دەربارەی مەترسیەكانی فێندەمێنتالیزم

گفتوگۆ لەگەڵ نادیە گێرتس

نادیە گێرتس Nadia Geerts فەیلەسوف ‌و ئەكتیڤیستێكی عەلمانییە. یەكێكە لەوانەی لە بەلژیكا بەرەنگاری تەوژمی ئایینی ئسوڵی بۆتەوە. لەبەرهەمە چاپكراوەكانی: (ئەو حیجابە نەفرەتییە، لایسێتی لەبەردەم تاقیكردنەوەی سەدەی بیست ‌و یەكدا، ئازادی ‌و یەكسانی ‌و لایسێتی). دواین بەرهەمیشی كتێبێكە بە ناونیشانی “بڵێ فێمێنیزم چییە؟” كە گفتوگۆیەكی دوورو درێژە لەگەڵ كچە هەرزەكارەكەیدا.

* لە كتێبەكەتدا “ئەو حیجابە نەفرەتییە” ساڵی 2010 چاپكراوە، ئاماژەت بۆ ئەو بەئیسلامیكردنە بێئامانە كردووە كە لە بەلژیكادا بەڕێوەیە… دوای هەشت ساڵ لە دەرچوونی ئەو كتێبەت، دەربارەی دیاردەی فێندەمێنتالیزم لە وڵاتەكەتدا دەڵێیت چی؟

ناكرێت بڵێین بارودۆخەكە بەرەو باشی دەچێت… وەلێ حەز بە بەكارهێنانی وشەی (بەئیسلامكردن) ناكەم كە ڕەنگە مەبەست لێی، زیادبوونی بەردەوامی ڕێژەی موسڵمانان لە بەلژیكا بگەیەنێت. لەكاتێكدا من ئەوە لەخۆیدا جاڕسم ناكات: (خەڵك باوەڕ بە هەرچی دێنێ با بیهێنێ، وەلێ كێشە ڕاستەقینەكە لە هەڵكشانی كێشەئامێزی دیاردەی ئیسلامی سیاسیدایە کەخواستی دەسكاریكردن ‌و گۆڕینی ژیانی هەموو كەسێكی هەیە بەشێوەیەكی ڕادیكالانە، بە موسڵمانانیشەوە).

ئەڵبەتە ئەو دیاردەیە هەر لە بەلژیكادا نییە. ئەوەی زیاتر لەو بارودۆخە نیگەرانم دەكات، ئەو گەمژەیی ‌و كاڵفامیەیە كە بەشێكی زۆر لە توێژی سیاسی ‌و كولتووری بەلژیكا دووچاری بوون ‌و پێیان وایە، دیاردەكانی ئیسلامی سیاسی تەنها ترادسیۆنێكی لۆكاڵی بێوەین ‌و پێویستە لەئاستیاندا لێبوردە بین. ئەوەش بۆ خۆی بەدحاڵی بوون ‌و مەترسییە.

* دوای ئەو هێرش پەلامارە تیرۆریستیەی ئیسلامیستەكان، ئاخۆ كۆمەڵگەی بەلژیكی پەند ‌و عیبرەتی وەرگرتووە؟

– لەوبڕوایەدا نیم، چونكە بەتەواوەتی دڵنیا نیم. بەڵێ بێگومان هۆشیاریەك هەیە بەبوونی تیرۆری ئیسلامی، تیرۆرێك كە دەتوانێت لەنێو ماڵی خۆماندا بە ئامانجمان بگرێت، بەڵام زۆرینە پێیان وایە تیرۆریستان تەنها چەند كەسێكی پەڕاگەندە‌و بەژمارە كەمن. بە كورتیەكەی تا ئێستاش زۆرینە لە مەترسی كێشەكە كەم دەكەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ‌و تەنانەت گەر كەمینەیەكیش لەو موسڵمانانەی لە بەلژیكا یان هەر جێیەكی دیكەدا دەژین، ئەو كارە تیرۆریستانە ئەنجام بدەن كە لە ئایینی ئیسلامەوە سەرچاوە دەگرێت، نابێت نكوڵی لەوە بكەین كە بزاوتێكی بەرفراوان لە بەسەرخۆدا داخرانی ئەتنیكی ‌و پەڕگیریی ئایینی ئیسلامی، لە تێكڕای وڵاتانی خۆرئاوادا بوونی هەیە.

وەلێ لە ئاست ئەو بزاوتەدا، لەنێوان دوو هەڵوێستدا تێیدا ماوین. لەلایەك ئەوانە دەبینین كە بەهەموو جۆرێك نكوڵی لە بوونی توندڕەوی دەكەن (ئەوانەی هەڵگری گوتارێكی لێبوردنی قەشەنگن ‌و جەخت لە پێویستبوونی كرانەوە‌و قبوڵكردنی جیاوازی دەكەنەوە، بەمەبەستی قەڵاچۆكردن ‌و بنبڕكردنی توندڕەوی، لەلایكی دیكە ئەوانە بەدی دەكەین كە داوادەكەن بەتوندی ‌و بێ پێچ ‌و پەنا ڕووبەڕوویان ببینەوە. ئەمانە لەوانەن كە بەرگری لە لایسێتی ‌و یەكسانی نێوان ژن ‌و پیاو ‌و ڕێزگرتنی پرانسیپ ‌و بنەماكانی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ دەكەنەوە).

* ئایا (پارتی ئیسلام) كە بڕیاری بەشداریكردنی لە هەموو هەڵبژاردنەكانی داهاتووی بەلژیكادا داوە، مەترسی ‌و هەڕەشەیەكی ڕاستەقینەیە بۆ سەر دیموكراسی، یاخود تەنها قسەیەكی نەستەقی میدیای بەلژیكایە؟

– بەڕای من، نە ئەمیانە‌و نە ئەویانە. بەدڵنیایشەوە قسەیەكی خۆش ‌و نەستەقی بەلژیكیش نییە. تەنانەت گەر مایەی پێكەنینیش بێت شۆفێری پاسێك ببینین، داوای جێگەی تایبەتی بۆ ژنان بكات لە پاسەكاندا‌، تا بەدووربن لە شوێن دانیشتنی پیاوان ‌و كۆمپانیاكانی گواستنەوەش لە برۆكسل، ناچاربن داواكاریەكەی ڕەتكەنەوە‌و بڵێن ئەمە ئەو پرۆژەیە نییە كە داكۆكی لێدەكرێت.

سەبارەت بە (پارتی ئیسلام)، ئەوەی نیگەرانم دەكات ئەو پەڕگیرییە بێحەد‌و حیسابەیانە كە هەموو سنوورێك دەبەزێنێت ‌و بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، رۆڵی دەبێت لەوەی وابكات گوتارە ئسوڵیەكانی دیكە جێی باوەڕ بن، ئەویش بەهۆی مەتاتیەتی ئەو گوتارانە‌و بەو جۆرەش دەربكەویت كە زۆر شێلگیرانە ‌و لێبوردانەیە.

لەم ماوەی دوایدا ئەوەی بووە جێ سەرنجم، گفتوگۆیەك بوو لەگەڵ نوێنەرێكی پێشوی ئەنجومەنی تەنفیزیی لە بەلژیكا (كە تازەكی بۆتە شیعە‌و باڵاپۆشە وەك پێویست)، لەوێدا سەركۆنەی بەرنامەی (پارتی ئیسلام) دەكات كە داوای باڵاپۆشی دەكات لەهەموو شوێنێك، تەنانەت بۆ ئەو كێژۆڵە بچكۆلانانەشی لە خوێندنگە سەرەتاییەكاندان. وەلێ ئەم خانمە بەهۆی پەڕگیریی ئەو پارتەوە، بۆتە قسەكەری فەرمی بەناوی (ئیسلامی میانڕەو) كە پەڕگیرەكانی پێ قبوڵ نییە.

*پێتوانییە تۆلێرانسی دیموكراسی دەبێتە ماڵوێرانی، سەروەختێك بەشداریكردنی پارتێكی ئسوڵی لە هەڵبژاردنەكاندا پەسەند دەكرێت ‌و ئەو پارتەش بێ چەندوچون داوای جێبەجێكردنی شەریعەت دەكات لە بەلژیكادا؟ ئەو شتانەشی شەریعەت داوایان دەكات، كۆمەڵە داب ‌و نەریتێكی دێرینەن ‌و دژ بە ئازادی ‌و مافەكانی مرۆڤ ‌و ژیانن؟

-هەڵوێستی لیبرالیزم لە حیزب ‌و حیزبایەتی ئەوەیە، هەر پارتە لە ڕێی پرۆژە سیاسیەكەیەوە خەڵك لە دەوری خۆی كۆ دەكاتەوەو دەنگدەرانیش بۆیان هەیە، پرۆژەكە قبوڵ بكەن یاخود وەلاوەی بنێن. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە متمانە بە دەنگدەران بكرێت ‌و كارێكی نادیموكراسیشە، گەر بێتو پارتێك لە پارتەكان كار‌و چالاكی سیاسی لێ قەدەغە بكرێت، ئیتر بیرو بۆچونی هەرچییەك بێت. پرسیارە كلاسیكیەكە ئەوەیە: (ئایا دەبێت ڕازی ببین حیزبگەلێك بە ناوی دیموكراسیەوە بەشداری هەڵبژاردن بكەن، بەمەبەستی تێكوپێكدانی ئەو دیموكراسییە؟). لەڕاستیدا من بۆ خۆم وەڵامێكی كۆنكرێتی ‌و تەواوەتیم بۆ ئەو پرسیارە پێ نییە. وەلێ بەدڵنیاییەوە لەگەڵ گەشبینی ئەوانەدا هاوڕا نیم كە پێیان وایە، (پارتی ئیسلام) تەنها گاڵتەجاڕییەكی كاتیە‌و هیچ مەترسیەكی نیە.

نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت، ئەو حیزبە خاوەنی دوو نوێنەرە لەدوو شارەوانی برۆكسلدا كە زۆربەی خەڵكەكەی سەر بە فێندەمێنتالیزمی ئیسلامین ‌و پارتەكانی دیكەش، ناچارن گەر ویستیان دەنگدەرانی (پارتی ئیسلام) بەلای خۆیاندا ڕابكێشن، ئەوا دەبێت گوتاری خۆیان بەوجۆرە دابڕێژن كە دڵی ئیسلامیەكان ڕابگرن. سەرباری ئەوە پێموایە نابێت لەو مەسەلانەی پەیوەندیان بە سەپاندنی یاساكانەوە هەیە (بەتایبەت یەكسانی نێوان ژن ‌و پیاو)، هیچ نەرمیەك بنوێنین. ئاخر ڕازیبوون بەوەی ژنان لە ڕیزی پشتەوەی پاسەكان دا دابنیشن، جگە لە جیاوازی ‌و جیاكاری، هیچ مانایەكی تر ناگەیەنێت ‌و ئەوەش بابەتێكە هەرگیز قابیلی قبوڵ نییە.

بڕوابوون بەوەی پێویستە پیاو لەسەروی لیستەكەدا بێت، بە بیانووی ئەوەی رۆڵی (سروشتی) ئەو بریتیە لە پاراستنی ژن، بۆ خۆی جیاكارییە لەسەر بنەمای ڕەگەز‌و پێویستە بەوجۆرە ناوبنرێت، بەبێ هیچ ڕوپاماییەك ‌و بەبێ سڵەمینەوە لەوەی، تۆمەتی ڕێزنەگرتنی جیاوازی كولتووریمان بدرێتە پاڵ.

* ئەی دەبێت چی بكرێت لەئاست ئەو هەڵكشانە گەورە ‌و گرانە ئەتنیكی ‌و ئایینیەی، ئیخوان موسلمین ‌و سەلەفیەكان ‌و فێندەمێنتالیستەكانی دیكەی وەك شیعە مەزهەبەكان، دەستیان داوەتێ؟

– پەروەردەی بەردەوام ‌و هەمیشە. جگەلەوە ڕێگەچارەی دیكەمان لەبەردەمدا نییە. من زۆر بڕوام بەوە هەیە كە چارەسەر لەڕێی خوێندنگەوە دەبێت. لەوبارەیەوە بەكارێكی زۆر ئەرێنی دەبینم كەوانەی فەلسەفە‌و هاوڵاتی بوون، بخرێنە نێو پرۆگرامی خوێندنگەكانی بەلژیكاوە. ئاخر زۆر گرنگە گەنجان ڕابهێنین ‌و فێریان بكەین كە ئەوان بەرلەوەی ئەندام بن لە‌ گروپ و ڕێکخراوێکدا، هاوڵاتین. بۆ ئەوەش ڕێگایەكی دوورو درێژمان لەبەرە، بەهۆی بەردەست نەبوونی ئەو ئامراز ‌و ئامێرانەی بۆ ئەو ئەركە گەورەیە پێویستن. بەداخیشەوە زۆرێك لەوانەی لەمڕۆدا بەوكارە هەڵدەستن، ئەوانەن كە پێشتر مامۆستای ئایین بوون.

* وەك فێمێنیستێك، چۆن سەیری دیاردەی زیادبوونی ژمارەی خانمانی باڵاپۆش لە وڵاتەكەتدا دەكەیت؟

ئەڵبەتە بە نیگەرانیەوە لەو دیاردەیە دەڕوانم، بەڵام پێموایە ناكرێت باڵاپۆشی یاساغ بكەین، جگە لە خوێندنگەكان ‌و لەنێو فەرمانبەراندا نەبێت، لەدامەزراوە گشتییەكاندا. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ كەمن بەچاوێكی سووك سەیری ئەو پرسە دەكەم.

لەو بڕوایەدام باڵاپۆشی بەر لەهەر شتێ ئامرازێكی سیاسیە، ئیسلامیستەكان بە مەبەستی خستنەڕووی ئایدیۆلۆژیاكەیان لەكایەی گشتیدا، بەكاری دەهێنن. هاوكات بۆ ئەوەیە كۆمەڵگەكەمان ناچار بكەن بەوەی، لەهەموو ئان ‌و ساتێكدا بەهێندی بگرن ‌و حیسابی بۆ بكەن.

بەگشتی ئەوانەی باڵاپۆشن هۆشیارییان بەمانا‌و ئاماژە سیاسیەكانی حیجاب نییە، هەرچەندە بۆ هەر كەسێك ئاگاداری ڕووداوەكانی جیهان بێت، بابەتەكە ڕوون ‌و ئاشكرایە. لەهەر جێیەكدا ئیسلامیەكان گەیشتبنە كورسی حوكمڕانی، چادور ‌و بۆركینی ‌و حیجابیان بەسەر ژناندا سەپاندووە.

حیجاب جگە لەڕەهەندە سیاسیەكەی، شێوازێكە بۆ كۆنترۆڵكردنی جەستەی ژن ‌و پاشان بۆ ئەوەیە هێدی هێدی، شەرم ‌و فەزیلەت بخەنە مێشكیانەوە بە شێوەیەكی زۆر توند‌و سەختگیر. بۆ ئەوەی ئازادییان سنووردار بكەن ‌و ژیانی ڕۆژانەشیان پەكبخەن. ئەوەش شێوازێكی ژیرانەیە بۆ قەناعەتكردن بە ژنان، تا تێیان بگەیەنن ‌و بڕوا بەوەبهێنن كە ئەوان بەویست ‌و ئازادی ‌و قەناعەتی خۆیانەوە، ئەو کارە دەكەن. لێرەوە ژن دەبێتە چاكترین ئامرازێك، بۆ درێژەدان بەخورافەتی نێرایەتی ‌و جیاكاریكردن لەسەر بنەمای ڕەگەز. دەوڵەت ساڵی 2011  لە بەلژیكا، بۆركێنیان قەدەغە كرد‌ و ئەوەش كارێكی بەجێ بوو، لەبەرئەوەی مەسەلەكە پەیوەندی بە كەرامەتی مرۆڤایەتیەوە هەیە. ئاخر ناكرێت ڕێ بە هیچ كەسێك بدرێت بێت ‌و بچێت، بەبێ ئەوەی بتوانین شوناسی دیاری بكەین، ئیتر بە هۆكاری ئایینی بێت یان هی دیكە.

* پارتی ئیسلام یاخود پارتی شەڕی ناوخۆیی لە بەلژیكا؟

– (پارتی ئیسلام) لە هەڵبژاردنی داهاتووی شارەوانیەكاندا بەشداریی دەكات، ئەویش بە دوو كاندید لە سەرجەم ئەو شارەوانیانەی زۆرینەیان ئیسلامین. ئەوەی جێی سەرنجە لەیەکكاتدا، ئەو بەرنامە سەیر ‌و مەترسیدارەیە كە داوای لابردنی تەواوی یاسا مەدەنیەكان دەكات،‌ بەمەبەستی گۆڕینیان بە شەریعەتی ئیسلامی. سەیر لەوەدایە ئەو پارتانەی زەمینەیان بۆ هاتنە ئارای پارتێكی ئسوڵی لەوجۆرە خۆشكرد، هەر ئەوانەن ئەمڕۆكە داوا دەكەن هەموو كار‌و چالاكیەكی لێ قەدەغە بكرێت، ئەویش لەبەر هۆكارێكی هەڵبژاردنی پەتی، نەك لەترسی بە ئیسلامیزەکردن ‌و شتی لەوجۆرە. هۆكارەكە ئەوەیە (پارتی ئیسلام) بۆتە ڕكابەریان ‌و ناهێڵێت سوود لە دەنگی دەنگدەرانی موسڵمان ببینن.

هەرئەو حیزبانە بوون زەمینەیان لەبەردەم ئیسلامیستەكاندا خۆشكرد، سەروەختێك هێدی هێدی كەوتنە سازشكردن بۆیان ‌و لەزۆر زووەوە‌و لەژێر ناوی (ڕێوشوێنە گونجاوەكان) دا، كەوتنە جێبەجێكردنی خواست ‌و داواكارییە ئەتنیكی ‌و ئایینیەكان. هەرلەو سەرو بەندەشدا چەندین حیزبی هەلپەرست، دەستیان دایە كاندیدكردنی كەسانی موسڵمان لە لیستەكانی خۆیاندا. ئەویش بە مەبەستی مسۆگەركردنی دەنگدەری موسڵمان. ئەوەی بەتایبەتیش بەوكارە هەستا، پارتی سۆسیالیستی بەلژیكی بوو.

تەنانەت لەبانگەشە‌و داواكاریەكانیان بۆ یاساغكردنی (پارتی ئیسلام)، زۆربەی زۆری پارتەكانی بەلژیكا سیاسەتێكی دووفاقی پەیڕەو دەكەن، تا وەها خۆیان نیشان بدەن كە سەپاندنی شەریعەت ڕەتدەكەنەوە. بەڵام چاك دەزانن لەوڵاتێكدا مەحاڵە پارتێكی سیاسی قەدەغە بكرێت، بەتایبەت كاتێك حیزبە ڕكابەرەكانی ئەو داوایە بكەن. سەرباری ئەوە بەلژیكا وەك فەرەنسا دەوڵەتێكی لایسێتی نییە، بەڵكو دان بەئایینەكاندا دەنێت ‌و باربوویان دەكات، لەنێویشیاندا ئایینی ئیسلام. ئەو پرۆسەیەش لەساڵی 1974 كاری پێدەکرێت. نەك هەر ئەوەندەش، بگرە لە ساڵی 2003 بەدواوە دەوڵەت پشتیوانی ‌و دەسگیرۆیی هەندێك پێشنوێژ‌و وتارخوێن دەكات، بۆ ئەوەی هەموو ڕۆژانی هەینیەك ڕەخنە لە یاسا مەدەنیەكان بگرن ‌و سەركۆنەی تێكەڵ بوون ‌و یەكسانی ژن ‌و پیاو… هتد، بكەن.