transcultures ترانسكولتوور
جوان عزه‌ت
فكر له سێ بوارى سه‌ره‌كی خۆى بەیان ده‌كات، ئه‌ویش بیر، زمان و مێژوو. كاتێك ئه‌م هه‌ر سێ بواره به‌ره‌و میتۆدى تیۆرى و پراكتیكى ده‌چێت، ئه‌و كاته كۆمه‌ڵگا ده‌توانێت به‌رهه‌می لۆژیكى خۆی له بوونى زمان وه‌ربگرێت، بوون به‌و مانایه‌یى كه پێویسته هه‌بێت. چۆنكه زمان هه‌میشه به‌شێكى په‌یوه‌ندى بوونه له نێوان تاك و كۆمه‌ڵگادا. ئه‌و په‌یوه‌ندیه له نێوان بوونى مرۆڤ و كۆمه‌ڵگادا وه‌كو ئه‌رك و ماف په‌یوه‌ندیه‌كى ئاراسته‌كراوى هێز و ئه‌قڵه. له‌برى ئه‌وه وشه‌یش هه‌موو كاتێك وشه‌یه‌كى فه‌رهه‌نگىیه. زمانیش له‌رێگاى وشه ده‌توانێت ببیته زمانێكى به‌ئاگاهاتنه‌وه. هه‌ر له به‌ر ئه‌مه زمان وه‌كو دنیای ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤ دنیایه‌كى جیاكارى و بوونى دێته هه‌ڵسه‌نگاندن. ئانكۆ جیهان بینینى مرۆڤ له باره‌ى گه‌ردوون و لێگه‌رانه‌وه‌ى بیر و زمان و مێژوویه‌وه، ده‌بێت جیهان بینینێكى تایبه‌ت بێت بۆ ناو گشتیه‌كه. له‌م باره‌وه، هه‌رچى شتێكى هه‌بێت جێ بیركردنه‌وه‌یه. بیركردنه‌وه خۆیشی ئه‌و پێكهاته‌یه ئه‌وه‌ى ئێمه به‌ره‌و ویستى زمان ده‌بات. زمان ئه‌وه‌نده به‌هێزه ئه‌وه‌نده‌ى له‌گه‌ڵ بزاڤى رۆشنگه‌رى خۆى ئیفاده ده‌كات. ئه‌گه‌ر روڵى زمان رۆڵێكى فكرى بێت، ئه‌و كاته زمان ده‌توانێت خوازتى میله‌تێكى داماو و تراژیدى دیارى بكات و ببێته ئاوێنه‌ى رزگارى میله‌ته‌كه. ده‌وله‌تێكى وه‌كو ئه‌ڵمانیا به فه‌رهه‌نگى زمانى خۆی هه‌وڵده‌دات به‌ره‌و جیهانى پێشكه‌وتن و پیشه‌سازى و رۆشنگه‌رى بچێت. ئانكۆ زمانى بێ گفتۆگۆ هاوبه‌ش هیچ مانایه‌كى خۆى نابێت، هه‌روه‌كو هایدیگه‌ر وتى، ” مادام زمان مالى بوونه، ئێمه‌یش وه‌كو مرۆڤ ئه‌نجامى گفتۆگۆین” و به‌و باوه‌ڕه پێویسته، ئێمه وه‌ك تاكه‌كه‌سیش بزانین بیركردنه‌وه به رێگاى زمان توانیوێتی به‌رده‌وام گەشە بكات. من پێم وایه ئه‌گه‌ر زمان به‌رهه‌م نه‌هاتبوایه‌وه شارستانیه‌تیش نه‌یده‌توانى ببێته به‌رهه‌مى مێژووى مرۆڤایه‌تى. زێده‌بارى ئه‌وه، بوونى مرۆڤیش وه‌كو جۆگرافى و كات و فه‌لسه‌فه به‌ئاسانى ئاشكرا نه‌ده‌بوو. نه‌مازه ئه‌گه‌ر مێژووى مرۆڤ مێژوویه‌كى پارچه و بلاو و پرته‌وازه بێت .به‌ر له‌وه‌ى بدوێین له‌سه‌ر ئەوەی رۆشنگه‌رى چییه؟ پێویسته بزانین زمان چۆن خۆى به‌رهه‌م هێنراوه! به‌بڕواى من، ئه‌گه‌ر زمان ده‌نگ و ره‌نگ و بیر وه‌ك گۆرین نه‌بێت، گفتۆگۆی رۆشنگه‌ریش نابێت. به‌و جوره تێگه‌یشتنه بیركردنه‌وه‌ى مرۆڤ ده‌توانێت بڵێت زمان به میتۆدى وشه ده‌بێته تێكست و له سه‌ر ئه‌و تێكسته وێنه دروست ده‌بێت، ئینجا به‌و وێنه‌یه بیر و ئازادى دروست ده‌بن. به‌داخه‌وه به‌و ده‌وله‌مه‌ندییه‌ى زمان كه هه‌یه، گه‌ڵى كورد به ئاستێكى گه‌وره‌وه نه‌یتوانیوه ببێته سه‌رچاوه‌ى فه‌رهه‌نگى پاراستنى زمانى خۆى؛ بۆ ئه‌وەی بیرى خۆى له‌گۆر زمانى هاوبه‌ش بۆنیاد بنێت. لێره‌دا، پێویسته تێكستى فیڵوسوف هۆڵده‌رین له بیرى نه‌كه‌ن، كاتێك بۆ گه‌ڵى خۆى ئه‌م دێرەی نووسی: ”ئێمه به‌هه‌موو ره‌مزێك نه‌خوێنده‌وارین، چۆنكه له نیشتمانێكى ناموودا ئێمه زمانى خۆمان له‌بیركردووه”. واته، مه‌به‌ستى هوڵده‌رین زمانى قسه‌كردن نه‌بووه، به‌لكۆ زمانى پاراستنى بیر و نرخ و پره‌نسیپى دادپه‌روه‌رى تاك و كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ت بووه. بۆیه پرسێك خۆى به‌رهه‌م ده‌هێنێت ئه‌ویش ئه‌وه‌یه، ئایا ئێمه‌یش وه‌كو كۆمه‌ڵگا توانیومانه له‌ناو نیشتمانێکی ئاوا ناموودا زمانێكى زیندوو درۆست بكه‌ین یاخۆد نا ؟
زمان، به سێ پێكهاته‌یى سه‌ره‌كى دروست ده‌بێت، ئه‌ویش (كڕیارى وشه، به‌رپرسیارى وشه و هێز و مه‌به‌ستى وشه) تاكۆ مرۆڤ ده‌بێته خاوه‌ن زمانى رۆشنبیرى ۆی و رۆشنگه‌رى مرۆڤ پێویستى به ئه‌رگۆمێنتى بیركردنه‌وه‌ى ئه‌قڵى هه‌یه. ئه‌گه‌ر زمان نه‌بێته دامه‌زرێنه‌رى ته‌كنیكى هۆنه‌ر و ئه‌خلاق، ئه‌و كاته ناتوانێت هێزى بوونیش دیارى بكات، چۆنكو لاوازى زمان له ئه‌نجامى لاوازى نا بیركردنه‌وه و نا به‌رگریكردن و نا به‌رپرسیارى هۆشى مرۆڤه. هایدیگه‌ر ئه‌گه‌رى ئه‌م جوره زمانه بۆ ناڕه‌سه‌نبوون به‌ماناى نه‌بوون له‌ناو هه‌بووه‌كان ده‌گه‌رێنێته‌وه، بۆیه دیاری ده‌كات: ”ئه‌مرۆ نامۆبوونى مرۆڤ به ناهۆشیارى/ ناڕه‌سه‌نى گه‌یشتووه‌ته ئاستى مۆدێرن و ته‌كنەلۆژیا”. واته زمان ئه‌مرۆ كه‌وتووه‌ته به‌رده‌م قۆناغێكى بەربه‌رى ئالۆز و شه‌رێكى گه‌وره‌ى به‌رده‌وامدا، بۆیه ده‌بێت مرۆڤ له‌رێگاى ته‌كنەلۆژیا ببیته به‌رهه‌مى زمانێكى نوێ. چۆنكه ئێستا جیهان دابه‌شى سه‌ر زه‌مینى پیشه‌ى پیشه‌سازى بووه. له‌سایه‌ى ئه‌م ته‌كنیكەش، گرنكه زمانیش سه‌رله‌نوێ خۆى نۆێ بكاتەوە. به‌م شێوه‌یه ئیتر ئه‌قلێ بازرگانى و ئابوورى و سیاسى و دیپلۆماسیش ده‌توانێت رۆڵى خۆى به‌شێوه‌یه‌كى ترى به‌رنامه‌یى ساز بكات. به‌م جوره سازكردنه‌وه دامه‌زراندنى زمان ده‌توانێت وه‌كو پرۆسه‌یى تێگه‌یشتن چه‌مكێكى گه‌وره له بوارى سیاسى دا وه‌ربگرێت.
له‌م رووه‌وه بزاڤى سیاسى له بزاڤى زمان ده‌رده‌كه‌وێت و سیاسه‌تیش به‌و بزاڤه ده‌ربازى دروستبوونى زمانى جیهانى ده‌بێت. به‌ڵام تاكۆ زمانى رۆشنگه‌ى كۆمه‌ڵگاى مرۆڤ بگاته ئاستى زمانى رۆشنگه‌رى جیهان، پێویسته سه‌ره‌تا مرۆڤ كار له‌سه‌ر گۆرینى شێواز و تایبه‌تمه‌ندى كۆمه‌ڵگاى خۆى بكات به‌تایبه‌تى له بوارى پرسى سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و كۆمه‌ڵگادا وێنه‌یه‌كى نۆێ دابمه‌زرێنێت. چۆنكه تا ئێستا له‌ناو كورددا زمان وه‌ك پارچه و شار و كارئاكته‌رى تاك نه‌هاتووه‌ته پاككردن، كاتێك زمان پاك نه‌كرابوو ئه‌قڵى گه‌ڵ و تاك و كۆمه‌ڵگایش پاككراو نابێت. مه‌به‌ستى من لێره ئه‌وه‌یه، ده‌بێت زمانى ئێمه وه‌ك ئاراسته‌یه‌كى له‌ش و بیركردنه‌وه‌ى مه‌عریفى بناسرێتەوە. به‌بڕاوى من مادەم ویست و خوازته‌كانى ئێمه له زمان ده‌رده‌كه‌ون، گرنگه ره‌خنه‌یى ئێمه‌یش ره‌خنه‌ى ناخ و به‌رهه‌مهێنانى تێكستى ژیان بێت. ئه‌مە چه‌نده واده‌كات بزاڤى رۆشنگه‌رى له‌سه‌ر بۆنیادنانى زمان و ناسنامه به‌دى بێت. ئه‌م به‌دیهێنانه واده‌كات هه‌ر مێژوویه‌كى ئاوا به‌رهه‌مى ئه‌قڵى مرۆڤ و بۆنیادى بێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر بزاڤێكى نارۆشنگه‌رى له رێگادا بوو، من باوه‌رم وایە ئه‌و كاته مێژوویه‌كى نابه‌رهه‌مهێنه‌ریش خۆى ئیفاده ده‌كات. هه‌ر بۆ نموونه، شۆره‌شى پێشكه‌وتن له ئاشكراكردنى شوێن و بۆنیادى جۆتیارى و سرۆشتى و چاودێرى سه‌رهەڵدانى لادێ به‌ره‌و میتۆد و تایبه‌تمه‌ندى رۆشنگه‌رى شارستانى و مه‌ده‌نى چوو. له كۆندا ئاگر و چاندن و ئاو و هه‌وا ئه‌م نیشانانه‌ى بیركردن و سه‌رده‌مى پێشكه‌وتنه‌كانى مرۆڤ و میله‌ته‌كان بوو.
به‌ڵام پێش ده‌ركه‌وتنى ئه‌فسانه‌كان ئیتر میله‌ت بۆ میله‌تى گه‌ران له هه‌قیقه‌ته‌كان و له‌گه‌ڵ هاتنى زانست پاشان فه‌لسه‌فه هه‌وڵى گۆرینى بیرو وتێگه‌هى په‌رستن و پیرۆزیه‌كان كرد، ئه‌و كاته‌یش زمان و رۆشنگه‌رى گۆرینى نوێی خۆی بۆنیاد ده‌هێنا به‌تایبه‌تى پشتى زاڵبوون له‌سه‌ر ئه‌قڵى مرۆڤه‌كاندا هات ئیتر مرۆڤ توانى به رێگاى هێزى ئه‌قڵى بەسەر ئه‌فسانه و بیرو و بوچوونه كۆنه‌كەدا زاڵ بێت. ئه‌م ئاراسته‌یه شارستانیه‌تى میله‌تان گۆرى و به خێراتر خست بۆ ئه‌وەی مرۆڤ بتوانێت له‌به‌رده‌م ئه‌زموونى نۆێ ژیانی ببێته كارێكته‌رێكى ئه‌قڵانى و ئه‌خلاقى. به‌ڵام به‌ر له‌وه‌ى بزاڤى ئه‌قڵانیه‌ت سه‌رهەڵبدات زمانى میتۆدى خۆى بنچینه‌ى درۆست كرد و زمان بۆ مێژووى رۆشنگه‌رى بوو بە به‌شێكى سه‌ره‌كى پێشچوون و پێشكه‌وتن. به‌م مانایه، زمان بۆ ده‌رگایى رێكخستنى زاراوه‌ى پرسى رۆشنگه‌رى چییه؟/ كانت. پاش ئه‌م بیرۆكه و پرسه زاراوه‌ى رۆشنگه‌رى به‌جارێك ماناى زمان و بیر و فه‌لسه‌فەی خۆی به‌رهه‌م هێنا. ئه‌مه له ئه‌وروپا بووە ده‌ركه‌وته‌یه‌ك له زورینه ده‌ركه‌وته‌كانى پێشكه‌وتنى ئیدیۆلۆژیه فكریه‌كان. ئه‌م ئیدیۆلۆژیه فكریه مرۆڤ ده‌توانێت وابڵێت هه‌ر جارێك خۆى له‌سه‌ر مێژوویه‌ك دامه‌زراند وه‌كو رۆشنگه‌رى شۆرشگێڕى و رۆشنگه‌رى فه‌لسه‌فى و رۆشنگه‌رى هزر و ئازادى ئه‌قڵى. ئا به‌م مانایه ئێمه ده‌توانین به‌و شێوه‌یه پێناسه‌ى رۆشنگه‌رى بكه‌ین و بڵێین رۆشنگه‌رى ئه‌و زاروه‌یەیە كه له زمانى ئه‌ڵمانى هاتووه‌ته وه‌رگرتن، به‌تایبه‌تى پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌یلەسوفی ئه‌لمانى كانت/ ئه‌م زاراوه‌یە وه‌ڵامى خۆى، له پرسى رۆشنگه‌رى چییه؟ وه‌رگرت.
زیاد له ئه‌وه زانستى رۆشنگه‌رى ئه‌و زه‌مینه‌ی له‌به‌ر سینورى رێنیساسى سه‌ده‌ى پازده‌یه‌م و شازده‌یه‌مى كراوه، كه شۆرشى هیۆمانیزمى به‌جارێك سه‌رهەڵبدات و گورین له زمانى نه‌ریت و باوه‌ره‌كانى ئیدیۆلۆژى ئاییندا درۆست ببێت. به هه‌مان وشه، زمان و رۆشنگه‌رى له‌ڵایى بیركردنه‌وه‌ى ئەوروپایه‌كان بوو بە پاشخانه‌یه‌كى گه‌وره له به‌رده‌م دووباره نۆژه‌نكردنى ئه‌قڵ و بیروبۆچونه كارێكته‌ره هه‌ره پێشكه‌وتوه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه. بۆیه ئه‌م چه‌نده‌یه پاڵپشتێكى گه‌وره‌ى ئه‌و سه‌رده‌مه بوو له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدانى كۆمه‌ڵه‌ى ده‌ره‌به‌گ و جۆتیار و چینه جیا جیاكان. به‌و ره‌نگه بیرى ئه‌فسانه‌یی و مێژوویى و ئایینیى وه‌ك بناغه‌ى گۆڕین بۆ ئامانجى به‌رهه‌مهێنانى بوونه زانستتیه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه. بۆیه زانست و ئایین به‌شێوه‌یه‌كى كراوه‌تر كه‌وتوونه‌ته به‌رده‌م ململانێیه‌كى مشتۆمڕی ترى به‌رده‌وام. له‌برى ئه‌وه پێشكه‌وتنى زمان و رۆشنگه‌رى به‌رهه‌مى بیركردنه‌وه‌ى ئه‌قڵى “تۆما ئه‌كوینى/ له قۆناغى چه‌رخى ناوین و دانتى/ نوینه‌رى شۆڕ‌شى زه‌مینه‌سازى رێنساسى دیكارت/ بیرى ئه‌قڵانى و فه‌لسه‌فه‌ى جوانناسى و… هتد بوو”. ئه‌و كاته زور بیروباوه‌ڕى ترى زانین كه‌وتووه‌ته ناو قۆناغى راستى بوونى مرۆڤ و بوونى ژیاندا به‌تایبه‌تى پێش سه‌رهڵدانى رۆشنگه‌رى شۆرشى ئه‌قڵى له ئەوروپا گه‌شه‌كردبوو پاش بیرى ئازادى زه‌مینه‌ى تاكه‌كه‌سى گرتووه‌ته‌وه. ئه‌و كاته شۆرشى رۆشنگه‌رى بۆ بزاڤى تێگه‌یشتنى ئازادى. چۆنكه هه‌ر له یۆنانى كۆن و تاكو ده‌گاته قۆناغى ئاشكراكردنى زمانى، كار له سه‌ر گۆڕینى كۆمه‌ڵگا هاتووه‌ته كردن، ئه‌ویش به هاوكارى زمان و بیركردنه‌وه‌ى فەیلەسوف و كارێكته‌ره‌كانى ئه‌و زه‌مه‌نه. به‌و بیروباوه‌ڕه رۆشنگه‌رەیش بۆ بزاڤێكى به‌رده‌وام له به‌رده‌م خۆێنده‌وارى زانستى مرۆڤ و كۆمه‌ڵگا و جیهاندا. تاكو كه‌سایه‌تیەكى وه‌كو رۆسل ئه‌م شۆر‌شه ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ بزاڤى ئه‌زموونى به‌ڕیتانى كه له تولێرانس ده‌ستى پێكرد. وادیاره گۆڕین كریارێكى میژووییه و پرۆژه‌ى گۆڕین خۆیشی بێ رۆشنگه‌رى نایەته جێ به‌جێكردن. ئانكۆ مرۆڤ ناتوانێت بێ گۆڕینى مێژوو ده‌ربازى قۆناغى پێشكه‌وتن و تێگه‌یشتن ببێت. چونكه گۆڕین خۆى له ده‌ره‌وه به‌رهه‌م ناهێنێت، به‌ڵكۆ له ناوه‌وه ده‌ستى پێ ده‌كات و له‌گه‌ڵ ئه‌مه مرۆڤ ناتوانێت قۆناغى هۆشیارى به‌بێ قۆناغى رۆشنگه‌رى تێپه‌رینێت. له‌ورا پێش ریفۆرمى ئابوورى بێتە كردن ده‌بێت ریفۆرمیی مێژووى و ئاینى و كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌ست پێبكات و له‌گه‌ڵ ئه‌مه پیشه‌سازى خۆى دروست ده‌بیت كاریگه‌رى ده‌كاته سه‌ر زمانى بیركرنه‌وه‌ى تاك و كۆمه‌ڵگا.
سه‌رچاوه‌كان له‌مانه پێكهاتوون:
ـ مارتن هایدیگه‌ر، بوون و كات، وه‌رگێران له ئینگلیزیه‌وه: د. محه‌مه‌د كه‌مال.
ـ فریدریش هوڵده‌رین، نان و شه‌راب، وه‌رگێران: دلاوه‌ر قه‌ره‌داغى، چ1ـ چابخانه‌ى تاران، سال 2020.
ـ ووتار: محسن ئۆسمان، شوَرةشى رۆشنگه‌رى و عه‌قلانى/ گه‌ریان به‌ر به شۆپى ره‌خنه‌يى. گۆڤارى هاڤیبوون/ گۆڤارێكى لێكولینه‌وه‌ى كوردى، ژماره 28/ 2011/ دهۆك بلاوكراویه‌وه.
Images: https://pixabay.com/fr/
