیگەیەننە ئاستی ئەو بونەوەرانەی، قەدەر بۆ لەئەستۆگرتنی پەیامبەرێتی دەستنیشانیان دەكات، تەنانەت بەرلەوەشی خۆبەخۆی ڕایبگەیەنێت كە ئەو پەیامبەرەو پەیامێكی ئاسمانی پێیە.

كەوابێ‌ ئەوشتانەی دەچنە بازنەی میتا-مێژووەوە، سەرو كاریان لەگەڵ مێژوودا نامێنێ ‌‌و دەست‌و پەنجە لەگەڵ میتۆلۆژیا و ئەفسانەدا نەرم دەكەن.

محەمەد وەك كارەكتەرە مێژووییە گەورەكانی دنیا، سەرەتا كەسێكی مێژووییە، بەڵام لەبەرئەوەی خودئەڤینی دەستەجەمعی كوشتەی میتا-مێژووە، دەستبەجێ‌ دەیگۆڕن بۆ كارەكتەرێكی میتۆلۆژی‌ و دەكەونە داتاشینی ئەفسانە لەباریەوە.

لێرەوەیە (جۆرج تەرابیشی) نووسینی ئەو كتێبەی خۆی تەرخان دەكات بۆئەوەی بزانێت، چۆن چۆنی (محەمەد) لە پەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزەوە، بوو بە پەیامبەرێكی خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزە. شایەنی باسە (عەفیف ئەلئەخزەر) پێداگیری دەكات لەسەرئەوەی كە بەئەفسانەكردن قەدەری زۆرێكی زۆر لە كارەكتەرە مێژووییەكانە، بەتایبەتی پێغەمبەران ‌و پێغەمبەری ئیسلامیش لەو حاڵەتە بەدەر نەبووە.

هەربۆیە وەك لەسەرەتای ئەم نوسینەشدا ئاماژەمان پێی کردووە، خۆرهەڵاتناسی بەناوبانگی فەرەنسی (مەكسیم ڕۆدنسۆن) Maxime Rodinson لە شوێنێكدا دەڵێت: (تەواوی ئەوشتانەی بەشێوەیەكی مێژویی دەربارەی محەمەد نوسراون، گەر كۆیان كەینەوە لەلاپەڕەو نیوێك زیاتر نابێت‌ و ئەوەی تری كە هەیە ئەفسانەو میتا-مێژووە).

كەوابێ‌ ئەو توێژەرەی لەئێستای سەدەی بیستویەكدا دەیەوێت بەدوای محەمەدی مێژوویدا بگەڕێت، ئەوكارەی چۆن بۆ مەیسەر دەبێت؟ چۆن دەتوانێت ئەو پەیامبەرە لەژێرباری ئەو هەموو ئەفسانەیەدا دەربێنێ ‌‌و ئەو وێنەیە، لە خەیاڵدانی ملیارێك موسڵماندا بسڕێتەوە؟ چۆن دەتوانێت بەتەنها بە لاپەڕەونیوێكەوە كە بەشێوەیەكی مێژویی دەربارەی كەسایەتی (محەمەد) نووسراوە، ئەو دابڕانە ئێپستمۆلۆژیە گەورەیە لە مێژووی ئیسلام‌ و لە زەینی مرۆڤی موسڵماناندا دروست بكات؟

(عەفیف ئەلئەخزەر) دەستبەجێ‌ وەڵام دەداتەوەو دەڵێت: “لەو پرۆسە دژوارەدا ئەوەی كۆمەكم پێدەكات‌ و ژێدەری یەكەمینمە، قورئانە. خوێندنەوەی قورئان بەشێوەیەكی تایبەت ‌و زۆر تازە، وەك ئەوەی ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسلام بێت. چونکە بەبڕوای من قورئان ناخودئاگای محەمەدەو بۆدەست ڕاگەیشتنیشمان بەناخ ‌و دەرونی ئەو پەیامبەرە، پێویستە وەك دەرونشیكارێك كۆدی یەك بەیەكی ئایەتەكانی قورئان بكەینەوە. ئێمە تەنها لەڕێی 6236 ئایەتەوە، دەتوانین بە ناخی كەسایەتی محەمەددا شۆڕبینەوە و بیناسین. ئەوەش بۆخۆی سەفەرێكی هەم پڕ چێژ و هەم قورس‌ و تاقەت پڕوكێنیشە.”.

ئەفسانەسازانی ناو مێژووی ئیسلام:

یەكێك لەو پرسیارە ڕوگیرانەی لە ژیانیدا ڕوبەڕووی پێغەمبەری ئیسلام بۆتەوەو دواتریش بەرۆكی موسڵمانان‌ و شوێنكەوتوانی (محەمەد)ی گرتووە، ئەوەبووە: (چۆن دەبێت محەمەد پێغەمبەر بێت، بەڵام خاوەن هیچ موعجیزەیەكیش نەبێت؟).

موسڵمانان بەدرێژایی مێژووی خۆیان‌ و بۆ دەرچوون لەو ڕوگیریە، پەرچەكردارێكی نێرڤۆسیانەیان نواندووەو كەوتونەتە هۆنینەوەو دروستكردنی لێشاوێك لە موعجیزە لەسەر پێغەمبەرەكەیان. نەك تەنها بۆ ئەو ماوەیەی لە ژیاندابووە (570-632)، بەڵكو بۆ ئەوكاتانەشی كۆرپەلەبووەو هەروەها بۆ ساتەوەختی پێش دروستكردنی جیهانیش لەلایەن یەزدانەوە.

(عەفیف ئەلئەخزەر) قورئان بەدیكۆمێنتێكی پزیشكی زۆر ڕاستگۆ دادەنێت، دەربارەی هەست‌و نەستی پێغەمبەری ئیسلام ‌و پێیوایە، كەم تازۆرێك بە دانپێدانانەكانی (ژان ژاك ڕۆسۆ) Jean-Jacques Rousseau دەچێت‌ و تەنانەت هەندێ‌جار لەو دانپێدانانەشدا، بەدگومانی‌ و دودڵی‌ و ڕاڕایی خۆی لە بڕوابوونی بەپەیامەكەی‌ و وەڕسبوونی لەدەست قورئان دەربڕیووە (فلعلك تارك بعض مايوحي اليك، وضائق به صدرك)، (هود، 12).

هاوكات وەك دیكۆمێنتێكی مێژوویی گرنگیش سەیری دەكات‌ و پێیوایە تەواو شوێن باوەڕو جێی متمانەیە، چونكە سەروەختێك لە ساڵی 1972 سەقفی سەرەوەی مزگەوتی (سەنعا) لە (یەمەن) دەڕوخێنرێت، قورئانێك دەدۆزنەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 65 كۆچی ‌و هیچ جیاوازیەكی لەگەڵ ئەو قورئانەدا نییە كە لەسەردەمی (عوسمانی كوڕی عەفان)دا كۆكراوەتەوەو تاکو ئەمڕۆش دەستاودەست دەكات.

لە چەندین ئایەتی قورئاندا هاتووە كە (محەمەد) جگە لە گەیەنەرێكی پەیامەكانی یەزدان ‌و پەیامبەرێك، دەسەڵاتی هیچ شتێكی دیكەی نییە. لەسەر پرس ‌و باسی موعجیزەو ئەو شتە نائاساییانەشی هەموو پێغەمبەرێك خاوەنیان بووەو پەیامبەری ئیسلام لێیان بێ‌بەش بووە، لە گوتاری قورئانیدا گفتوگۆیەكی سێنتراڵ بەگەرمی لەنێوان دوو بەرەدا بونی هەیە، خودا لەلایەك‌ و گومانكارانیش لە پەیام ‌و پێغەمبەرایەتی (محەمەد) لەلایەكی دیكەوە. لەو نێوەندەشدا (محەمەد)ی پەیامبەر، هیچ قسەیەكی نییەو تەنها‌ و تەنها بابەتی ئەو گفتوگۆیەیە.

ئەوەی لەو گفتوگۆیەدا دوپات دەكرێتەوە ئەوەیە كە خواستو ویستی خودا نەك موعجیزەكانی پێغەمبەر، بڕیار لەسەر بڕواهێنان یان نەهێنانی كەسێك ‌و تەواوی مەسەلەكانی دی دەدات… ئەوانەشی داوای بەڵگەو موعجیزەیان دەكرد لەكاتی هاتنی ئیسلامدا، هیچ گومانێكیان لە هێزو تواناو جەبەروتی یەزدان نەبووە، بەڵكو داوایان دەكرد (محەمەد) وەك پەیامبەرێك شتێكی وەهایان نیشان بدات، سەلمێنەری ئەوەبێت كە ئەو پێغەمبەری خودایەو دەسەڵاتی ئەوەی هەیە، شتی سەیر و نائاسایی بخوڵقێنێ‌.

بەڵام (محەمەد) لەبەرامبەر داواكاری زۆری ئەو گومانكارانەدا هەریەك وەڵامی هەبووە، ئەویش ئەوەیە موعجیزە بەدەست ئەو نییەو بەدەست خودایە، چونكە ئەویش مرۆڤە وەك ئەوان ‌و لەوان زیاتری لەدەست نایەت. تەنها شتێكیش خاڵی جیاوازی نێوانیان بێت ئەوەیە، ئەو وەحی بۆدێت ‌و مرۆڤەكانی لێ‌ ئاگادار دەكاتەوە:

– (قل انما الآيات عند الله)، (الأنعام/109).

-(قل انما الآيات عند الله وانما أنا نذير مبين)، (العنكبوت/50).

-(وماكان لرسول أن يأتي بأية الا بأذن الله)، (الرعد/38).

-(قل إنما أنا بشر مثلكم يوحي الي)، (الكهف/ 110).

-(قل لاأقول لكم عندي خزائن الله ولاأعلم الغيب)، الأنعام/50).

-(فقل إنما الغيب لله فانتظروا اني معكم من المنتظرين)، (يونس/20).

-(قل لايعلم من في السموات والأرض الغيب الا الله)، (النمل/65).

-(قل لاأملك لنفسي نفعا ولاضرا الا ماشاء الله ولو كنت أعلم الغيب لاستكثرت من الخير وما مسني السو‌ء)، (الأعراف/188).

-(قل... ماعندي ماتستعجلون به، إن الحكم إلا لله، يقص الحق و خير الفاصلين)، (الأنعام/ 57).

-(قل لو أن عندي ما تستعجلون به لقضي الأمر بيني وبينكم، والله أعلم بالظالمين، وعنده مفاتيح الغيب ولايعلمها الا هو)، (الأنعام/ 58).

تەواوی ئەم ئایەتانە بەڵگەن بۆئەوەی (محەمەد) پەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزە بووە، جگە لە قورئانەكەی كە موعجیزەیەكی بەیانییە.

ئەوەی وادەكات موعجیزە و لۆژیكی موعجیزە تەحەكوم بە كەلەپوری ئیسلامیەوە بكات ‌و لەوەشدا (محەمەد) پشكی شێری بەركەوێت، سیرەنووسان ‌و موتەكەلیمون‌ و شرۆڤەكاران‌ و فەقیه و پیاوانی ئایینین كە پێیان هەزم ناكرێت، (محەمەد) پەیامبەری ئەوان بێت ‌و كەچی خاوەنی موعجیزەش نەبێت.

لێرەوە بۆ خۆدەربازكردن لەو ڕوگیرییە، ئەوانە وەك ئەفسانەسازانی ناو مێژووی ئیسلام، دەست دەكەن بە داتاشینی ئەفسانەی هەمەجۆرو موعجیزەگەلێكی بێ‌ شومار. سەرەتا بە ژمارەیەكی كەمی موعجیزە دەست پێدەكەن‌ و پاشان ساڵ بە ساڵ ‌و قۆناغ بە قۆناغ‌ و سەدە دوای سەدە، قەوارەی ئەو موعجیزانە زۆرتر و زیاتر و قەبەتر دەبێت.

بۆ نموونە لە بەراییەكانی سەدەی سێهەمی كۆچیداو سەروەختێك سیرەی (ئیبن هیشام) دەنووسرێتەوە، تەنها دە موعجیزەی پێغەمبەری ئیسلام باس دەكات. كەچی دوو سەدە دوای ئەوە (واتە لەنیوەی یەكەمی سەدەی پێنجەمی كۆچیدا)، ژمارەی ئەو موعجیزانە چوارقات زیاد دەكات‌ و لای (ئەبو حەسەنی ماوردی) دەبنە چل موعجیزە. دواتر لە (دلائل النبوة)دا، (بیهقي) دێت‌ و جارێكی تر ئەو موعجیزانە دووبارە دەنوسێتەوە. بەڵام لە سەدەی شەشەمدا ژمارەی موعجیزەكان لای (قازی عەیاز) هەڵدەكشێت ‌و دەبنە سەدوبیست موعجیزە.

لە سەدەی هەشتەمیشدا (ئیبنولكەسیر)، سیرە دەنووسێتەوەو هەمان ژمارەی موعجیزەكانی (قازی عەیاز) دووبارە دەكاتەوە. سێ‌ سەدە دوای ئەوە (واتە لە سەدەی یانزەی كۆچیدا)، (حەلەبی) لە (سیرة الحلبیة)دا دەنوسێت كە پەیامبەری ئیسلام خاوەنی سێ‌هەزار موعجیزە بووە.

ئەڵبەت دەمانتوانی لێرەدا زۆرێكی زۆر وەك نموونە لەو موعجیزانە بەردەست بخەین، بەڵام بەپێویستمان نەزانی ‌و ئەوەی دەیەوێت بەدوای ئەوەدا بچێت، ئەوا دەتوانێت لەم دوو كتێبەی (عەفیف ئەلئەخزەر) و (جۆرج تەرابیشی)دا دەستی پێیان بگات.

تەرابیشی لە كتێبەكەیدا دەڵێت، نوسەرانی سیرە زۆر ئایدیۆلۆژی ‌و لایەنگرانە نووسیویانەو دەست پاك‌ و سەر ڕاست نەبوون لە كارەكەیاندا. بەڵگەشی بۆ ئەمە ئەوەیە كە لە ئەدەبیاتی سونەدا كاتێك باس لە موعجیزەكانی محەمەد دەكرێت، ئەوەی بزرەو ناوی نایەت (عەلی كوڕی ئەبی تالیب)ە. لەكاتێكدا لە ئەدەبیاتی شیعەداو سەروەختێك باس و خواسی موعجیزەكانی پێغەمبەر دێتە پێش، ئەوەی ئامادەگی بەردەوامی هەیەو بەزەق‌ و زۆپی دەبینرێت، (ئیمامی عەلی)ە. ئەوەش لەلای (خوسەیبی) وەك شیعەمەزهەبێك بەڕوونی بەدی دەكرێت.

سەفەری ئەم دوو نووسەرە بەنێو ئایەتەكانی قورئان ‌و حەدیس ‌و سیرەو كەلەپووری ئیسلامدا، بۆ ئەوەیە وێنەی ڕاستەقینەی پەیامبەری ئیسلام بدۆزنەوە. بۆ ئەوەیە بەو (محەمەد)ە بگەن كە لە مێژوودا ژیاوە. هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لە قورئان ‌و لە (محەمەد)‌و لە ئیسلام، بەشێوەیەكی مێژوویی‌ و دور لە خورافات‌ و سیحر و شێواندن.

تەنها ئەوانەش دژی ئەم جۆرە هەوڵانە دەوەستنەوە كە ناتوانن، لە دنیای خورافات ‌و ئەفسانەسازی بێنەدەرێ ‌‌و شتەكان وەك خۆیان لەناو مێژوودا ببینن.

موسڵمانان پێویستیان بەوەیە، لە فەزای موعجیزەو لۆژیكی موعجیزەو ئەفسانەو خورافات بێنەدەرێ ‌‌و دۆگمای ئایینی بە ئەقڵی زانستی بگۆڕن. ئەو دۆگمابوونە ئایینیەی لەخشتەت دەبات ‌و وەهمی ئەوەت تێدا سەوز دەكات كە دەشێت، بەشێوەیەكی جادوبازانە كۆنترۆڵی سروشت ‌و گەردوون بكرێت ‌و جڵەوی یاساكانیان بكەیت، بێ‌ ئەوەی پێویستمان بەوەبێت لە یاسا و ڕێساكانی سروشت ‌و گەردوون تێبگەین…

نەك هەر ئەوەندە، بگرە بیركردنەوەی ئایینیی دەمانگەیەنێتە ئاستی دۆگمابونێكی وا كە دەتوانین، دژی یاساكانی سروشت بوەستینەوەو فەرامۆشیشیان بكەین. بەشێكی زۆری قەیرانە دژوارەكانی جیهانی ئیسلامی بەرهەمی ئەو جۆرە بیركردنەوەیە، بۆیە دەرچوون لەو دۆخە وابەستەی شۆڕشێكی ئەقڵی‌ و شێوازی بیركردنەوەیە لە دنیا بەجۆرێكی دی.