كێشەی ئاو حەتمییە

ڕاستە 70% ی زەوی ئاوە، بەڵام تەنیا 3.5ی ئاوی شیرینە، ئەم ڕێژەیەش هەمووی توانای دەست پێ ڕاگەیشتنی نییە و تەنیا 1%ی بە ئاسانی دەتوانرێت بەكاربهێنرێت. ئەو ڕێژەیەش بۆخۆی زۆر بە نایەكسانی بەسەر زەویدا دابەش بووە.

بۆ نمونە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، كە 5%ی كۆی دانیشتوانی جیهان لە خۆی دەگرێت، تەنیا 1%ی ئەو سەرچاوە ئاوییانەی تێدا هەڵكەوتووە كە قابیلەتی نوێبوونەوەیان هەیە.

بەپێی لێكۆڵینەوەكان تا 2025 ڕێژەی 66%ی خەڵكی جیهان ڕووبەڕووی كێشەی كەمئاویی دەبنەوە.

خۆرهەڵاتی ناوەڕاست گەورەترین مەترسی كەمئاویی لەسەرە. بەپێی راپۆرتێكی جیهانی تا ساڵی 2040 نزیكەی 33 وڵاتی جیهان ڕووبەڕووی قەیرانی كەمئاویی دەبنەوە، كە زۆربەی زۆریان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن.

خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بنەمادا ناوچەیەكی وشكە، سەرەڕای ئەمە گۆڕانكاریی كەشوهەوا و گەرمبوونی زەوی، كاریگەریی بەرچاوی كردووەتە سەر كەمبارانی و وشكەساڵی، بەجۆرێك پێشبینیی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا زۆر ترسناك دێنەبەرچاو. بۆ نمونە كەمبوونی باران و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی پێشبینی دەكرێت كە 60% خاكی سوریا بكات بە بیابان. هەروەك پێشبینیی ئەوە كراوە كە تا ساڵی 2100 ئاوی ڕووباری نیل بەهۆی گەرماوە 75% كەم ببێتەوە.

شارەزایانی بواری ئاوی سویدی، لە لێكۆڵینەوەیەكدا، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن تا 2040 ئاوی دیجلە و فورات بە جۆرێك كەم دەبێتەو ئیتر ناگەنە دەریا.

گرفتەكە تەنیا هەر ئەمە نییە، لەساڵی 2050 ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی دەبێـتە 9 ملیارد كەس. زۆربوونی دانیشتوان و بەرزبوونەوەی خواست لەسەر ئاو گرفتێكی گەورەی بۆ ئەو ئاوە دروست كردووە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، خراپی ئیدارەدانی ئاو و ململانێ سیاسییەكان لەسەر ئاو و بەكارهێنانی وەك كەرەستەی سیاسی لەولاوە بووەستێت.

بۆیە پێشبینی دەكرێت شەڕی داهاتوو لەسەر ئاو بێـت. لە 50 ساڵی رابردوودا 37 كێشە لەنێوان وڵاتاندا لەسەر ئاو بووە، لەو ژمارەیە جگە لە 7 دانەیان ئەوانی تر هەموویان لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بوون. هەندێك شارەزا، ئاویان ناو ناوە نەوتی ئەم سەدەیە. چاوەڕوان دەكرێت چۆن لە سەدەی ڕابردوودا شەڕ و كێشە و ململانێ لەسەر نەوت بوو، لەم سەدەیەدا كێشەو ململانێكان لەسەر ئاو بێت.

زۆربەی ڕووبارە گەورەكان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هاوبەشن، ئەمەش كێشەكەی ئاڵۆزتر كردووە. عیراق و سوریا و توركیا و ئێران لەسەر دیجلە و فورات كێشەیان هەیە. توركیا دەمێكە خۆی ئامادەكردووە، تا ئاو وەك كارت و چەكێكی سیاسی بەكاربهنێت. ئەتاتورك لە سییەكانی سەدەی ڕابردوودا لە ڕێگەی پرۆژەی ئەناتولی باشوری رۆژهەڵات (گاپ) پلانی داناوە 22 بەنداو لەسەر هەردوو ڕووبارەكە دروست بكات. ئێستا بایەخی ئەم پرۆژەیە گەیشتووەتە ئاستێك كە توركیا بكات بە هێزێكی كاریگەرتر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئاو جێگەی نەوتی بۆ بگرێتەوە. ئەگەر پرۆژەكە هەمووی تەواو بێت، دەبێت عیراق و سوریا دەست لە نیوەی ڕاستی ئاوی دیجلەو فورات بشۆن.

ئەمە كێشەیەكی گەورەی سیاسی، ژینگەیی و مرۆییە، تەنانەت ئێران وەك زلهێزێكی ناوچەكە ئەمە بە هەڕەشە بۆ سەرخۆی دەزانێت.

بەپێی ڕاپۆرتە باوەڕپێكراوەكان، تا ساڵی 2050 نزیكەی 150 ملیون كەس بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەواوە ئاوارە دەبن.

بێگومان ژمارەی بەرچاوی ئەمانە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەبن، تەنانەت ڕاپۆرت هەیە ئاماژە بەوە دەکەن، كە ئەگەر بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای زەوی بەشێوەی ئێستا بەردەوام بێت، لە كۆتایی ئەم سەدەیەدا چیتر وڵاتانی كەنداو بەكەڵی ژیان كردن نامێنن.

لەسەر ڕووباری فورات نزیكەی 5 ملیون كەس دەژی، ئەگەر ئەم ڕووبارە وشك ببێت یان ئاوەكەی بەجۆرێك كەمبێتەوە كە بەكەڵكی خواردنەوە نەمێنێ كارەساتێكی مرۆیی و قەیرانی گەورەی سیاسی و ئەمنی دروست دەكات و ئەو ناوچەیە هەمان چارەنووسی شاری ئوری سۆمەرییەكانی دەبێ.

زۆر شرۆڤە هەیە كە قەیرانی ئێستای سوریا دەبەستنەوە بە كێشەی ئاوەوە، چونكە سەرەتای ئەو قەیرانە گەورەیە كاتێك دەستی پێكرد كە ژمارەیەك گەنجی شاری درعای سوریا دەستیان كرد بە نووسینی دروشم دژی كاربەدەستانی شارەكەیان سەبارەت بە دابەشكردنی ئاو و دوایی دەستگیركران و ئەشكەنجە دران و دواتر كێشەكە تەقییەوە.

كێشەی ئاو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەك كێشەی نەوت لە سەدەی ڕابردوو، دیسان پشكی گەورەی دەكەوێـتە كوردستانەوە. كورد هێشتا هێندە دەسەڵاتی پەیدانەكردووە چارەنووسی ئاوەكەی بەدەست خۆیەوە بێت و ئەم كارتە مەزنە بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربهنێـت.

كێشەی ئاو بۆ كورد هەم مەترسیی جدی و هەم بەرژەوەندیی باشی تێدایە، دەكرێت كورد ململانێ لەسەر ئاو بە قازانجی قەزییەكەی بەكاربهنێت و ناكۆكیی وڵاتان لەسەر ئەو مەسەلەیە بقۆزێتەوە، ئەمەش پێویستی بە یەكگرتووی و وریایی هەیە، بەڵام مەترسیی جدیش ئەوەیە كە پەلاماردانی كوردستان و هەوڵی كۆنترۆڵكردنی ئەم نێچیرە تەڕە توندنتر بچێتە پێشەوە، بە تایبەت كە كورد خۆی هێزێكی لاواز و پەرت و بڵاوە.

لە عیراقێدا، كورد دەتوانێ كێشەی ئاو بۆ ئاوەدانكردنەوەی وڵاتەكەی خۆی بەكاربهێنێت، حكومەتی ناوەندی ناچار بكات پارە سەرف بكات بۆ درووستكردنی بەنداو لەناوچە شاخاوییەكانی كوردستان، بەڵام دەبێـت كاربەدەستانی كورد بۆ ساڵانی داهاتوو مەترسی ئاوارەبوونی ناوچەكانی خوار بهێننە پێشچاو كە ڕەنگە ئاوارەبوونەكە تەنیا حاڵەتێكی مرۆی نەبێت و رەنگە بەشێوەی تر بەرێوەبچێت.