ئەزمونەکانی کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست، بەرامبەر گۆڕانی کەشوهەوا

خوێندنەوەی مێژوو  بە قووڵی و ئاوڕدانەوە لە تەواوی ئەو ڕووداو و دەرئەنجامانەی،  کەکاریگەری لەسەر کۆمەڵگا بەگشتی و تەواوی بوارەکانی ژیاندا هەبووە، تەندروسترین شێواز و باشترین مێتۆدی هەڵهێنجانی ڕاستیەکانە، پێوەرێکی باشە بۆ  بنکۆڵکردنی ڕابوردوو و پێشبینی کردنی داهاتوو. بێ ئاگابوون لە دوێنێ، کەلێنی جۆراوجۆر لە بەرنامە و ڕایەڵکردنی چارەسەرەکان جێدەهێڵێت، بواری ژینگەش، ئەگەرچی تەمەنی کارکردنی تیایدا بە زانستی و بە پڕاکتیك تەمەنێکی زۆر نیە و یەکەم کۆنفڕانسی ژینگەیی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٧٢ لە ستۆکهۆڵم، بەڵام بە گەڕانەوە بۆ کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست و  وردکردنەوەی دیاردەکان، دەیسەلمێنن ئەو گۆڕانانەی بەسەر کۆمەڵگادا هاتوون، زیاتر بەهۆکاری گۆڕان لە خودی ژینگەکەدا بووە، بۆ نمونە گۆڕان لە کەشوهەوادا.

لە سەردەمی بەستەڵەکی  بچوکی کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاستدا، کە لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەوە تا  نزیك کۆتایی سەدەی هەژدەهەم  درێژەی کێشا، لەبەر ئەو گۆڕانەی لە نزمبوونەوەی پلەی گەرمی  بە بڕی زیاتر لە دوو  پلەی سەدی لەچاو پێشتر و بەکەڵك نەهاتنی  ئاو و هەوا بۆ چاندنی بەروبوومی کشتوکاڵی،  بووە هۆی تەنینەوەی برسێتی و قاتوقڕی و تێکچوونی باری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا، زاڵبوونی سەرماوسۆڵە بەسەر تەواوی ناوچەکانی ئەوروپا و نەبوونی داهاتی کشتوکاڵ ،نەشیاوی خاك  بۆ چاندن و بەرهەمهێنانی دانەوێڵە، کە خۆراکی سەرەکی خەڵك بوو، بەشێوەیەكی زۆر سەخت تەنگی بە ژیان هەڵچنیبوو .

فیلیپ بلۆم، یەکێکە لە مێژوونووسە ناودارەکانی ئەم سەردەمە لە ئەوروپا، لەدایکبووی شاری هامبۆرگە و لە ئێستادا نیشتەجێی ڤییەنایە، لە کتێبی Die Welt aus dem Angeln دا باس لە سەردەمێکی کورتی بەستەڵەك دەکات لە نێوان ساڵانی ١٥٧٠- ١٧٠٠ ی زایینی لە ئەوروپا، ئەم کتێبە پاش بڵاوکردنەوەی، چووە ڕیزبەندی یەکەمی کتێبە چاپکراوەکانی ساڵی ٢٠١٧ وە و بۆ ماوەیەکی زۆریش هەر لەو ڕیزبەندەدا مایەوە، هەر بۆ زانین ئەوەی من لێرەدا بەشێکیم وەرگێڕاوە، لە ناوەڕۆکی چوارەمین جاری چاپکرنی ئەو کتێبەیە.

لە کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاستدا، کەشوهەوای ئەوروپا بەجۆرێك لەبار بوو، کە باخی ڕەز بۆ بەرهەمهێنانی شەراب تا باشوری نەرویج  لەبرەو بوو ، واتە کەشوهەواکەی  بۆ چاندنی ئەو ڕووەکە دەگونجا، وەلێ لە کۆتایی سەدەی شانزەوە پلەی گەرمی (٤- ٥) پلەی سەدی بەرەو نزم بوونەوە چوو و تا سەرەتای سەدەی هەژدەهەم بەردەوام بوو، کە بە (سەردەمێکی بچوکی بەستەڵەك) ناودەنرێت، هەرچەندە تا ئێستا هۆکاری ئەو گۆڕانی کەشوهەوایە نەزانراوە، کە کاریگەری لەسەر  نائارامی و شێواندنی باری کۆمەڵایەتی و کولتووری ئەو سەردەمە هەبووە[[1]]

بەهۆی ئەو گۆڕانی کەشەهەوایە، کە زیاتر لە چوار پلەی سەدی بوو ،نەهاتی ڕووی لە ئەوروپا کرد و پاشان برسێتی و هەژاری ئەوەندەیتر باڵی بەسەر کۆمەڵگادا کێشا، ئەم دۆخە کاریگەری لەسەر ئەرستۆکراتەکانیش هەبوو، نەك ئەوەی کە برسی بن، بەڵکو کەمی داهات واتە کەمبوونەوەی باج و خەرجی سوپا و کورتهێنان لە دابینکردنی کەرەستەی شەڕ، واتە بەجۆرێکیتر هەڕەشە بوو لەسەر مان و بوونی دەسەڵاتیش لەو سەردەمەدا[[2]]

ئاشکرایە کە لەو چەرخەدا دەسەڵاتی ئاین و بەتایبەتی کڵێسە لە ئەوروپادا، دەسەڵاتێکی تا ڕادەیەك ڕەهای هەبووە، بڕوا بوون بەوەی خودا تەنها هێزە، کە ئافرندەی هەموو داهات، سەرچاوەی بژێوی و خۆشگوزەرانیە بۆ خەڵك، بڕوایەك نەبوو کە هەڕەمەکی بێت و بەئاسانی لەق بێت. لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەم چەرخی بەستەڵەکە کورتەی، کە ئیتر نە دانەوێڵە بەرهەمی هەبوو و نە خاك و نە هەوا بە کەڵکی کشتوکاڵ دەهات، ئەوەندەیتر باری کۆمەڵایەتی شێواند، ناچار ئەم گۆڕانی کەشوهەوایەیان وەکو سزا خستە پاڵ تاوانەکانی مرۆڤ لەو سەردەمەدا، واتە لەبەر لاری مرۆڤ بەرامبەر فەرمایشتەکانی خودا و پابەندنەبوونی خەڵك بە خوداپەرستیەوە، خوداش سزای خۆی بەسەر خەڵکدا سەپاندووە و تووشی برسێتی و قات و قڕی کردوون.

تا ئێرە، سروشت کەوتبووە ژێر زەبری کێشەیەکەوە، کە نەیدەتوانی ژینگەیەکی لەبار بۆ  زیندەوەر ساز بکات  و بژێوی سەرنشینەکەی لەو ناوچەیەدا دابین بکات، سەرما و بەستەڵەك سروشتی ئیفلیج کردبوو، ئەوەی دەبێ لێرەدا بخرێتەڕوو، ئەوەیە کە زۆربەی ئەو  بۆچوونانەی کڵێسە و قەشەکانی، هۆکاری ئەو برسێتی و بەستەڵەکەی بۆ  گوناهەکانی مرۆڤ و بەتایبەت ڕۆڵی ناهەمواری ژن و  تاوانباری ژن دەگەڕاندەوە، بەڕای ئەوان دەبوو ژن سزا بدرێ و لە کۆڕ و کۆمەڵگا سەرزەنشت بکرێ، کە دژ بە ویست و پاکژی خودا ڕەفتاری کردووە و ئەم قات و قڕی و نەهامەتیەی بۆ خەڵك گوازتووەتەوە، ئەو سەرکوتکردنەی ژن لەو کاتەدا و ئەو تاریکیەی لەو کاتەدا باڵی بەسەر تەواوی فەرمانڕەواکاندا کێشابوو، بووە زەبری ئەو پێداویستیەی، دەبێ زانست ببێتە دەستپێك و بڕیاردەر، نەك کڵێسە و سروشە ڕوحیەکانی، ئەوانەی بازنەی کارکردنیان تەواو دوور و جیاوازە لەو بوارە زانستیەی، ئەم گۆڕانانە شیدەکاتەوە و هۆکارەکانی دیاری دەکات.

کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوا لەسەر ژیانی مرۆڤ بە گشتی و لەسەر ڕەوشی کۆمەڵگا بەتایبەتی، کاریگەریەکی حەتمیە، توێژینەوەکان لەم سەردەمەدا بە دڵنیاییەوە ئاماژە بەو هۆکارانە دەدەن، کە دەبنە مایەی ئەو گۆڕانە، وڵاتە پێشکەوتووەکان دەمێکە لە خۆئامادەکردنێکی بەردەوامدان، تا بتوانن کۆمەڵگا لەگەڵ ئەو گۆڕانانەدا بگونجێنن، چونکە ناسەقامگیری و  نەبوونی ئاسایش دوو ڕەهەندی گرنگن، لە شێواندنی پەیوەندیەکانی نێو کۆمەڵکا، کەمبوونەوەی باران ، قەیرانی ئاو، کورتهێنانی بەرهەمی دانەوێڵە،  وشکەساڵی و  قەڕەباڵغبوونی شارەکان، دەبنە کێشە و  لە کاتی نەبوونی چارەسەری گونجاودا، دەبنە کێشەی درێژخایەن و شیرازەی کۆمەڵایەتی هەڵدەوەشێنێتەوە.

دووربینی بۆ دواڕۆژ، بەهەند وەرگرتنی ئەو ئەگەرانەی، وا چاوەڕوان دەکرێ سەرهەڵبدەن، ئەرك و  لێپرسراوێتیە، مەرجی پەرەسەندن و گەشەسەندن بە پێوەری دابینکردنی داهاتوویەکی باشتر، پێویستی بە پلان داڕێژان و خۆبۆئامادەکردن هەیە، دیاریکردنی کزەخاڵ و کورتهێنان لە بوارە جیاوازەکاندا، لە توێی بەرنامەیەکی زانستیدا بەرچاوڕوونیەکی زۆر بۆ کارکردن دەخاتە ڕوو، بەتایبەت لە جوگرافیایەکی وەکو باشوری کوردستان، کە خاوەنی هەموو پایەکانی کارکردن و بەرهەمهێنانە، تەنها پلان و بوێری نەبێ، بەتایبەت کە خاوەنی سامانێکی مرۆییە لە دەستی کار و هزری گەنج.

بۆ دڵنیابوون لەوەی ڕووبەڕووی وشکەساڵی، تێکچوونی باری کۆمەڵایەتی، کۆچ و کۆچڕەوی نەبێ، بۆ ئەوەی بتوانێ بە بوونی سامانی سروشتی و سامانە مرۆییەکەی، لە خزمەتی مرۆڤایەتی و داهاتووەکەی بێت، دەبێ دەسەڵاتی زانست دەسەڵاتی هەبێت، تا بەرژەوەندیەکانی نیشتیمان بە گوێرەی پێداویستیەکانی کۆمەڵگا نەخشەسازی بۆ بکرێ، بۆ نمونە ئیدارەدانی دروستی شانەی ئاو، تەرخانکردنی کێڵگەی جۆراوجۆر بۆ بەرهەمی خۆماڵی، ژیانەوەی لادێ و دابینکردنی پێویستیەکانی، خۆی لە خۆیدا باشترین هەنگاون بۆ ڕێگرتن لەو کێشە و تەگەرانەی، ڕۆڵ دەبینن لە تێکدانی سەقامگیری کۆمەڵایەتی.

گۆڕانی کەشوهەوا لە کۆتایی سەدەی شازدەوە، وانە و ئەزمونی زۆرمان پێ دەڵێنەوە، بەتایبەتی لەم کاتەدا، کە چالاکیەکانی مرۆڤ هاوسەنگی سروشتی شێواندووە و شارەزایان زۆر کۆکن لەسەر ئەوەی دۆخەکە لە داهاتوودا ناهەموارتر و  سەختتر دەبێ، بڕیار و کارکردن لەسەر هێورکردنەوەی ئەو پێشهاتانە، تەنها بە هزری زانستی و پلان و ڕێکخستنی بواری توێژینەوە و  دەرئەنجامەکانیان بەدیدەهێنرێن، بە وشیاربوونەوە و پەلکێشکردنی نمایندەی چین و توێژەکان بەرەو بڕیاردان و تێهەڵکێشکردنی بۆچوونەکان و بە شەنوکەو کردنی چارەسەرە گونجاوەکان دەبێت، نەك بە پەراوێزخستنی دەسەڵاتی زانست و خزمەتی جەماوەر. درەنگ یا زوو کێشەکانی دەرئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوا لە دەرگا دەدەن، نەك هەر لە نیشتیمان، بەڵکو لە هەموو جیهاندا، بەڵام بە ئامادەکاری بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ئەو کێشەیە، بەدڵنیاییەوە زەبری  زیانەکانی  زۆر کەمتری دەبێ.

سەرچاوەکان

1. https://www.buecher.de/shop/aufklaerung/die-welt-aus-den-angeln/blom-philipp/products_products/detail/prod_id/52472302/
2. Die Welt aus den Angeln, kleine Eiszeit,4 Auflage 2021 Philipp Blom,  S. 23, 24

_______________

[1] https://www.buecher.de/shop/aufklaerung/die-welt-aus-den-angeln/blom-philipp/products_products/detail/prod_id/52472302/

[2] Die Welt aus den Angeln, kleine Eiszeit,4 Auflage 2021 Philipp Blom,  S. 23, 24