پێنج شه‌ممه‌, ئازار 28, 2024
frku

ئاوڕدانەوەیەك لە مێژووی ژینگەی ژن

بەشی دووەم

د. مەدیحە سۆفی/ ئەڵمانیا

ژن ئەو جوانییە پەنهان و شاراوەیەیە، کە تەنها ئەو هەیەتی، ئەو لێکچووی سروشتەیە، ئەو ڕوحی ژینگەیەیە، کە لە بەردەوامی و تازەبوونەوە و زاییندا، هاوبەش و لەیەکچووی سروشتن، ژن و سروشت دوو بنەمای جوانی ئەزەلین بۆ بەردەوامی بوونەوەر، هەتا ژن و سروشت هەبن، بوونەوەر لە بەردەوامی و نوێبوونەوەدایە.

ژن دیوێکی ڕاستگۆی سروشتە، لەگەڵ ئازارەکانیدا، توێژی پایز دادەماڵێ، لەگەڵ گەشبینیدا، بەردەوامیەکی ئەرێنی دروێنە دەکات، ئیتر ژن ئەو بوونەوەرە سروشتیەیە، کە نەبوونەکەی، نەهاتێکی چواروەرزی سەختە بۆ ژیان و ژینگە.

لەلایەکی ترەوە، ژن مەملەکەتێکی ناتەواوە، کۆیلەیەکی بەردەوام و بوێریەکی پڕ لە دڵەڕاوکێە، هەتا نەگاتە دۆزینەوەی شوناسی خۆی ، هەتا هزر و بیرکردنەوەی ژن، بە ترس و تابوو ئاوبدرێ، هەتا ئەو پەروەردە داخراوەی کۆمەڵگا ئەو دەسەڵاتەی هەبێ، کە ئیستا هەیەتی؛ هەتا ئەو ترس و تابووەی هەیە،  ئاودێری ناخی بکات و ڕەگی تواناکانی، بە کردەی دەستی کۆمەڵگایەکی ناکامڵ، لە هێز دابماڵێت، هەتا ئەو مینتالیتێتەی؛ کە ئێستا زۆربەی کۆمەڵگای گرتووەتەوە، خوڵقێنەری ئەو سنوورە بێت کە چەندەها سەدەیە وەکو بڤە؛ لەڕێی پەلهاویشتنی ژناندا بوونی هەیە، ژن هەر ئەو مەملەکەتە ناتەواوە دەبێ، کە شووراکانی دابڕان لە تازەگەری و نوێخوازی و نوێبوونەوە، تیایدا بەرز و بەرزتر دەکرێنەوە.

ئاشکرایە کە مێژووی یۆنانیەکان، مێژوویەکی دێرینی بنیاتنان، گەشەسەندن و هەڵسانەوەیە، تا هەنوکەش ناواخنی گەنجینەکانی ئەو مێژووە بناغەی شیکردنەوەی زۆربەی چەمکە زانستی، کۆمەڵایەتی، سیاسی و یاساییەکانە، دەستپێکی توێژینەوە لە زۆر بواردا، پێویستی بە گەڕانەوە و ئاوڕدانەوەیەکی دوور مەودا هەیە بەرەو ڕەگ و ڕیشەی هاتنەکایەوەی ئەو چەمکانە لە ڕوانگەی فەلسەفەی یۆنانەوە، ئیتر لە تایبەتمەندی هەر بوارێکەوە بێت، دیموکراتی، زانست، یاسا، هونەر و شانۆ، یاری ئۆلمپی، ڕێگاوبان، سیستەمی ئاودێری و ئاوەڕۆ، ئابووری، دادپەروەری و کۆمەڵایەتیەوە، هەموو ئەم چەمکانە ڕەگی قووڵی لەو مێژووەدا ڕۆچووە و ئیستاش بۆ هەموو لێکۆڵینەوەیەك، دەبێ هەر بەو سەرچاوە دەوڵەمەندەوە پشتبەستوو بین کە زیاتر لە سێ هەزار ساڵ تەمەنیەتی.

هەموو ئەو بوارانەی سەرەوە لە سەردەمی یۆنانی کۆندا خاوەنی داهێنانی زۆر و تێڕوانینی پوخت و تایبەتبوونە، وەلێ ئەگەر بتەوێ تارمایی مێژوویی سەر دۆخی ژنانی ئەو سەردەمە کاڵ بکەیتەوە، ئەو کاتە ئەو دیموکراتییەی، بووەتە بناغە و سەرچاوە بۆ هەموو چاخەکانی دوای خۆی، دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە، ئەگەرچی جیهان هەموو بۆ سەرچاوەی چەمکە مێژوویەکان و پەیرەوکردنی دیموکراتی، دەگەڕێنەوە بۆ مێژووی کۆنی یۆنان، هەر بە ڕیچکە ڕێی ئەو چەمکە فەلسەفیانەی ئەو کات و سەردەمەوە، توێژینەوەکانی ئێستا هەڵدەسەنگێنن، دەوڵەمەندی دەکەن، بەراوردی دەکەن و لێکدەدەنەوە.

 لەوێدا مرۆڤ بە گشتی لە سێ توێژ پێکهاتبوو، توێژی هاوڵاتی، کە تەنها پیاوەکانی دەگرتەوە، توێژی بێگانە، کە خاوەنی ستاتۆی (هاوڵاتی) نین و هیچ مافێکیان نیە، سێیەم توێژ توێژی کۆیلەکانە، ئەو تارماییەی لەسەر ئەو دیموکراتیەتەدا بوو، ئەوە بوو کە سەرجەم ژنان، خەڵکی بێگانە و کۆیلەکان لە دەرەوەی بازنەی دیموکراتیدا بوون، هەرچەندە ئابووری کۆمەڵگا و بنەغەی بەرهەمهێنان لەسەر شان و توانای ئەواندا بەرهەم دەهێنرا و بنیات دەنرا.

ئەگەرچی لێپرسراوێتی ژنان لە سەردەمی یۆنانی کۆندا، هەر لە چوارچێوەی ژیاری نێوماڵدا خۆی دەبینیەوە، وەلێ ئەرکی دابینکردنی بژێوی و ئابووریەکەشی دەگرتەوە، کاتێ بە وردی لە وشەی ئیکۆنۆمی وردبینەوە، کە وشەیەکی یۆنانیە و لە دوو بەش پێك دێت، ئیکۆس oikos بە زمانی یۆنانی کۆن بە مانای ناوماڵ یا خێزان دیت، نۆمۆس nómos بە مانای یاسا، واتە ئیکۆنۆمی هاوتای یاسای ماڵداریە و بنەڕەتی وشەی (ناموس)یش هەر لەو یاسایەوە nómos هاتووە و پاشتر وشەی (بێ ناموس) وەکو لادان لەو یاسای خێزان و ماڵداریە لێکدراوەتەوە، یاسای ماڵداریش لەو کاتەدا تەنها کاری ژن بووە، ئەو کارەش بریتی بووە لە پەروەردەکردنی مناڵ، تەونکردن، ڕستن و چنین ، دوورینی جلوبەرگ، چنینەوەی بەروبووم، کۆکردنەوەو دابینکردنی خۆراك بۆ خێزان (چاندن،کۆکردنەوە، وشکردنەوە، هەڵگرتن، ئامادەکردن)، واتە بەڕێوەبردنی ماڵ لە هەموو ڕوویەکی ئابووریەوە، کە لایەنە ئابووریەکەی گرنگترین پایەی ئەو بەڕێوەبردنە بووە[[1]] بەشداریکردنی ژنانی ئەتینا لە حوکمڕانی و کۆبوونەوەی دەوڵەت ڕێگەپێدراو نەبووە، جگە لەوەی وەکو شاهێدیش لە دادگا وەرنەدەگیرا، لەهەمان کاتدا پشکی لە میرات و کڕین و فرۆشتندا زۆر دیاریکراو و کەم بووە، لە جەژنە ئاینیەکان و پرسە و بۆنە تراژیدیەکاندا، دەبوو نەك بەتەنها بەڵکو بە هاوەڵی کەسێکەوە ئامادەبێت.[[2]]

لە زۆربەی وڵاتەکانی جیهاندا، ژنان لە هەلومەرجی سەختدا، کاریان لەسەر دۆزینەوەی خود و شوناسی خۆیان کردووە، بێ ئەوەی ئەو زنجیرە هەوڵدان و کۆششە لە یەك داببڕێن، بە تایبەتی لە ئەمریکا، لەبەرئەوەی؛ لەوێ وەکو زۆربەی شوێنەکانی دیکە ژن هەر وەکو موڵكی تایبەتی پیاو ئەژمار کراوە، تەنانەت مافی دەنگدانی ژنیش لە هەرێمەکاندا بە جیاوازی کاتی زۆرەوە دانیپێدانرا، جگە لەوەی تا ساڵی ١٩٧٥، هاوسەری ژن مافی ئەوەی هەبووە کە کۆتایی بە گرێبەستی کارکردنی ژنەکەی بهێنێ، بە بیانووی ئەوەی کە سەرقاڵبوونی بە کاری نێوماڵ و مناڵەوە کاری لە پێشتر و گرنگترە بۆ ژن، تا ساڵی ١٩٨٠ ئینجا ژنان و پیاوان کرێ دەستی کاریان هاوتا بوون، واتە بەپێی هەلومەرجی ئەوێ، ئەو یاسایانە زۆر درەنگ لە دەستوری وڵاتەکەدا جێگیر کران[[3]] ئەم گۆڕانانەش ئاسان نەبوون، بەڵکو مێژوویەکی درێژخایەنی بزووتنەوەی ژنان، ڕێکخستنی ڕێکخراوە مەدەنیەکان، چالاکی بەردەوام و ناڕەزایی جەماوەر، هەموو پێکەوە لە ڕوخانی ئەو شوورا بەرزەی پێش ئازادی ژنان بەشدار بوون.

ئەگەر لەسەر ئاستی جیهاندا، ئاوڕێك لە سەدەی ڕابوردوو بدەینەوە، دەبینین چەندەها ئەستێرە بە ئاسمانی تێکۆشاندا دەدرەوشێنەوە، چ لە بواری زانستیدا، چ لە بواری ئەدەبی و فەلسەفیدا، چ لە بواری ڕێکخراوە کۆمەڵایەتیەکاندا، کە ئەرکی سەرەکی هەوڵدان بووە بۆ یەکسانی و فەراهەمکردنی مافی مرۆڤ و ئازادی، هەر یەکێکیش لەو ئەستێرانە گۆشەیەکی تاریکی سەردەمێکی ڕۆشن کردووەتەوە، یا پەلێکی ژێر باری دواکەوتوویی، بەرەو کەنارێکی تازەگەری، نوێخوازی و نوێبوونەوە بردووە، یا زەمینەی سەرهەڵدانێکی وروژاندووە، یا چرای گومانی لە هزری دەوروپشتدا هەڵکردووە و بووەتە هۆکاری گۆڕانێك، یا ڕەتکردنەوەی باوێکی نەشیاو و هاتنەکایەوەی تازەگەرییەك کە لەگەڵ ڕەوتی سات و کاتدا بگونجێت، بەهەر حاڵ بەردێکی خستووەتە ئەو گۆمە وەستاوەی، کە ئیتر لەوە زیاتر شوورای دابڕانەکەی لەگەڵ دونیای دەرەوەی خۆی بەرزتر نەکاتەوە، ئەو درەوشانەوەیە؛ زۆر یا کەم  پەی بە توێیەکی شاراوەی تاریکی ئەو کۆمەڵگایە بردووە و لەگەڵ ئاستی هزر و بیری ئەو فریادڕەسەوە هاوپێچی یەکتر بوونە و سەرەتا بوونەتە تیوریەکی ڕەها، جار جاریش لە ڕوانگەی کۆمەڵگاوە بوونەتە تیوریەکی نەخوازراویش، دواتر  لەگەڵ تێپەڕبوونی ڕۆژگاردا توانیویەتی ببێتە شێوە دەرمان و چارەسەرێك، بۆ دەستپێکی دۆزینەوەی ڕچەڕێیەکی نوێ و زەمینەیەکی لەبار بۆ هاتنەکایەوەی ئاسانکاریەکی ئاسانتر لە نێو ژیانی نەوەی نوێ و نەوەی داهاتوودا.

بزوتنەوە و بزاوتی ڕێکخراوەکانی ژنانیش، بۆ داماڵینی کۆت و بەند، بۆ چوونە مەیدانی کارکردن، بۆ وەرگرتنەوەی مافە زەوتکراوەکانی وەکو مافی دەنگدان و کارکردن، بۆ سەلماندنی خۆیان وەکو مرۆڤ و بوونەوەر، ڕێگایەکی سەخت، درێژخایەن، پڕ لە کێشە و ڕەتکردنەوەیان گرتەبەر، تا گەیشتنە ئەم ئاستەی ئێستا، کە ناتوانرێ وەکو دوا ئاست و دوا قۆناغی ئەو ململانێیە ئەژمار بکرێ، بەڵام دەتوانرێ بگوترێ ئەو شێوازە خەباتە، تەنها شێوازی خوڵقاندنی گۆڕان، ڕەتکردنەوەی کۆیلایەتی، خۆسەلماندن و هاتنەمەیدانە وەکو مرۆڤ، ژن کیانێکی زیرەکە، ڕوحێکی بەسەبرە، نیگایەکی تیژە، چەترێکی پڕ متمانە و سامانێکی مت بووە، کە ئازاد بوو دەبێتە ئەو هێزەی هیچ شوورایەك ناتوانێ بیشارێتەوە، یەکێك لەو نمونانە خاتوو (مەدام کوری)ە…

پەڕاوێزەکان:

  1. Hartmut Leppin, Einführung in die Alte Geschichte, München 2005, S.52
  2. Elke  Hartmann,  Heirat  und  Bürgerstatus  in  Athen, in:  Frauenwelten  in der Antike.   Geschlechterordnung 
  3. https://www.sueddeutsche.de/politik/emanzipation-aufstieg-und-niedergang-des-patriarchats-1.2971721-4

[1] Hartmut Leppin, Einführung in die Alte Geschichte, München 2005, S.52

[2]   Elke  Hartmann,  Heirat  und  Bürgerstatus  in  Athen, in:  Frauenwelten  in der Antike.   Geschlechterordnung 

[3] https://www.sueddeutsche.de/politik/emanzipation-aufstieg-und-niedergang-des-patriarchats-1.2971721-4

Check Also

ئەگەر لە بازنەیەکی سەرووی خۆمانەوە لە جیهان بڕوانین/ بەشی یەکەم

د.مەدیحە سۆفی گۆی زەوی لە ڕوبەڕوبوونەوەیەکی سەختی کێشەی جۆراوجۆردایە، کە ئیدی دەستی مرۆڤ ناتوانێت بە …

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلیکترۆنییەکەت بڵاوناکرێتەوە. خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *