حزبى بەعس و پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیى کورد لە عیراقدا

پێشەکى

ئەگەر دابەشکردنى کوردستان و لکاندنى باشوورى بە دەوڵەتى عیراقى ساڵى 1921 ەوە سەرەتاى ژێردەستەکردنى گەلى کورد بێت لەسەر خاکى خۆى، ئەوا سەرهەڵدانى حزبى بەعس و هاتنە سەر دەسەڵاتیان لەم وڵاتەدا لە 1963 تا 2003 بە قۆناغى لەناوبردنى گەلى کورد و سڕینەوەى مێژووەکەی و زەوتکردنى یەکجارەکى خاکەکەى دادەنرێت. بەدرێژایی هەشتا ساڵ لە واقیعى زۆرەملێی پێکەوەژیان، پەیوەندى کورد و دەسەڵاتدارانى عیراق لە نێوان شۆڕش لە پێناوى بەدیهێنانى مافە نەتەوایەتییەکان و درێژکردنى دەستى نیازپاکى بۆ بنیاتنانى عیراقێکى شایستە بە ژیانێکى ئازاد و دادپەروەرانە بۆ هەمووان لە هەڵکشان و داکشاندا بووە. لە ماوەى 37 ساڵى حوکمى پاشایەتیدا، سەرەڕاى شۆڕش و راپەڕینەکانى (شێخ مەحمودى نەمر) و بارزانییەکان، سەنگ و بەشدارى کورد لە حکومەت و دەسەڵاتى سیاسی عیراق راستییەکى حاشا هەڵنەگربوو. هەروەها بەدرێژایى ئەو ماوەیە سەرەڕاى توندبوونەوەى کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکان، بەڵام بەرنامە و پرۆسەیەکى نەخشە بۆداڕێژراو لەلایەن  نوخبەى سیاسى دەسەڵاتدار لە بەغدا لە ئارادا نەبوو بۆ نەهێشتن، یاخود توانەوەى گەلى کورد لە عیراقى عەرەبیدا. لەگەڵ رووخانى دەسەڵات و سیستمى پاشایەتى لەلایەن دەستەیەک ئەفسەرى کۆدەتاچییەوە بە سەرکردایەتى (عەبدولکەریم قاسم) لە 14ى تەموزى 1958، عیراق پێی نایە قۆناغێێکى ترەوە. ئەگەرچى گەلى کورد خۆشحاڵى بە رووخانى رژێمى پاشایەتى دەربڕى و پێشوازى لە یەکەم سیستمى کۆمارى کرد لە عیراقدا، بەڵام لەگەڵ رۆژگاردا بۆى دەرکەوت کە چارەنووسى عیراق بەگشتى و ناوچەى کوردستان و گەلى کورد بەتایبەتى لەدواى کۆدەتاى ئەفسەرە نەتەوەیییەکان لە 1963 ەوە ئیتر دەکەوێتەدەست نوخبەیەکى سەربازى و شۆڤێنیترین رژێمى سیاسى بە سەرکردایەتى حزبى بەعس و ترسناکترین دیکتاتۆر لە مێژووى عیراق و ناوچەکەدا بەناوى (سەدام حوسێن) کە 35 ساڵ بە ئاگر و ئاسن و خوێن هەموو موقەدەراتى وڵاتى خستەژێر دەسەڵاتى خۆیەوە. 

حزبى بەعس و (سەدام حوسێن) دوو دیاردەن لە مێژووى نوێى عیراقدا کە بۆ قسەکردن لەسەریان پێویست بە سەدان و هەزاران لێکۆڵینەوە و توێژنەوە و لێکدانەوە ئەکات، چ لەسەر ئاستى هەوڵى تاکەکەسى یاخود لەسەر ئاستى دەزگا و دامەزراوەى تایبەتمەند. لە هەر هەوڵێکى وەهادا جێپەنجەى کورد پێویستە دیاربێت بەوپێیەى کەس بەئەندازەى کورد قوربانى دەستى ئەو رژێمە و سەرکردەکەى نەبووە، بەهەمان شێوە لە شیکردنەوەو و دەرخستنى حەقیقەتى ئەو حزبە و شیکردنەوەى کەسایەتى (سەدام) زۆر لایەنى تاریک و شاراوە دەردەکەون کە قەبارە و رەهەندى راستەقینەى سیاسەتى نامرۆڤانەى ئەو رژێمە دەرهەق بە کورد ئاشکرادەکەن و خزمەت بە دۆزە رەواکەى دەکەن.

لەم روانگەیەوە، سەرەتا هەوڵدەدەین پێناسە و خوێندنەوەیەکى خێرا بۆ سەرهەڵدان و بنەما هزرییەکانى حزبى بەعس و کاریزماى سەرۆکى رژێمەکەى بکەین لە عیراقدا. دواتر و لە بەشەکانى تردا باس لە هەڵوێست و سیاسەت و رەفتارى ئەوان دەکەین لەتەک گەلى کورد و کێشەکانى لەم وڵاتەدا بەتایبەتى لە ساڵانى 1987 تا 1991 کە تیایدا پرۆسەى جینۆسایدى کورد و سوتماککردنى خاکەکەى گەیشتە لووتکەى دڕەندەیی و نامرۆڤایەتى. لە کۆتاییدا هەڵوەستەیەک لەسەر چۆنییەتى مامەڵەکردنى کورد دەکەین لەتەک کارەساتى جینۆساید و پاکتاوى رەگەزى لەڕووى کاریگەرى و ئاسەوارەکانى لەسەر کۆهەستى کورد و ئایندەى سیاسى ئەم گەلە بەشێوەیەکى گشتى.

حزبى بەعس مۆدێلێک لە هزرى فاشى و کولتوورى خێڵەکى

لە سەرەتاى سییەکانى سەدەى بیستەوە، لەسەر دەستى بژاردەیەک لە روناکبیرانى عەرەب لە وڵاتى شام و لوبنان، تێڕوانین و خوێندنەوەیەکى نوێ بۆ تێزى نەتەوە و پرسەکانى پەیوەست بە نەتەوەى عەرەب و نیشتمانەکەى هاتەکایەوە. دیارترینى ئەو رووناکبیرانە بریتین بوون لە  (زکی الارسوزی) و (میشیل عفلق) و (صلاح البیطار) و (اکرم الحورانی). ئەو سەردەمە، لەدواى رووخانى خیلافەتى عوسمانی لە ساڵى 1918، نیشتمانى عەرەب لەلایەن وڵاتە کۆڵۆنیالیستە سەرکەوتووەکانى جەنگى جیهانیی یەکەمەوە داگیر و بەشبەش کرا کە بە قۆناغى (ئینتیداب) دەناسرا. بارودۆخى ژیانى ئابوورى و کۆمەڵایەتى و هۆشیارى سیاسى گەلى عەرەب لە ئەوپەڕى دواکەوتوویی و نەهامەتیدا بوو. لەکاتێکا گەلانى ئەورووپا لەتەک پرۆسەى بنیاتنانەوەى وڵات و داڕشتنى بەرنامەى درێژخایەنى گەشەپێداندا، سێ رەوتى سیاسى و ئایدیۆلۆژی لەسەر ئاستى میللى و دەسەڵات لە ململانێدا بوون، ناسیۆنالیزمى رەگەزپەرستى ئەڵمانى و کۆمۆنیزمى ستالینیى و بیرى لیبرالیزم کە بۆرژووازى گەشەسەندوو نوێنەرایەتى دەکرد بەتایبەتى لە فەرانسادا.

ئەو پۆلە رووناکبیرە لە لاوانى عەرەب (زۆربەیان لەڕووى ئینتماى ئاینییەوە مەسیحى بوون) لە زانکۆکانى فەرانسا و وڵاتانى ترى ئەوروپادا دەیانخوێند، کەوتنە ژێر کاریگەرى بیرى رەگەزپەرستى فاشیزمەوە. ئەوان پێیان وابوو کە یەکێتى نەتەوەى عەرەب مەرجى سەرەکییە بۆ سەربەخۆیی و یەکێتى نیشتمانى عەرەب لە ئۆقیانووسەوە بۆ کەنداو، بە پیادەکردنى دوو بنەماى پێویست؛ یەکەمیان بریتییە لە فۆرمەلەکردنى ئایدیۆلۆژى نەتەوەیی عەرەبیی بەسوودبینین لە هزرى ناسیۆنالیستى هاوچەرخ و موتوربەکردنى بە مێژوو و کولتوور و فەرهەنگى عەرەبى بەتایبەتى ئیسلام؛ دووەمیشیان بەدیهێنانى پارتێکى سیاسى نەتەوەیی پێشڕەو کە لەسەر دیسپلینى رێکخستنى توند بنیاتبنرێت؛ بەبێ ئەو دوو بنەمایە گەیشتن بە ئامانجەکانى نەتەوە ئەستەم دەبێت.

لەسەرەتاى چلەکاندا لە وڵاتى سووریا، دوو بزوتنەوەى سیاسى نەتەوەیی دەرکەوتن؛ یەکێکیان بەناوى (حرکە الاحیاء العربی) لە ساڵى 1941 لەلایەن (میشیل عەفلەق) و (سەلاح ئەلبەیتار)ەوە دامەزرا کە دواى دوو ساڵ خۆیان وەک (حزبى بەعسى عەرەبى) ناساند و درووشمى (أمة عربیة واحدة ذات رسالة خالدة) بەرزکردەوە. ئەوى تریشیان، لە ساڵى 1950 بەناوى (الحزب العربي الاشتراکي) کە (ئەکرەم حۆرانى) دامەزرێنەرى بوو. دواتر لە نیسانى ساڵى 1952 هەروو بزوتنەوەکە یەکیانگرت و پارتێکى سیاسی نوێیان پێکهێنا بەناوى (حزب البعث العربي الاشتراکي) و (عەفلەق) بە راگر (عمید)ى حزب هەڵبژێردرا. حزبى بەعس لە سەرەتاوە خۆی وەک حزبێکى نەتەوەیی عەلمانى ناساند کە پەیڕەو لە سۆسیالیزمى نەتەوەیی دەکات و بڕوای بە گەیشتنە دەسەڵاتە لەڕێى کۆدەتاوەیە، هەروەها نوێنەرایەتى نەوەیەکى نوێ دەکات. نەوەیەک کە بڕواى تەواوی بە یەکێتى نەتەوە و نیشتمانى عەرەب هەیە.

حزبى بەعس لە بەرنامە و ئەدەبیاتى سیاسى خۆیدا، پێناسەى نەتەوەى عەرەبیان وەک حەقیقەتێک دەکرد کە رەگوڕیشەى بە قووڵایی مێژوودا دەچێتە خوارەوە و خاوەنى پەیامێکى نەمرن بۆ سەرجەم مرۆڤایەتى کە خۆى لە پەیامى ئیسلام و کولتوور و فەرهەنگى عەەرەبیدا دەبینێتەوە. بەهەمان شێوە، نیشتمانى عەرەبییان بەو سنوورە فراوانە دیاریدەکرد کە لە کەنارەکانى زەریاى ئەتڵەسییەوە دەستپێدەکات و تا زنجیرە چیاکانى (تۆرۆس) لە رۆژهەڵاتدا دەکشێت. چەمکێکى تر کە تەواوکەرى پێناسەى نەتەوەیە لاى بەعسییەکان بریتییە لە زمان کە بەپێناسەى ئەوان؛ سەرچاوەى یەکێتى هزر و پرەنسیپ و بەهاکانى نەتەوەیە.

لە ئایدیۆلۆژی و بەرنامەى سیاسی بەعسدا، سەرجەم پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینى و کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان کە لە نیشتمانى عەرەبدا دەژین وەک میوان رێز لە تایبەتمەندییان دەگیرێت بەو مەرجەى لەگەڵ ئامانج و خواستە نەتەوەییەکانى عەرەبدا هاوڕێ و هاوکار بن. لەدواى گەیشتنە دەسەڵاتى بەعسیەکان لەهەریەک لە سووریا لە ساڵى 1963 و عیراق لە ساڵى 1968 و لەگەڵ بڵاوبوونەوە و پەلهاویشتنى بیروباوەڕ و رێکخستنەکانى حزبى بەعس لەڕێگەى پێکهێنانى سەرکردایەتى هەرێمایەتییەوە لەهەر یەک لە لوبنان و ئوردن و یەمەن و سودان و کوێت و پێکهێنانى رێکخستنى نهێنى و ئاشکرا لەژێر ناوى جیاجیادا، تێزەکانى بەعس لەڕووى ئایدیۆلوژى و بەرنامەى سیاسییەوە چەندین گۆڕانى بەخۆوە بینى کە گرنگترینیان بریتیى بوو لە پێناسەیەکى نوێ بۆ چەمکى نەتەوە. ئەو پێناسەیەى لە ئەدەبیاتى سیاسى و کتێبى پەرەوەردەى نیشتمانى قوتابخانەکاندا دەوترایەوە هەمان پێناسەى کلاسیکى بوو بەوەى “نەتەوە بریتییە لە کۆمەڵە خەڵکێک کە لە یەک نیشتمانى هاوبەش و زمان و مێژوو و کولتوورى هاوبەشیان هەیە و پەیوەندى پتەوى هاوسۆزییان هەیە.”. بەڵام لەگەڵ فراوانبوونى بەرنامە و ئامانجى پاوانخوازى و تواندنەوەى گەلان و نەتەوەکانى تر لە بۆتەى نەتەوەى عەرەبدا، پێناسەى نەتەوەیان لە دوو رەهەنددا کورتکردەوە کە بریتین لە- زمان و بیرکردنەوەى هاوبەش. بەو پێیە هەر کەسێک زمانى عەرەبى بزانێت و بڕواى بە رەوایی مەسەلە نەتەوەییەکانى عەرەب هەبێت بە کەسێکى عەرەب دادەنرێت. لەسەر ئەم بنەمایە بوو کە چەند گەلێکى غەیرە عەرەب بە خۆیان و نیشتمانەکەیان بەناچارى و لەژێر بارى سەختى ئابوورى و تەماحى کۆمەکى مادى و مەعنەوی و سیاسیدا خۆیان بە عەرەب ناساند، یان هاتنە ریزى کۆمکارى عەرەبییەوە، وەک جیبۆتى و ئەریتریا و جزر القمر. بەهەمان شێوەش لە پەیڕەوکردنى سیاسەتى بەعەرەبکردندا (التعریب) هەوڵى بەردەوام و بەرنامە بۆداڕێژراوى بەعسییەکان لە عیراق و سووریا بۆ سڕینەوەى ناسنامەى نەتەوەیی کورد و پێکهاتە ئیتنییەکانى تر، پراکتیزەکردنى هەمان پێناسەى دیماگۆجییانەى چەمکى نەتەوەیە کە ئاماژەمان بۆ کرد.

ئەگەرچى لەسەرەتاوە بەعسییەکان وەک رەوتێکى فیکرى و سیاسی عەلمانى و پێشکەوتنخواز خۆیان ناساند و هاوپشتى خۆیان بۆ بزووتنەوە و شۆڕشەکانى رزگارى گەلان و خەبات دژى ئیمپریالیزم و زایۆنیزم و نۆکەرانى دووپات دەکردەوە، بەڵام لەگەڵ قایمکردنى پێگەى خۆیان لە دەسەڵات و زاڵبوونى باڵى راستڕەو و کۆنەپەرستى ناو حزب لە ناکۆکییە فیکرى و سیاسیەکانى ناوخۆدا، ئاراستەیەکى تۆتالیتارى فاشى بەهێز بەتایبەتى لە عیراقى ژێر دەسەڵاتى سەدام حوسێندا دەرکەوت.

بنەما فیکرییەکانى حزب و ئامانجە نیشتمانى و نەتەوەییەکانى، بەتایبەتى لەگەڵ بوونى سەدام حسین بە سەرۆک کۆمار لە ساڵى 1979دا، بەرەو مەیلێکى ئاشکراى فاشیزم و چەسپاندنى دەسەڵاتى رەهاى دیکتاتۆرى و پاوانخوازى و دوژمنکارى رۆیشتن. بانگەواز بۆ گوتارى ئاینى توندڕەو وکولتوورى رەگەزپەرستى نەتەوەیی کەمترین بوارى بۆ جیاوازى بیروبۆچوون نەهیشتەوە؛ نەک لەناو خودى حزبى بەعسدا، بەڵکو لە تەواوى ژیانى سیاسى لە عیراقدا. بۆ زیاتر ئاشنابوون بە سروشتى فاشییانە و زاڵبوونى عەقلییەتى رەگەزپەرستى و خێڵەکى دواکەوتوو لاى حزبى بەعس، دیارترینى خەسڵەت و سیما سەرەکییەکانى ئەو حزبە بەگشتى و لە ماوەى دەسەڵاتى (سەدام حوسێن)دا بەتایبەتى لەچەند خالێێکدا دەخەینەڕوو:

–       خوێندنەوە و راڤەکردنێکى نازانستییانە بۆ مێژوو کە لەسەر بنەماى سەروەرى و باڵادەستى رەگەزى نەتەوەى عەرەب بنیاتنراوە کە لە ئەنجامدا جگە لە سیستمێکى تۆتالیتار و ستەمکارى عەرەبى چیتر بەرهەم ناهێنێت. هەروەک لینین لەوبارەیەوە دەڵێت “هەر راڤەکردنێکى ناعەقڵانى بۆ مێژوو، سیستمێکى دیکتاتۆرى لێدەکەوێتەوە.”. بەو شێوەیەش، نازیزمى ئەڵمانى و فاشیزمى ئیتاڵى لەڕووى ئایدیۆلۆژییەوە پشتیان بەو تێزانە دەبەست کە بانگەوازیان بۆ سەروەرى نەتەوەیی دەکرد. (میشیل عەفلەق) بەڕاشکاوى باس لەوە دەکات کە نەتەوەى عەرەب هەڵگرى پەیامێکى نەمرى مێژووییە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتى و حزبى بەعسیش کار بۆ گەیاندنى ئەو پەیامە دەکا. بەمەش سەرجەم نەتەوەکانى تر لە دیدى بەعسەوە بە پلەى دوو و سێ دێن لەچاو نەتەوەى عەرەبدا. ئەڵبەت بەشێک لە نەتەوەى کوردیش، کە چارەنووسى دابەشکردن بە نەتەوەى عەرەبى بەستەوە، بوو بە قوربانى ئەم تێزە رەگەزپەرستییە لە هەر یەک لە عیراق و سووریا. (میشێل عەفلەق) لەبارەى کوردەوە دەڵێت “بەدرێژایی چەندین سەدە، کوردەکان هاونیشتمانی عەرەب و موسڵمان بوون وەک هەر عەرەب و موسڵمانانى تر بەبێ هیچ جیاوازییەک لە نێوانیاندا.”.

–       بانگەواز بۆ یەکێتى نیشتمانى عەرەب لەسەر بنەماى یەکێتى نەتەوەیی. ئەم بۆچوونەش لەژێر کاریگەرى قۆناغى سەرهەڵدانى دەوڵەتى نەتەوەیى لە ئەوروپاى سەدەى نۆزدە و نیوەى یەکەمى سەدەى بیستەمدا بوو، بەتایبەتى بەهەمان شێوەى “دەوڵەتى نەتەوەیی” کە (هیتلەر) و (مۆسۆلینى) بانگەوازییان بۆ دەکرد و لەئەنجامدا جەنگى دووەمى جیهانییان لەپێناو بەدیهێنانیدا بەرپاکرد. ئەو بۆچوونە نەک بەتەنیا نەتەوە و کەمینەکانى سەر جوگرافیاى فراوانى بەناو نیشتمانى عەرەبى خستەناو لیستى میوانانى ئەونیشتمانەوە، بەڵکو هیچ ناسنامەیەکى نیشتمانى تایبەت بەو نەتەوە و کەمینانە نەهێشتەوە و تەواوى خاکى باوباپیرانى ئەوانى وەک بەشێکى دانەبڕاو لە نیشتمانى عەرەب پێناسەکرد کە لە کەنارەکانى زەریاى ئەتڵسییەوە تا زنجیرە چیاکانى زاگرۆس دەگرێتەوە. 

–       خوێندنەوەیەکى چەواشەکارییانە و دیماگۆجییانە بۆ ئاین و کولتوور و کەلەپوورى نەتەوە. بۆ نموونە (میشیل عەفلەق) لە بارەى ئیسلام و کولتوورى عەرەبەوە دەڵێت “موحەمەد نموونەى هەموو عەرەب بوو، دەبا هەر عەربێکیش نموونەى موحەمەد بێت.”. بەهەمان شێوەى نازییەکان کە پێیان وابوو (رایخى سێ) بە سەرۆکایەتى (هیتلەر) هەڵگرى بیرى راستەقینەى مەسیحییەتە کە مژدەهێنەرى ئاسایش و عەدالەتى خوداییە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتى. (ئریک فرۆم) لە راڤەکردنى درووشمى خاچى چەماوەدا (卐 Swastika) پێیوایە کە “هێماى رۆحى مەسیحە بۆ تێکشکاندنى خاچ و بەرەنگاربوونەوەى دوژمنانى.”. 

–       حزبى بەعس لە بەیاننامەى راگەیاندنى خۆیدا شەرعییەتی بە کۆدەتا داوە بۆ گەیشتن بەدەسەڵات و بەکارهێنانى توندوتیژى و سیستمى تاک حزبیشی بە زامنى مانەوە و بەردەوامبوون لە دەسەڵات زانیوە. هەروەک (میشیل عەفلەق) دەڵێت “هەمان ئەو قەدەرەى ئەم پەیامەى پێراسپاردووین، مافى ئەوەشى پێبەخشیوین کە توندوتیژى لە فەرمان و وتە و کارەکانماندا پیادەبکەین.”. لەژێر ئەم لۆژیکە چەواشەیەدا، کە لە هەندێک فەرهەنگدا بە “توندوتیژى شۆرشگێڕانە” لێکدرایەوە، بەعسییەکان پاساوییان بۆ کوشتارگەى بەکۆمەڵى نەیارە سیاسییەکان لە ساڵى 1963 تا رۆژگارى ئەمڕۆمان هێنایەوە. پیادەکردنى تیرۆرى جەستەیی نەیاران و بڵاوکردنەوەى ترس و تۆقاندن هەمیشە کۆڵەکەیەکى بەهێزى مانەوەى دەسەڵاتى بەعسیەکان بووە، کە هەرگیز سڵیان لە پیادەکردنى نەکردووەتەوە تەنانەت بەرامبەر هاوڕێ و کەسە نزیکەکانى خۆشیان تا ئاستى داهێنان لە ئامرازەکانیدا. بەعسییەکان بڕواى تەواویان بەحزبى سەرکردە و پێشڕەو هەیە کە رابەرایەتى نەتەوە دەکات بۆیە هەرگیز بڕوایان بە دیموکراسى و فرەیی سیاسى نەبووە، مەگەر لەشێوەى حزبى پاشکۆ و دەستکردى خۆیاندا نەبێت. بەهەمان شێوەش، دژایەتى هەموو بیروباوەڕێکیان دەکرد کە لەگەڵ بیروباوەر و پەیڕەوى بەعسدا نەگونجێت. لەم بارەیەوە (میشیل عەفلەق) دەڵێت “بیروباوەڕ چەمکێکى ئەبستراکتە، بەڵام کاتێک لە مێشکى مرۆڤێکدا جێگیردەبێت ئەوسا دەبێتە رەفتار و کردار، بۆیە زۆرجار بۆ لەناوبردنى چەمکەکە پێویست بە لەناوبردنى جەستەیی مرۆڤەکە دەکات.”. 

–       باوەڕهێنانى پتەو بە رۆڵى تاک لە مێژوودا بەگشتى و لە پرۆسەى بنیاتنانى نەتەوەدا بەتایبەتى. بەلاى بەعسیەکانەوە بوونى سەرکردەى پاڵەوان و ئەفسانەیی کە رابەرایەتى نەتەوە دەکات لە قۆناغێکى هەستیارى مێژوودا بۆ راپەڕاندنى ئەرکە قورسەکان و بەرەنگاربوونەوەى مەترسیەکان دەچێتە خانەى حەتمییەتى مێژووەوە. بەهەمان شێوەى مۆسۆلینى و هیتلەر، بەعسییەکان وەک پاڵەوانى نەتەوە و سەرکردەى حەتمى و بنیاتنەرى شکۆمەندى و سەروەرى عیراق و نەتەوەى عەرەب لە (سەدام حوسێن)یان دەڕوانى. بۆ نموونە (میشیل عەفلەق) کە لە ساڵى 1964 دا پێشنیارى کرد (سەدام) ببێتە ئەندامى سەرکردایەتى هەرێمایەتى حزب، لە لوتکەى توانایی و دەسەڵاتى سەدامدا دەڵێت “ئەگەر حزبى بەعس دیارى خواوەند بێت بۆ نەتەوەى عەرەب ئەوا سەدام حوسێنیش دیارى حزبە بۆ نەتەوەى عەرەب.”.

بەعس و کورد،  لە هەوڵى دەستەمۆکردنەوە بۆ پاکتاوى رەگەزیى

سەرەکیترین مەسەلەى ناوخۆیی کە رووبەڕووى دەسەڵاتدارانى بەعس ببوەوە لە عیراقدا بریتى بوو لە داخوازییەکانى گەلى  کورد. دەسەڵاتى سەربازى نەتەوەپەرستان و بەعس لە ساڵى 1963 دواى بێئومێدبوون لە رازیکردنى شۆڕشى کورد بە کەمترین مافى ئیدارى، پەنایان بۆ رێگەچارەى سەربازى برد. بۆ یەکەمین جار لە مێژووى نوێی عیراقدا هێزى میلیشیایان لە خێڵە عەرەبەکان و هەوادارنى خۆیان بەناوى (حەرەس قەومی)یەوە پێکهێنا بۆ شەڕى کورد و رەشەکوژى نەیارە سیاسییەکانیان بەتایبەتى شیوعییەکان. لە ناوەڕاستى هەمان ساڵدا هێرشى سەربازى رژێم بە هاوکارى حەرەس قەومییەکان بۆ سەر کوردستان دەستى پێکرد کە بە درووشمى “سەریان بۆ دەوڵەت و ماڵیان بۆ میللەت” فراوانترین شاڵاوى کوشتوبڕ و تاڵان و وێرانکردنیان ئەنجامدا. ئەوەى لە ساڵانى 1963 تا 1966 لەسەر دەستى بەعسییەکان دژ بە گەلى کورد پیادەکرا، دەکرێت بە سەرەتاى پرۆسەى پاکتاوى رەگەزى بناسرێت لە چوارچێوەى دەوڵەتى عیراقدا بە لەبەرچاوگرتنى ئەم خاڵانەى خوارەوە:

–       ئەگەرچى مادەى 19ى دەستوورى 1964 دان بە مافە نەتەوەییەکانى کورددا دەنێت لە چواچێوەى گەلى عیراق و یەکێتى نیشتمانیدا، بەڵام لە مادەى 1 دا بەڕاشکاوى هەموو گەلى عیراق وەک بەشێک لە نەتەوەى عەرەب پێناسە دەکات.

–       پیادەکردنى سیاسەتى کۆمەڵکوژى و بەرزکردنەوەى درووشمى سوتماککردنى خاکى کوردستان بەتایبەتى لە سەردەمى دەسەڵاتى (عبدالسلام عارف)دا (1963-1966) کە فراوانترین هێرشى سەربازى و وێرانکردنى گوندەکان و گرتن و کوشتنى خەڵکى سڤیلى بەخۆوە بینى.

–       دەستکردن بە سیاسەتى بەعەرەبکردن بەتایبەتى لە سنوورى ناوچە نەوتییەکانى وەک کەرکوک و خانەقین. بۆ نموونە لە ساڵى 1965 قەزاى حەویجە لە پارێزگاى کەرکوک پێکهێنرا بۆ  نیشتەجێکردنى خێڵە عەرەبەکانى جبور و عوبێد لەو ناوچەیەى کە پێشتر کوردنشین بووە و بە “مەڵحە” ناسرابوو.

لە 17 ى تەموزى 1968دا دەستەیەک ئەفسەرى بەعسی کۆدەتایەکى سپییان بەسەر سەرۆک (عبدالرحمن عارف)دا کرد ودەسەڵاتێکى رەها و بەهێزیان جێگیرکرد کە تا رووخانى حوکمى (سەدام حوسێن) لە 9 ى نیسانى 2003 درێژەى کێشا. هەردوو دەستوورى کاتى بەعسییەکان لە 1968 و 1970 دا بەهەمان شێوە مافە نەتەوەییەکانى کوردیان لە چوارچێوەى بەرنامە و پرۆژەى حزبى بەعسدا دەبینیەوە؛ وەک بەشێک لە ستراتیژى نەتەوەیی بۆ بەدیهێنانى یەکێتى نیشتمان و نەتەوەى عەرەب لەو پانتاییە جوگرافییەى لە ئەدەبیاتى سیاسی خۆیاندا باسیان لێوەکردووە. بەڵام باسکردن لە مافە نەتەوەییەکانى کورد لە دەستووردا جگە لە درووشمێکى دیماگۆجی سیاسی چىتر نەبووە، هەروەک رۆژگار بەڕوونى سەلماندى کە کورد هەمیشە هاونیشتمانى پلە دوو و سێ بووە لە عیراقى ژێر دەسەڵاتى بەعسییەکاندا و بەردەوام لە ژێر مەترسى لەناوبردندا بووە.

بەهەمان شێوەى رژێمەکانى پێشتر، بەعسییەکان سەرەتا بانگەوازیان بۆ چارەسەرکردنى ئاشتیانەى مەسەلەى کورد کرد لە عیراقدا و دەرگاى گفتوگۆ و دانوستانیان خستە سەرپشت، لەهەمان کاتیشدا چەندین پیلانیان بەمەبەستى لەباربردنى خواستەکانى گەلى کورد و تیرۆرکردنى سەرکردەکانى و قووڵکردنەوەى دووبەرەکى ناوخۆیی دادەڕشت. سەرەنجام پاش شکستخواردنى پیلانەکانیان، بەناچارى ملیان بۆ خواستەکانى شۆڕشى کوردستان دا و لە 11ى ئازارى 1970 بەیاننامە و رێککەوتنى ئاشتیان لەگەڵ سەرکردایەتى سیاسى کوردستاندا واژۆکرد. ئەو رێککەوتنە بەدەر لە هەر نیازێکى شاراوەى بەعسییەکان و دەرەنجامەکانى، بە دەستکەوتێکى گرنگ دادەنرێت لە مێژووی سیاسی و خەباتى رەواى گەلى کورددا لەم پارچەیەى کوردستاندا.

سەرکردایەتى هەرێمى عیراقى حزبى بەعس وەک هێزێکى شۆڕشگێرى پێشکەوتنخواز خۆى دەناساند کە کارى بۆ جۆرێک لە سۆشیالیزمى دەوڵەتى دەکرد و بەرنامەى پێنج ساڵەى پیادەدەکرد بۆ گەشەپێدانى وڵات و دابینکردنى خۆشگوزەرانى و عەدالەتى کۆمەڵایەتى لەڕێگەى پاڵپشتىکردنى دەوڵەتەوە بۆ توێژى فەرمانبەران و چینە هەژارەکان و پێشکەشکردنى خزمەتگوزارى بنەڕەتى خۆڕایی بەتایبەتى لە بوارەکانى خوێندن و تەندرووستیدا.

 لە راستیدا تا ساڵى 1979 لەناو سەرکردایەتى و رێکخستنەکانى حزبدا کەسانێک هەبوون کە بە نەفەسێکى شۆڕشگێرى و پێشکەوتنخوازى کاریان دەکرد. ئەوانە بڕواى تەواویان بەوە هەبوو کە رابوونى نەتەوە و گەیشتن بە ئامانجەکانى لەڕێگەى بەرەنگاربوونەوەى پیلانەکانى ئیمپریالیزم و داکۆکیکردن لە سەربەخۆیی گەل و وڵاتەوە دەبێت. هەروەها پێشکەوتنى وڵاتیش بەندە بە بنیاتنانى ئابوورییەکى بەهێز و بەگژداچوونەوەى دەردە کۆمەڵایەتییەکانى وەک نەخوێندەوارى و هەژارى. لە 16 ى تەموزى 1979دا بە پیلانێک دەسەڵاتى سیاسى و سەرۆکایەتى کۆمار لە (احمد حسن البکر)ەوە رادەستى (سەدام حوسێن)ى جێگرى کرا، بەمەش ململانێی شاراوەى نێوخۆى حزب لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندى زۆرینەى راستڕەو و کۆنەپەرستدا شکایەوە. بۆ چەند رۆژى دواتر، واتە 22 ى تەموز، لە کۆبوونەوەیەکى فراوانى حزبدا (سەدام) رایگەیاند کە پیلانێکى خیانەتکارى ناو حزبیان ئاشکراکردووە و هەر لەوێدا ناوى چەندین ئەندامى سەرکردایەتى و ئەندامى باڵاى حزبیان خوێندەوە کە پەلکێشى دەرەوەى هۆڵەکە کران و لە ماوەیەکى کورتدا زۆربەیان گوللەباران کران و ئەوانى تریشیان رەوانەى بەندیخانە کران.

ئەگەرچى (سەدام) لەماوەى سەرۆکایەتى (ئەلبەکر)دا پۆستى جێگرى سەرۆک کۆمارى هەبوو، بەڵام هەمیشە وەک کەسى یەکەمى حزب و دەوڵەت دەردەکەت. کەسێک بوو خاوەن عەقلییەتێکى پیلانگێڕى و توندوتیژ و دەسەڵاتخواز بوو. بەهاتنە سەرکارى فیعلى (سەدام) بۆ سەر کورسى دەسەڵات، قۆناغێکى جیاواز لە ژیانى حزبى بەعس و سەرەتاى دەورانێکى رەش و تاریک و ترسناکیش لە مێژووى گەلانى عیراق و ناوچەکە دەستپێدەکات.

لە گفتوگۆى بەعس و سەرکردایەتى شۆڕشى کورد لە ساڵى 1970 تا 1974 (سەدام) سەرۆکایەتى شاندەکانى حکومەتى بەغداى دەکرد؛ هەمیشە وای نیشاندەدا کە ئەو زامنى سەرکەوتنى دانوستانەکانە و خاوەن بڕیارى یەکەمە لە حزب و حکومەتدا. ئەوەى لەم باسەدا بەلاى ئێمەوە گرنگە تێگەیشتن و هەڵوێستى راستەقینەى بەعسییەکان بوو بەرامبەر بە مەسەلەى کورد لە عیراقدا.

لە بەیانى 11ى ئازاردا دان بە مافەکانى کورددا نرا لە چوارچێوەى ئۆتۆنۆمى بۆ ناوچەى کوردستان بەمەرجێک لە ماوەى چوار ساڵدا تەواوى بەندەکانى رێککەوتنى نێوان هەردولا جێبەجێ بکرێن بەتایبەتى ئەوەى پەیوەستە بە سەرژمێرى و ساغکردنەوەى سنوورى کۆتایی ناوچەى ئۆتۆنۆمى لەسەرووى هەمووشیانەوە پارێزگاى کەرکوکى دەوڵەمەند بە نەوت و سەرچاوە سروشتیەکان.

رووداو و پێشهاتەکانى ماوەى چوار ساڵى دیاریکراو بەئاشکرا ئەوەمان نیشاندەدەن کە حزبى بەعسى دەسەڵاتدار بەهیچ شێوەیەک باوەڕى بە چارەسەرى راستەقینەى کێشەى کورد نەبووە. هەموو سیاسەت و هەوڵەکانى لەسەر بەدیهێنانى دوو ئامانجى کورت مەودا بینات نابوو -یەکەمیان کپکردن و ئیحتواکردنى مەسەلەى کورد و دووەمیشیان چەسپاندن و بەهێزکردنى دەسەڵاتى خۆیان لە عیراقدا تا گەیشتن بە ئامانجە ستراتیژى و دوور مەوداکانیان.

گرنگترینى ئەو هەنگاو و دەستکەوتانەى لە ماوەى ئەو چوار ساڵەدا لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە بەدییانهێنا، بریتیى بوون لە:

–       خۆماڵىکردنى بەشى کۆمپانیا بیانییەکان لە نەوتى عیراق لە 1ى حوزەیرانى 1972دا پێگەى ئابوورى عیراقى لە ناوچەکەدا بەهێز کرد. بەعسییەکان لەڕێگەى داهاتى گەورەى نەوتەوە توانیان پایەکانى دەسەڵاتى خۆیان بچەسپێنن و کاربکەن بۆ دامەزراندنى سوپایەکى پڕچەک و راهێنراوى پێشکەوتوو لەسەر بنەماى عەقیدەى بەعس و عروبە.

–       کۆنترۆڵکردنى دامەزراوەکانى دەوڵەت و پایەکانى دەسەڵات بەتایبەتى لەناو سوپا و دەزگا ئەمنییەکان و  هۆیەکانى راگەیاندندا، لەرێگەى دوورخستنەوەى کەسانى نیشتمانپەروەر و بێلایەن و پڕکردنەوەیان بە کادرى بەعسى و دڵسۆز بە سیاسەتەکانى دەسەڵات.

–       پێکهێنانى “بەرەى نیشتمانى و نەتەوەیى پێشتکەوتنخواز” لەگەڵ حزبى شیوعى عیراق لە ساڵى 1973دا. ئەم بەرەیە بۆ حزبى بەعس مانۆرێکى سیاسی سەرکەوتوو بوو، لەڕێگەیەوە توانى گەورەترین رکابەر لە ململانێى سیاسى ناوخۆدا بگۆڕێت بۆ هاوپەیمان و لە جەنگى دژە کوردیشدا هاوکارى بن تا لە ساڵى 1978 کۆتایی بەو هاوپەیمانییە هێنا و کەوتە وێزەى شیوعییەکان و بە دڕەندەترین شێوە رووبەڕوویان بووەوە.

–       مۆرکردنى “رێککەوتنى دۆستایەتى و هاوکارى” لە گەڵ یەکێتى سۆڤییەت لە مایسى 1972 کە تا ساڵى 1990 درێژەى کێشا. بەمەش عیراق پاڵپشتێکى نێودەوڵەتى بەهێزى پەیداکرد؛ کە لەهەمان کاتدا بووە سەرچاوەى کڕینى چەک و نوێکردنەوەى سوپاکەى.

لەهەمان کاتیشدا بەشێوەیەکى نهێنى و چڕ کاریان دەکرد بۆ داڕشتنى بەرنامەى تەعریب و پیلانگێڕى و دەستوەردانەناو کاروبارى ناوخۆى بزووتنەوەى سیاسى کوردستان و دواتریش خۆئامادەکردن بۆ رووبەڕووبوونەوەى سەربازیى دژى شۆڕشى کورد و سەرکوتکردنى بەهێزى چەکدار. لە 11ى ئازارى 1974 یەکلایەنە یاساى ئۆتۆنۆمییان بۆ ناوچەى کوردستان راگەیاند بەدەر لە بنەما سەرەکییەکانى رێککەوتنى 11ى ئازارى 1970، بەمەش شەڕى دەسەڵاتى بەعس و گەلى کوردستان دەستى پێکردەوە و تا مۆرکردنى رێککەوتنى 6 ى ئازارى 1975ى جەزائر لەنێوان (سەدام) و شاى ئێراندا درێژەى کێشا و شۆرشى کورد تووشى شکستێکى گەورە هات.

یەکەمین تەحەدا کە رووبەڕووى گەلى کورد بووەتەوە لە عیراقدا خۆى لە دەسەڵات و ئیرادەى زۆرینەى عەرەبدا بینیوەتەوە؛ کە هەمیشە عیراقیان بە وڵاتێکى عەرەبى و بەشێک لە نیشتمانى عەرەب پێناسەکردووە، ئاینى ئیسلامیشیان وەک بەشێکى تەواوکەر لە ناسنامەى نەتەوەیی و کەسایەتى عەرەبى ناساندووە. راستییەکى تریش ئەوەیە کە لە مێژووى نوێی دەوڵەتى عیراقدا پێنج دەستوور دانراوە کە جگە لە دەستوورى ساڵى 2005 هەموویان لە بەرژەوندى نەتەوەى زۆرینە و بەهێزکردنى دەسەڵاتى ناوەندا بوون. لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین کە گەلى کورد لە ماوەى زیاتر لە هەشتا ساڵدا (لە شۆڕشى شیخ مەحمودى حەفیدەوە لە ساڵى 1919 تا ساڵى 2005) لەیەک کاتدا خەباتى لەپێناوى مانەوە و بەدستهێنانى مافەکانیدا کردووە. بەهەمان شێوەش حکومەتە یەک لەدواى یەکەکانى عیراق لەیەک کاتدا کاریان لەسەر دوو بەرنامە کردووە -یەکەمیان بە ئاراستەى ئیحتواکردنى کورد و داخوازییەکانى و دووەمیشیان بە ئاراستەى پاکتاوى رەگەزى.

هەرەسپێهێنانى بزووتنەوەى چەکدارى کورد لەساڵى 1975، دەستى دەسەڵاتدارانى بەعسى واڵاکرد بۆ پیادەکردن و پەلەکردن لە سیاسەتى پاکتاوى رەگەزیى کورد لە عیراقدا کە چەندین بوارى گرتەوە و بە چەندین شێواز ئەنجامدەدرا کە تا رووخانى ئەو رژێمە بەردەوام بوو.

لێرەدا، بەپشتبەستن بە رێککەوتننامە و بنەما نێودەوڵەتییەکانى تایبەت بە تاوانەکانى پاکتاوى رەگەزى و جینۆساید، بەتایبەتى رێککەوتننامەى ساڵى 1948ى نەتەوە یەکگرتووەکان لەبارەى جینۆساید و رێککەوتنامەکانى جنێڤ لە ساڵى 1949لەگەڵ هەردوو پرۆتۆکۆلى پاشکۆى ساڵى 1977 و دادگاى تاوانەکانى نێودەوڵەتى ساڵى 2002 و یاساى نێودەوڵەتى مرۆیی، هەوڵدەدەین بەکورتى قسە لەسەر پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیى کورد بکەین لە عیراقدا لە ساڵى 1975 تا 2003 لەڕووى جۆر و شێوە و ئامرازەکانى پرۆسەکەوە لەگەڵ قۆناغبەندى لە ئەنجامدانیدا.

زاراوەى قڕکردن، یاخود کۆمەڵکوژى لەگەڵ سەرهەڵدانى جینۆسایدى گەلى ئەرمەن لە ساڵى 1915 بەدەستى تورکە عوسمانییەکان پەیدابوو. لە ساڵى 1943 زاراوەى “تاوانى جینۆساید” génocide لەلایەن بیرمەندى پۆلۆنى (رافائیل لیمکین) Raphael Lemkin داڕێژرا؛ بە سوودوەرگرتن لە رەگى ووشەى یۆنانى genos بەماناى رەگەز و خێڵ و گروپیش دێت و وشەی cide کە بەواتای کوشتن دێت، بۆ ئەوەی دەستنیشانی کوشتنى دانیشتوان بکات، بەمەبەستى پاککردنەوەى ناوچەیەک لە رەگەزێکى مرۆیی تایبەت. بەڵام بەشێوەیەکى یاسایی ئەوکاتە کەوتەبەرباس کە هاوپەیمانان لە ساڵى 1945 بڕیارى دادگاییکردنى تاوانبارانى جەنگیاندا لە نۆرنبێرگ. ئەو دادگا سەربازییەى بۆ ئەو مەبەستە پێکهێنرابوو لە پێناسەى تاوانی کۆمەڵکوژیدا دەڵێت ”ئەو تاوانانەن کە ئامانجیان کوشتن و لەناوبردن و کۆیلەکردن و دوورخستنەوە و هەر کردەوەیەک کە دانیشتوانى سڤیل بکاتە ئامانج بەر لە جەنگ و لەکاتى جەنگدا؛ هەروەها ئەو تاوانانەش دەگرێتەوە کە بەئامانجى سیاسی یاخود رەگەزیى یاخود ئاینى ئەنجام دەدرێن.”.

وەک پێناسەیەکى گشتى دەتوانین بڵێین “پاکتاوى رەگەزى” بریتییە لە پرۆسەى نەهێشتنى گروپێکى مرۆیی (ئیتنى، ئاینى، رەگەزى) لەڕێگەى لەناوبردنى فیزیکى، یاخود سڕینەوە و نەهێشتنى ناسنامە و تایبەتمەندییان، بە هەر پاساویک بێت و بەپێى بەرنامەیەکى داڕێژراو. لەم رووەوە زاراوەى جینۆساید کە لە بنەڕەتدا بەماناى “رەگەز کوژى یاخود نەهێشتنى بەکۆمەڵ” دێت دەبێتە بەشێکى گرنگ لە پرۆسەى پاکتاوى رەگەزى نەک هەموو پرۆسەکە، بەو مانایەى کە مەرج نییە لە پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیدا کارى کوشتن و لەناوبردنى جەستەیی ئەنجامبدرێت، نموونەى تواندنەوەى گرووپە ئاینییە بچووکەکان لە بۆتەى ئاین و نەتەوەى سەردەستدا لەڕێگەى سەپاندنى زمان و فەرهەنگ و کولتوورى زۆرینەى باڵادەستدا.

شێوە و قۆناغەکانى پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیى کورد

بەشێوەیەکى گشتى دەتوانین بەرنامە و پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیى کورد لە عیراقدا بۆ چوار تەوەر پۆلێن بکەین کە بریتین لە بەعەرەبکردن، شێواندن و گۆڕینى بارى دیمۆگرافى، تێکدان و وێرانکردنى ژینگە و جینۆساید. هەروەها بەسەر دوو قۆناغدا دابەشیان بکەین، قۆناغى درێژخایەن کە بەرنامەى بەعەرەبکردن و شێواندن و گۆڕینى بارى دیمۆگرافى دەگرێتەوە لەگەڵ قۆناغى کورت مەودا کە هەردوو پرۆسەى وێرانکردنى ژینگە و جینۆساید دەگرێتەوە، بەم شێوەیەى لاى خوارەوە:

یەکەم: بەعەرەبکردن؛ بریتییە لە ئەڵقەى ناوەندی و ستراتیژیى پاکتاوى رەگەزى لە ئایدیۆلۆژى حزبى بەعسدا، بەوپێیەى تەعبیر لە هەڵوێستى ئەو حزبە دەکات بەرامبەر بە نەتەوە و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانى تر، کە لە جوگرافیایەکى هاوبەش لەگەڵ نەتەوەى عەرەبدا دەژین وەک پێشتر ئاماژەمان بۆ کردووە. (سەدام حوسێن) لە کۆنفرانسێکى رۆژنامەنووسیدا لە ساڵى 1978 بەڕاشکاوى دەڵێت “تەعریب و تەکرید لە پەیڕەوى ئابوورى و سیاسی و کۆمەڵایەتى ئێمەدا لە عیراق کاریکى نەشیاو نییە.”. ئاشکرایە کە شتێک بەناوى (تکرید) واتە بەکوردکردن لەم وڵاتەدا بوونى نەبووە، لەکاتێکا خودى دەوڵەت و حزبى دەسەڵاتدار بە بەرنامە و پلانەوە کاریان بۆ بەعەرەبکردن کردووە. بەعەرەبکردن پرۆسەیەکى فرەلایەن و گشتگیر بووە و بەپێى نەخشە و لەڕێگەى دەرکردنى چەندین بڕیار و فرمان و رێنماییەوە بەڕێوەچووە، کە لە ئاستە جیاجیاکانى سەرچاوەى بڕیار و دەسەڵاتەوە دەرکراون. گرنگترینى ئەو بوارانە بریتین لە:

–       گۆڕینى ناسنامەى نەتەوەیی بۆ عەرەب کە بە (تصحیح القومیە) ناسرابوو. بەگوێرەى بڕیارى ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆڕشى بەعس ژمارە (199) لە 6/9/2001 کە تیایدا هاتووە “هەماهەنگ لەگەڵ پرینسیپەکانى حزبى بەعسى عەرەبى ئیشتراکى بەوەى کەسى عەرەب ئەو کەسەیە کە لە نیشتمانى عەرەب بژێت و بە عەرەبى قسەبکات و عروبە بە نەتەوەى خۆى بزانێت و پاڵپشت بە ئەحکامى بڕگەى (ا)ى مادەى 42 ى دەستوور، ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆڕش بڕیارى دا “هەر عیراقییەک کە 18 ساڵى تەمەنى تەواوکردبێت مافى ئەوەى هەیە داواى گۆڕینى نەتەوەى خۆى بکات بۆ نەتەوەى عەرەب.”.

لەکاتێکدا بەر لەم بڕیارە، هەمان ئەنجومەنى بەعس لە 27/11/1988 بڕیارى ژمارە 850 ى دەرکرد کە تیایدا رێگە دەگرێت لە هەر عەرەبێکى عیراقی کە نەتەوەی خۆى بگۆڕێت بۆ هەر نەتەوەیەکى تر و بە ساڵێک زیندانى سزاى دەدات و بڕیارەکە ئەوانەش دەگرێتەوە کە پێشتر بەو کارە هەستاون.

بەمەش نەک تەنیا تاکى کورد، بەتایبەتى لە ناوچەکانى دەرەوەى هەرێمى ئۆتۆنۆمى کوردستان، ناچار دەکرا دەستبەردارى ناسنامەى نەتەوەیی خۆى بێت، بەڵکو چەندین هۆز و تیرەى ناسراوى کورد بە عەرەب ناونووس دەکران و فشارى توند دەخرایە سەر هەر فەرمانبەرێکى کورد کە ئامادەنەبێت ناسنامەى نەتەوەیی خۆى بگۆڕێ (بڕیارى ژمارە 2839 ى وەزارەتى ناوخۆى عیراق لە 15/2/2000 تایبەت بە فرمان و رێنماییەکان بۆ راستکرنەوەى بارى نەتەوەیی).

–       دژایەتیکردنى فەرهەنگ و کەلەپوور و دابونەریت و یادکردنەوەى بۆنە مێژوویی و نەتەوەییەکان، وەک جەژنى نەورۆز. هەروەها چەندین کتێب و لێکۆڵینەوەى بەناو زانستییان چاپ دەکرد بۆ گومان خستنە سەر رەچەڵەک و مێژووى کورد و کەسایەتییە ناودارەکانى وەک (سەلاحەدینى ئەیوبى) و مێژوونووس و ئەدیبە ناودارەکان کە بەزمانى عەرەبى بەرهەمی دیاریان هەیە.

–       نەهێشتنى خوێندنى کوردى لە قوتابخانەکاندا کە تەنانەت پارێزگاکانى ناوچەى ئۆتۆنۆمیشیان دەگرتەوە، بۆ نموونە تا ناوەراستى نەوەدەکانى سەدەى رابردوو تەنیا یەک قوتابخانەى کوردى لە شارى دهۆکدا مایەوە لە کاتێکا لە ناوچەکانى دەرەوەى ئۆتۆنۆمیدا خوێندنى کوردى بەتەواوەتى کۆتایی پێهێنرابوو.

–       گۆڕینى ناوى شار و ناوچە و شوێنە گشتییەکان بەرادەیەک کە لە دەرەوەى ناوچەکانى ئۆتۆنۆمى هیچ ناوێکى کوردى نەمایەوە و تەنانەت ناونانى منداڵیش زۆرجار لە خەستەخانە و فەرمانگەکانى نفووسدا لەلایەن دەزگا فەرمییەکانەوە بە ناوى عەرەبى دەسەپێنرا.

دووەم: شێواندن و گۆڕینى بارى دیمۆگرافى. دەستکاریکردن و گۆڕینى هاوکێشەى دانیشتوان بڕگەیەکى گرنگ و کاریگەرە لە پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیدا. لە راپۆرتى تیمى نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چاودێرى مافەکانى مرۆڤ لە عیراقدا لە ساڵى 1993 هاتووە “گۆرینى بارى دانیشتوان بەمەبەستى زاڵکردنى یەک رەگەزى نەتەوەیی لەرێی دەرکردنى زۆرەملێی پێکهاتەیەکى جیاواز، یاخود لەژێر تەماعدا دەچێتە خانەى تاوانەکانى دژە مرۆڤایەتییەوە.”.

رژێمى بەعس لەساڵى 1972 ەوە لەکاتێکا هێشتا لەگەڵ سەرکردایەتى کورد لە گفتوگۆدا بوو، هەزاران کوردى فەیلى بەبیانووى ئێرانیبوونەوە لە ناسنامەى عیراقی بێبەرى کرد. بەم شێوەیە فەیلییەکان بوونە یەکەم قوربانى سڕینەوەى ناسنامەى نیشتمانى و نەتەوەیی. رژێم لەسەر سیاسەتى پاکتاوى فەیلییەکان بەردەوام بوو تا لە ساڵى 1980و دواتر نزیکەى 200 هەزارى لەسەر زێدى خۆیان دەرکرد و  دەربەدەرى ئێرانى کردن و هەزاران گەنجى تەمەن 18 تا 30 ساڵى لێیان بێ سەروشوێن کرد.

لە ساڵى 1974 بە تۆمەتى بەشداریکردن لە شۆڕشى کورددا هەزاران خێزانى کورد لە ناوچەکانى کەرکوک و دیالە و موسڵ راگوێزرانەوە بۆ شارەکانى ناوەڕاست و باشوورى عیراق و دەست بەسەر موڵک و ماڵیاندا دەگیرا و خێزانى عەرەب لە جێیان نیشتەجێ دەکرا. ئەم پرۆسەیە کە بە “ترحیل” واتە راگواستن ناسراوە لە ناوەراستى هەشتاکانى سەدەى رابردووەوە تاکو رووخانى رژێمى سەدام لە نیسانى 2003 بەردەوام بوو، بەشێوەیەک خێزانەکان سەرپشک دەکران لەنێوان نیشتەجێبوون لە شار و ناوچەکانى کوردستان یان ناوەڕاست و باشوورى عیراق؛ بۆ نموونە تەنیا لە سنوورى پارێزگاى کەرکوک زیاتر لە 60 هەزار خێزانى کوردى راگوێزراو هەبوون و زیاتر لە 40 هەزار خێزانى عەرەبى هاوردە نیشتەجێکرابوون.

ئامرازێکى ترى گۆڕینى بارى دیمۆگرافى بریتیى بوو لە گواستنەوەى تۆمارى دانیشتوانى کورد لە فەرمانگەکانى رەگەزنامەى پارێزگاکانى کەرکوک و دیالە و موسڵەوە بۆ ناوچەى ئۆتۆنۆمى کە بەشێوەیەکى ناوەندى ئەنجامدەدرا بەبێ پرسکردن بە خێزانەکان. بۆ نموونە تەنیا لە پارێزگاى کەرکوک 22 قەیدى نفووس گواسترانەوە بۆ پارێزگاکانى سلێمانى و هەولێر کە بەهەزاران خێزانى لەخۆگرتبوو.

لایەنێکى ترى سیاسەتى گۆڕینى بارى دیمۆگرافى بریتیی بوو لە دەستکاریکردنى سنوورە ناوخۆییەکان بەمەبەستى تێکدانى هاوسەنگى دانیشتوان لە بەرژەوەندى پێکهاتەى عەرەبى لەو پارێزگا و ناوچانەى زۆرینەى کوردییان تیابوو بەتایبەتى کەرکوک و دیالە و مووسڵ. بۆ نموونە لە ساڵى 1968 رووبەرى پارێزگاى کەرکوک 20.376 کم چوارگۆشە بوو وە رێژەى پێکهاتەى دانیشتوانەکەى بریتیى بوو لە 48% کورد و 28% عەرەب و 21% تورکمان و 3% مەسیحى و پێکهاتەکانى تر، بەڵام دواى چەندین دەستکارى و دابڕینى ناوچە کوردییەکان (چەمچەماڵ، کەلار، کفرى، دووز) و زیادکردنى ناحییەى (زاب)ى عەرەب نشین پاش ئەوەى ژمارەى یەکە ئیدارییەکانى لە 23 وە بوو بە 11 یەکەى ئیدارى، لە ساڵى 1990 دا رووبەرى پارێزگاکە بوو بە 9.679 کم چوارگۆشە و رێژەى دانیشتوانەکەشى بەم شێوەیە بوو؛ عەرەب 45% و کورد 37% و تورکمان 16% و مەسیحی 2%.

سێیەم: تێکدان و وێرانکردنى ژینگە. بەگوێرەى رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانى تایبەت بە جینۆساید و پاکتاوى رەگەزى، تێکدانى ژینگە بەمەبەستى لەناوبردنى ئامراز و هۆکارەکانى ژیان لە هەر گرووپێکى کۆمەڵایەتى دەچێتە خانەى پاکتاوى رەگەزییەوە. یەکەمین هەنگاو بەو ئاراستەیە ئەوەبوو کە حکومەتى عیراق بە گوێرەى رێککەوتنى جەزائر لەگەڵ ئێران لە ساڵى 1975و دواتریش لەگەڵ حکومەتى تورکیا رەزامەندى نیشاندا لەسەر چۆڵکردنى و وێرانکردنى ناوچە سنوورییەکانى نێوان عیراق و هەریەک لە ئێران و تورکیا بەقووڵایی 20 کلیۆمەتر بۆ ناو خاکى عیراق. بەمەش هەزاران کیلۆمەترى چوارگۆشە لە دەوڵەمەندترین ژینگەى سروشتى و سەدان گوند وێران کران و لە هەموو پێداویستییەکى ژیان و ئاوەدانکردنەوە بێبەشکران و دەیان هەزار کەسیش لە دانیشتوانەکەى راگوێزرانەوە بۆ ئۆردوگاى زۆرەملێ بەناوى گوندى هاوچەرخەوە و بەتەواوەتى لە سیفەتى جوتیار و خاوەن زەوى و خەڵکى بەرهەمهێن داماڵران.

ئامرازێکى ترى گۆڕینى بارى دیمۆگرافى بریتیى بوو لە چۆڵکردنى هەزاران کیلۆمەترى چوارگۆشە لە ناوچە کوردنشینەکانى سنوورى پارێزگاکانى کەرکوک و دیالە و مووسڵ لەژێر ناوى “الحزام الامنی” واتە پشتێنەى ئەمنى بۆ پاراستنى شوێنە نەوتییەکان و دامەزراندنى سەربازگە و بەمەبەستى دوورخستنەوەى تەماسى راستەوخۆى هەرێمى کوردستان لەگەڵ ناوچەکانى دەرەوەیدا. لەهەمانکاتدا دەست بەسەر زەوییەکاندا دەگیرا و لەڕێگەى گرێبەستەوە دەدرا بە خیڵە عەرەبەکانى لایەنگرى حزبى بەعس، بۆ نموونە تەنیا لە پارێزگاى کەرکوک نزیکەى ملیۆنێک و سێ سەد هەزار دۆنم زەوى کشتوکاڵى کورد لەم رێگەیەوە زەوتکراوە.

لەگەڵ سەرهەڵدانەوەى خەباتى چەکدارى کورد لە ساڵى 1976 تا کۆتایی ساڵى 1988 حکومەتى بەعس لەسەر سیاسەتى وێرانکردنى ژینگە و سووتماککردنى خاک (سیاسە الارض المحروقە) بەردەوام بوو. هێزە سەربازى و ئەمنییەکانى حکومەت بەچەندین شێوە و ئامراز ئەو سیاسەتەیان پیادە دەکرد لە سەرانسەرى کوردستاندا لەوانەش، سەپاندنى ئابڵووقەى ئابوورى بەسەر ئەو گوندانەى لە دەرەوەى دەسەڵاتى رژێم بوون؛ بێبەشکردنیان لە خزمەتگوزارى پێویستى، وەک قوتابخانە و نەخۆشخانە و کارەبا و پرۆژەکانى پەرەپێدان، کوێرکردنەوەى سەرچاوەکانى ئاو لە کانى و کارێز، بەرتەسککردنەوەى رووبەرى زەوى کشتوکاڵى بەهۆى رێگەنەدان بە جووتیاران لە بەکارهێنانى زەوییەکانیان، بەوەى بە ناوچەى قەدەغەکراو “مناطق محرمە” دەناسێنران. لە ساڵى 1989جگە لە سێ شارە سەرەکییەکەى کوردستان و چەند قەزا و ناحییەکى کەم و کۆمەڵگە زۆرەملێکان و رێگاوبانە سەرەکییەکان، باقى رووبەرى هەرێمى کوردستان بە ناوچەى قەدەغەکراو و یاساغ هەژمارکران و بەتەواوى لە دانیشتوان چۆڵکران و هیچ بەهایەکى ئابوورى و ژینگەییان تیادا نەهێڵرا.

چوارەم: جینۆساید؛ بە ترسناکترین قۆناغ لە پرۆسەى پاکتاوى رەگەزیى کورد دادەنرێت لە عیراقدا، کاتێک رژێمى بەعس بڕیارى کوشتنى بەکۆمەڵ و لەناوبردنى زۆرترین ژمارەى دانیشتوانى کوردى دا لەگەڵ وێرانکردنى گوند و شێواندنى ژینگە، بەتایبەتى لەو ناوچانەى لەدەرەوەى دەسەڵاتى رژێم بوون و بە پێگەى شۆڕش و پێشمەرگە ناسرابوون. یەکەمین تاوانى کۆمەڵکوژى بەرامبەر بە کورد، لە دواى “کۆمەڵکوژییەکەى دەرسیم”ى کوردستانى باکوور لە ساڵى 1938 کە تیایدا نزیکەى 14 هەزار کورد بە دەستى سوپاى تورک جینۆساید کران بریتیى بوو لە راگواستن و نەفىکردن ودواتریش بەکۆمەڵ کوشتنى 8000 خەڵکى سڤیل و بێتاوانى بارزانى لە ساڵى 1982بە فرمانى راستەوخۆى (سەدام حوسێن) وەک کردارێکى تۆڵەسێنى کوێرانە بەرامبەر بە شکستى سوپاى عیراق لە بەرەکانى جەنگ لەدژى ئێران لە ناوچەکانى حاجى ئۆمەران. 

ساڵى 1988 لە کاتێکا جەنگى عیراق – ئێران  پێی نابووە ساڵى هەشتەمەوە، سەرەڕاى سەرکەوتنى ئێران لە بەرەکانى کوردستان بەتایبەتى لە کۆنترۆڵکردنى شارى هەڵەبجەدا بە هاوکارى هێزەکانى پێشمەرگە، بەڵام هەموو ئاماژەکان روویان لەوەبوو کە تەمەنى جەنگ بەرەو کۆتایی دەچێت. بەمانەوەى هەردوو رژێمى دوژمن بەیەکتر و لەو نێوەندەشدا زەرەرمەندى یەکەم گەلى کورد و بزووتنەوە چەکدارییەکەى دەبێت. ئەو ساڵە سامناکترین یادەوەرى بەجێهێشتووە لە مێژووى نەتەوەى کورددا و لە مێژووى دوژمنەکانیشیدا بۆ هەمیشە لاپەڕەیەکى رەشى پڕ شەرمەزارییە. پرۆسەى جینۆسایدى کورد لە ساڵى 1988 گەیشتە فراوانترین و ترسناکترین ئاست. لە 16 ى ئازاردا لەگەڵ شکستى سوپاى عیراق لەبەرەى جەنگ لەگەڵ ئێران و لەدەستدانى چەندین ناوچە لە ناویشیاندا شارى هەڵەبجە، هێزە ئاسمانییەکانى عیراق بە چەکى قەدەغەکراوى کیمیاوى شارەکەیان بە مادەی کیمیاویی بۆمباباران کرد و لە ئەنجامدا زیاتر لە 5000 کەسى سڤیل کوژران و زیاتر لە 10 هەزار کەسیش بەرکەوتن و برینداربوون. 

پرۆسە بەدناوەکانى “ئەنفال” بەرنامەى رژێمى بەعسى بۆ پاکتاوى رەگەزیى کوردى گەیاندە لووتکە. تاوانەکانى ئەنفال دەچنە خانەى جینۆساید و تاوانى دژ بە ئینسانییەوە کە بەشێوەیەکى بڕیارلێدراو و بەرنامە بۆداڕێژراو لەلایەن باڵاترین دەسەڵاتى سیاسى لە دەوڵەتى عیراقدا پیادەکرا بەسەرپەرشتى راستەوخۆى سەرۆک کۆمار و دەستەیەکى جێبەجێکار بە سەرۆکایەتى (عەلى حەسەن مەجید) ناسراو بە (عەلى کیمیاوى) ئەندامى سەرکردایەتى هەرێمایەتى حزبى بەعس و سوپا و دەزگا ئەمنییەکان و چەند وەزارەتێکى حکومى و بەهاوکارى هێزە چەکدارە نافەرمییە کوردییەکان کە بەناوى “افواج الدفاع الوطنی” و چەندین ناوى ترەوە بۆ دژایەتى شۆڕشی کورد پێکهێنرابوون.

(عەلى حەسەن مەجید)، کە بە بڕیارى ژمارە 160ى سەرکردایەتى هەرێمایەتى حزب لە 29 ئازارى 1987 بە ئیمزاى (سەدام حوسێن) کرا بە سەرۆکى نووسینگەى باکوورى حزب و لیژنەى کاروبارى باکوور، لە 3ى حوزەیرانى 1987 بڕیارێکى بە ژمارە 38- 2950 دەرکرد کە ئاراستەى سەرکردایەتییەکانى سوپا و حزب و بەڕێوەبەرایەتییەکانى ئاسایش و موخابەرات و مەنزوومەى ئیستخبارات کرابوو، تیایدا چەند رێنمایی و فەرمانێکى راستەوخۆ هاتبوو. ئەمەش دەقى بڕیارەکەیە:

” 1-  بەتوندى قەدەغەى گەیاندنى هەر شمەکێکى خۆراکى یا مرۆیی یا کەرەستەیی دەکرێت بۆ ئەو گوندانەى کە بەر ناوچەى قەدەغەکراوى ئەمنى و قۆناغى دووەمى کۆکردنەوەى گوندەکان دەکەون و رێگەدەدرێت بەو کەسانەى دەیانەوێت بگەڕێنەوە ریزى نیشتمانى، بەڵام بەهیچ شێوەیەک رێگەنادرێت بە پەیوەندیکردن پێیانەوە لەلایەن کەسوکاریانەوە تەنیا بە ئاگادارى دەزگا ئەمنییەکان نەبێت.

2- هەموو جۆرە بوونێکى مرۆیی لەو ناوچانەدا قەدەغەدەکرێت کە بەر قەدەغەکردنى ئەمنى و قۆناغى یەکەم کەوتوون تا 31ى حوزەیرانى 1987 هەروەها ئەو ناوچانەش کە بەر قۆناغى دووەم دەکەون.

3- دواى تواوبوونى وەرزى بەروبوومى زستانە لە 15ى تەموز رێگە بە کشتوکاڵ نادرێت بۆ هەردوو وەرزى زستانە و هاوینەى ئەم ساڵ.

4- قەدەغەکردنى لەوەڕاندنى مەڕوماڵات لەم ناوچانەدا.

5- پێویستە لەسەر هەر یەکەیەکى سەربازى لە سنوورى ناوچەى چالاکى خۆیدا هەستێت بە کوشتنى هەر مرۆڤێک یان ئاژەڵێک لەو ناوچانەى بە قەدەغەکراو دانراون.

6- ئاگادارکردنەوەى ئەو کەسانەى بەر پرۆسەى راگواستن دەکەون بۆ کۆمەڵگەکان لەم بڕیارە و بەرپرسیارێتى هەر سەرپێچییەکییان دەکەوێتە ئەستۆ.

بۆ ئاگادارى و کارکردن بەپێی ئەم بڕیارە هەر لایەنە بەگوێرەى تایبەتمەندى ئەرکەکانى.

ئیمزا / عەلى حەسەن ئەلمەجید، ئەمیندارى سەرکردایەتى نووسینگەى رێکخستنى باکوور.”.

کردەوە سەربازییەکانى ئەنفال لە هەشت قۆناغ پێکهاتبوون کە نزیکەى حەوت مانگى خایاند (لە 20ى شوبات تا 6 ى ئەیلوولى 1988). ئەنجامدەرانى ئەنفال هەموو بەهایەکى مرۆڤایەتى و رێسا و بنەماکانى جەنگ و یاسا نێودەوڵەتییەکانیان بە ئەوپەڕى بەئاگایی و بە تەحەدداوە خستەژێرپێ و بە بەکارهێنانى هەموو جۆرە چەکێک (تەنانەت چەکى کیمیاوی) و بێ سڵەمینەوە لە هیچ کردار و رەفتارێک، وێرانکردنى کوردستان و لەناوبردنى گەلەکەیان کردە ئامانج. لێرەدا هەوڵدەدەین بەکورتى ئاماژە بۆ ئەنجام و دەرهاویشتەکانى پرۆسەى جینۆسایدى ئەنفال بکەین:

–       دەستگیرکردنى بەزۆرى دانیشتوانى سڤیل و راگواستنیان بۆ کەمپەکانى کۆکردنەوە و پاشانیش کوشتن یاخود زیندەبەچاڵکردنیان لە سەدان گۆڕى بە کۆمەڵدا، کە بەگوێرەى ئامارەکان ژمارەى قوربانیان نزیکەى 182 هەزارە بەبێ رەچاوکردنى تەمەن و رەگەز (ئێسک و پرووسک و پاشماوەى هەزاران ژن و منداڵ و پیر تا ئێستا دۆزراونەتەوە).

–       وێرانکردن و تەختکردنى زیاتر لە 4500 گوند و دەیان ناحیە و شارۆچکە و کوێرکردنەوەى سەرچاوەکانى ئاو و سووتاندن و بڕینەوەى سەدان هەزار دۆنم لە دراستان و باخ و زەوى کشتوکاڵى.

–       نیشتەجێکردنى سەدان هەزار کەس لە ئۆردوگاى زۆرەملێدا لە سەرانسەرى هەرێمى کوردستاندا کە زۆربەیان بەبآ هیچ سەرچاوەیەکى دارایى و کار و بژێوییان نەبوو، جگە لەو کاریگەرییانەى دەبوونەهۆى تێکدانى سیستم و شیرازەى کۆمەڵایەتى.

–       مانەوەى دەیان هەزاران خێزانى بێ سەرپەرشت و بێوەژن و پیرو پەککەوتە کە بەدەست چەندین جۆر کێشەى یاسایی و دەروونى و ئابوورى و کۆمەڵایەتییەوە گرفتاربوون.

کارەساتەکانى رابردوو، راستییەکانى ئەمڕۆ و وانەکانى ئایندە

کێشەى کورد لە عیراق بەر لەهەر شتێک مەسەلەى چارەنووسى گەلێکە بەدەر لە خواستى خۆى ژیانى دەبەسترێتەوە بە جوگرافییەکى سیاسى دەستکردەوە بەناوى دەوڵەتى عیراقەوە. ئەم دەوڵەتە نوێیە دوو خەسڵەتى دیارى لەخۆدا هەڵگرتووە؛ یەکەمیان فرەیی و هەمەڕەنگى لە پێکهاتەى دانیشتواندا و دووەمیشیان پێگەى ستراتیژییە بەتایبەتى لەڕووى ئابوورییەوە. بەدرێژایی نەوەد ساڵى رابردوو، عیراق نموونەیەکى خراپ و دواکەوتووى لە پێکەوەژیانى نەتەوەیی و ئاینى و کولتوورى نیشانداوە. زاڵبوونى دەسەڵاتى نەتەوەى سەردەست و فەرمانڕەوایی بە عەقڵییەتى رەگەزپەرستى و ئایدیۆلۆژى فاشى، بەدواى خۆیدا زۆرترین کارەساتى مرۆیی و پێشێلکارى دژ بە مافەکانى مرۆڤ هێنا.

لە پیادەکردنى سیستمی دەسەڵاتى تۆتالیتار و دیکتاتۆرى بەعسدا، کە نوێنەرایەتى خێڵ و بنەماڵەیەکى دیاریکراوى عەرەبى سوونەى دەکرد لە عیراقدا، نەک بە تەنیا کورد بەڵکو زۆرینەى عەرەبى شیعە و تورکمان و مەسیحی و تەنانەت بەشێکى عەرەبى سوننەش کەوتنە بەر ستەم و زۆردارى ئەو دەسەڵاتەوە و بە دڕندانەترین شێوە رەفتاریان بەرامبەر دەکرا تا ئاستى تواندنەوەى ناسنامە و کۆمەڵکوژى. ئەگەرچى کورد گەورەترین قوربانى دەستى رژێمە ستەمکارەکانى ئەم وڵاتە بووە بەڵام نەتەوەى سەردەست و چینى دەسەڵاتداریش هیچ سەرکەوتن و دەسکەوتێکیان لە پیادەکردنى ئەو سیاسەتە نەچنیوەتەوە لە وێرانکردنى زیاترى وڵات و گەلەکەى بەولاوە نەبێت. سەرەنجامیش چارەنووسى سەرانى حزبى بەعس و رژێمەکەیان وەک چارەنووسى ئەو رژێم و دیکتاتۆرانەى ئەم ئیلهامیان لە هزر و  سیستمى حوکمڕانییان وەردەگرت لەناوچوون و دادگاییکردن و سزادان بوو.

عیراق بەبنەما سەرەکییەکانى دادگاى تاوانەکانى نێودەوڵەتی ساڵى 2002 ەوە پەیوەست نەبووە، هەروەها بە هەردوو پرۆتۆکۆلى زیادکراوى ساڵى 1977 بۆ رێککەوتنامەکانى جنێڤ، بەڵام ئیمزاى پەسەندکردنى لەسەر چەندین رێککەوتنامەى نێودەوڵەتى هاوشێوە کردووە لەوانەش:

–       پرۆتۆکۆلى تایبەت بە قەدەغەکردنى بەکارهێنانى گازى کوشندە کردووە کە لە ساڵى 1925 لە جنێڤ دەرچووە، (ساڵى پەسەندکردن 1931).

–       هەر چوار رێککەوتننامەى جنێڤى ساڵى 1949،(ساڵى پەسەندکردن 1952).

–       رێککەوتننامەى ساڵى 1948ى تاوانى کۆمەڵکوژى و سزادانى ئەنجامدەرانى، (ساڵى پەسەندکردن 1959)..

–       رێککەوتننامەى لاهاى ساڵى 1954 بۆ پاراستنى موڵکە کولتوورییەکان (الممتلکات الپقافیە)، (ساڵى پەسەندکردن 1976).

–       رێککەوتننامەى قەدەغەکردنى بەکارهێنانى ئامرازەکانى گۆڕینى ژینگە لە کردەوە سەربازی و مەدەنییەکاندا کە لەساڵى 1970 لە لاهاى دەرچووە، (ساڵى پەسەندکردن 1977).

–       رێککەوتننامەى قەدەغەکردنى بەرهەمهێنان و برەوپێدان و ئەمبارکردنى چەکى بایۆلۆجى و ژەهراوى ساڵى 1972، (ساڵى پەسەندکردن 1991).

–       رێککەوتننامەى مافەکانى منداڵ کە لە ساڵى 1989 دەرچووە، (ساڵى پەسەندکردن 1994).

دەسەڵاتدارانى بەعس بەکردەوە نیشانیاندا کە هیچ رێزێکیان لە ئیمزاکانى خۆیان نەگرتووە و سەرجەم ئەو رێککەوتننامانەیان بەردوام پێشێل کردووە و هیچ نرخێکیان بۆ بەها مرۆڤایەتییەکان و هەروەها مافى ئاژەڵ و پاراستنى ژینگەش دانەناوە. 

ئەگەرچى عیراق هەرگیز دانى بەوەدا نەناوە کە سەرگەرمى جەنگێکى نێوخۆییە لەگەڵ کورددا، بەمەبەستى پەردەپۆشکردنى تاوانەکانى بەڵام لە جەنگى هەشت ساڵەى لەگەلڕ ئێراندا (1980-1988) سەرجەم ئەو رێککەوتنامە نێودەوڵەتییانەى بەردەوام پێشێل دەکرد و دامەزراوە نێودەوڵەتییە تایبەتمەندەکانیش هیچ کاردانەوەى جیددیان لە بەرامبەردا نیشان نەدەدا تەنیا دەربڕینى نیگەرانى و ئامادەکردنى هەندێک راپۆرت نەبێت.

بۆ نموونە لە راپۆرتى بڕیاردەرى تایبەتى مافەکانى مرۆڤى سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، ماکس ڤان دێر شۆیل، لەساڵى 1991 هاتووە: شاڵاوەکانى ئەنفال لە پاش بەرنامەڕێژی ووردەوە جێبەجێکراون کە بوونە هۆى مردن و بێسەروشوێن کردنى هەزاران خێزان و وێرانکردنى هەزاران گوند و لەناویشیاندا سەرچاوەکانى ئابوورى و موڵک و شوێنەوارە کولتوورییە گشتییەکان.

عیراق وڵاتێکى دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز و سامانى سروشتى تر و رووبەرى خاکەکەیی و میژوو و فرەڕەنگى کولتوور و فەرهەنگى جیاوازى دانیشتوانەکەى، بەڵام هەموو ئەمانە لەجیاتى ئەوەى ببنە مایەى دەوڵەمەندکردنى ئەزموونى پێکەوەژیان و بنیاتنانى سیستمێکى پێشکەوتوو لە دەسەڵات بەچاوکردن لە نموونەى وڵاتانى هاوشێوەى عیراق لە فرەییدا وەک سویسرا و بەلجیکا، کەچى هەمیشە محکومى دەسەڵاتى ستەمکار و تاکڕەو بووە کە بەسوود بینین لە ئابوورى بەهێزى وڵات، بەتایبەتى داهاتى نەوت، پایەکانى دەسەڵاتى خۆیان بەهێزتر دەکرد و درێژەیان بە پیادەکردنى سیستمى ستەمکارى دەدا.

لە مێژوودا چەندین نموونەى کارەساتى قێزەونى پاکتاوى رەگەزى و کۆمەڵکوژى بەرچاودەکەون بەڵام سەدەى بیست ترسناکترین و گەورەترین تۆمارى لە ئەنجامدانى ئەو پرۆسانەدا بەردەکەوێت. سەرهەڵدانى سیستمە تۆتالیتار و دیکتاتۆرییەکان و باڵادەستى ئایدیۆلوژى نازیزم و فاشیزم و رەگەزپەرستى هۆکارى سەرەکى هەڵگیرسانى دوو جەنگى جیهانى بوون (1914 و 1939) کە بە دەیان ملیۆن مرۆڤى کردە قوربانى. هەر لە پاى ئەو دوو جەنگە جیهانییە و جەنگە ناوچەییەکانى تردا زەمینەى جینۆساید و قڕکردنى گەلان و ئاینزا جیاوازەکان سازدەکرا، نموونەى جینۆسایدى گەلى ئەرمەن لە تورکیاى عوسمانى لە ساڵى 1915 و کۆمەڵکوژى چینییەکان لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە لە ساڵى 1937 و هۆڵۆکۆستى جوولەکە لەسەر دەستى نازییەکانى ئەڵمانیا (1933-1945) و کۆمەڵوژییەکانى کەمبۆچیا لەلایەن خەمیرە سوورەکانى پۆڵپۆت (1975-1979) و جینۆسایدى کورد لە سەر دەستى بەعسییەکانى عیراق لە ساڵى 1988دا.

ئەمڕۆ وڵاتانى پێشکەوتووى رۆژئاوا و گەلانى ئازادى جیهان پشتیان کردووەتە ئەو رابردووە تاریکە و پێکەوە کار بۆ بەرقەرارکردنى سیستمێکى جیهانى نوآ دەکەن کە لەسەر بنەماى بەرقەرارکردنى ئاسایشى جیهانى و چەسپاندنى مافەکانى مرۆڤ بنیاتنرابێت. یاسا و رێککەوتننامە و بەڵێننامە نێودەوڵەتییەکانى پەیوەست بە مافەکانى مرۆڤ، بەتایەبتى جاڕنامەى جیهانى مافەکانى مرۆڤ لە ساڵى 1948، و نەهێشتنى کۆمەڵکوژى و بەرەنگاربوونەوەى جیاوازیى رەگەزى و توندوتیژى بە هەموو شێوەکانییەوە، دەربڕى ئیرادەى زۆرینەى گەلانى جیهانە بۆ بەرقەرارکردنى ئاسایش و پێکەوەژیانى ئاشتیانە.

لێکۆڵینە زانستییەکان ئەوەیان سەلماندووە کە ئەو گرووپە کۆمەڵایەتیانەى دەبنە قوربانى جینۆساید لە کۆنەستیاندا هەمیشە لەناو جۆرێک لە هەستکردن بە ستەمى مێژوو دەژین و لە بارێکى دەروونى دەستەجەمعى ناجێگیردان بەتایبەتى لە پەیوەندییاندا لەگەلڕ لایەنى ستەمکار. پرۆسەى سڕینەوەى ئاسەوارى ئەو کارەساتانە پێویست بە بوێرى و ئازایەتى دانپیانان و داواى لێبوردن و درێژکردنى دەستى لێبوردەیى و هەڵدانەوەى لاپەڕەیەکى نوێ دەکات لەنێوان لایەنى ستەمکار و ستەملێکراودا تا بتوانن پێکەوە بەشدارى لە بنیاتنانى ئایندەیەکى گەش بکەن بۆ نەوەکانى داهاتوویان. 

جینۆسایدى کورد لە عیراق مێژوویەکى نزیکە، کەسوکارى قوربانییەکان هێشتا بەئازارى لەدەستدانى ئازیزانەوە رۆژگار بەسەردەبەن. هەندێک لەوانەى لە کارەساتەکانى ئەنفال و کیمیابارانى هەڵەبجەدا بە بریندارى یاخود بە سەلامەتى دەربازبوون هێشتا لە ژیاندان و لە چاوەڕوانى بەرقەرابوونى عەدالەت و گێڕانەوەى بەهاکانى مرۆڤایەتى و قەرەبووکردنەوەى مادى و مەعنەویدان. زیندوو راگرتنى یادى کارەساتەکانى جینۆساید ئەرکێکى نەتەوەیی و مرۆڤایەتییە نەک بۆئەوەى بەردەوام هزرى قین و تۆڵەسێنى لە مێشکى نەوەکاندا دەمەزەرد بکرێتەوە بەڵکو بۆ ئەوەى هەمیشە نەفرەت لە عەقڵییەتى کۆمەڵکوژى و پاکتاوى رەگەزى بکەن و لە بەسەرکردنەوە و خوێندنەوەى ئەو لاپەڕە رەشانەى مێژووەدا وانەى پڕ عیبرەت وەربگرن و بە هزر و بیرێکى نوێوە کار بۆ ژیانێکى ئازاد بکەن کە مایەى پاراستنى کەرامەتى مرۆڤەکان بێت بەدەر لە هەر جیاوازییەکى نەتەوەیی و ئاینى و رەگەزى. لەهەمووى گرنگتر بەگژداچوونەوەى هەر ئایدیا و هزرێکى دژە مرۆڤایەتییە لەهەر بەرگ و شێوەیەکدا بێت کە هۆکارى سەرەکى کارەسات و نەهامەتیەکانى مێژووى مرۆڤایەتى بوون ئەویش لەڕێگەى بڵاوکردنەوەى رۆشنبیرى و فەرهەنگ و کولتوورى مرۆڤدۆستییەوە بەتایبەتى لەسەر ئاستى پەروەردە و میدیا و بەرجەستەکردنیان لە بەرهەمە هونەرەییەکان و چالاکییە جۆراوجۆرەکانى تردا.

کۆکردنەوە و پاراستنى بەڵگەنامەکان و پاشماوە و شوێنەوارەکانى تایبەت جینۆساید پێویستە بەشێوەیەکى زانستى بێت لەڕێگەى دەزگا و دامەزراوەى فەرمى و بە سەرپەرشتى کەسانى پسپۆر و شارەزاى ناوخۆیی و بیانى، هەروەها توێژینەوە و لێکۆڵینەوەى بەردەوامیان لەسەر بکرێت و دەرەنجامەکانى ئەرشیف بکرێن و بەجیهان بناسرێن.

ئەمرۆ لە عیراقى دواى رژێمى دیکتاتۆرى و دەسەڵاتى فاشیدا، جێی خۆیەتى بپرسین؛ تا چەند ئاسەوارى دەورانى رەشى ستەمکارییمان تێپەڕاندووە؟ چۆن دڵنیا بین کە جارێکى تر عەقلییەتى رەگەزپەرستى و پاوانخوازى هەڕەشە لە کۆى سیستمى کۆمەڵایەتی و ژیانى گشتیمان ناکات؟ ئایا مەترسى پاکتاوى رەگەزى و کۆمەڵکوژى بەسەرچووە؟ ئەڵبەت وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارانە پێویست بە چەندین لێکۆڵنەوەى سەربەخۆ دەکات، بەڵام لێرەدا و لە کۆتایی ئەم باسەدا هەوڵدەدەم ئاماژە بۆ هەندێک دەرهاویشتەى سیاسى و دیاردەى کۆمەڵایەتى و کولتوورى بکەم کە بەدڵنییایەوە بەشێکى سەرەکى لە سیما و خەسڵەتەکانى سیستمى سیاسى و شێوە و سرووشتى ئەو دەسەڵاتەمان پێنیشان دەدەن کە ئەمڕۆ و ئایندەى وڵاتیان لەسەر بینادەکرێت.

–       ئەگەرچى دەستوورى عیراق لەسەر بنەماى دەوڵەتێکى مەدەنى و دیموکراسى و فیدراڵ نووسراوەتەوە و جەخت لەسەر ماف و ئازادییەکانى تاک و کۆمەڵ دەکاتەوە، بەڵام لە راستیدا تا ئەمڕِۆ کێشەى سەرەکى لەم وڵاتەدا بریتییە لە کارنەکردن بە دەستوور، بەتایبەتى ئەو مادە و بڕگانەى پەیوەندییان بە مافى نەتەوە و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانەوە هەیە. تا ئێستا مەسەلەى کورد لە چوارچێوەى دەوڵەتى نوێى عیراقدا لەنێوان خواستەکانى کورد بۆ یەکلاکردنەوەى کێشە هەڵپەسێراوەکان و مەیلى دەسەڵاتى بەغداد بۆ ناوەندگەرایى بەهێز لە چاوەڕوانى چارەسەرى کۆتاییدایە.

–       لە ساڵى 2005 ەوە سآ هەڵبژاردنى پەرلەمانى لە وڵاتدا ئەنجامدراوە کە لەڕووى پراکتیکییەوە نیشانەى پیادەکردنى دیموکراسییە لە سیستمى حوکمڕانیدا بەڵام لەبەر نزمیى ئاستى هۆشیارى سیاسى گشتى و لاوازیى فەرهەنگى دیموکراسى لەنێو کۆمەڵگەدا، زۆرترین هەلى سەرکەوتن بەر هێزە رادیکاڵە مەزهەبى و نەتەوەییەکان کەوتووە. بەمەش واقیعى سیاسى و کۆمەڵایەتى تووشى چەندین کێشە و گرفتى مەترسیدار بووەتەوە کە زەمینەى ململانێى توندى مەزهەبى و ناوچەیی و تەنانەت نەتەوەییشى خوڵقاندووە. لەدواى رووخانى رژێمى بەعس لەلایەن هێزەکانى هاوپەیمانەوە، توندوتیژى و تاوانى رێکخراو و گەندەڵى تەشەنەیان کردووە و کێشە سیاسییەکان لە قووڵبوونەوەدان  ئەمەش بەپلەى یەکەم دەکەوێتە ئەستۆى ئەو توێژە سیاسییەى ململانێى گەیشتنە دەسەڵات دەکەن لە عیراقدا.

–       مادەى 7ى دەستوورى عیراق هەموو جۆرە قەوارە و پەیڕەوێک قەدەغە دەکات کە رەگەزپەرستى و تیرۆر و پاکتاوى تایەفى بکەنە بەرنامەى خۆیان یاخود پشتگیرى و بانگەوازى بۆ بکەن، بەتایبەتى بەعسى سەدامى. هەروەها لە مادەى 135دا جەخت لەسەر بەردەوامبوونى کارەکانى دەستەى باڵاى نیشتمانى بۆ ریشەکێشکردنى بەعس کراوەتەوە وەک دەستەیەکى سەربەخۆ بەهەماهەنگى لەگەلڕ دەسەڵاتى دادوەرى و دەسەڵاتى جێبەجێکردن و راستەوخۆ پەیوەندى بە ئەنجومەنى نوێنەرانەوە دەبێت. قەدەغەکردنى هزرى رەگەزپەرستى و پاکتاوى تایەفى و ریشەکێشکردنى حزبى بەعس بڕیار و هەنگاوى بەجێ و پێویستن لە پرۆسەى بنایتنانەوەى دەوڵەتى مەدەنى و کۆمەڵگەى عیراقى نوآ لەسەر بنەماکانى ئازادى و رێزگرتنى مافەکانى مرۆڤ و دەوڵەتى هاونیشتمانى، بەڵام ئەوەى جێى رامان و پرسیارە ئەوەیە کە تا ئێستا هیچ هزر و ئایدیایەکى سیاسى پێشکەوتنخواز نەیتوانیوە ئەو بۆشایی و کولتوورە دواکەوتووە پڕبکاتەوە کە نەمانى حزبى بەعس لەناو بەشێکى زۆر لە کۆمەڵگەى عیراقیدا بەجێى هێشت. راستییەکى تریش ئەوەیە کە هزر و رەفتارى بەعس تا ئەمڕۆش ئامادەیى هەیە لە بەرگى نوێدا و لەژێر چەندین ناو و لیستى هەڵبژاردنى جیاجیادا کە کاریگەرییان لەسەر کۆى هاوکێشەى سیاسی عیراق هەیە بەتایبەتى لە پەرلەمان و تا رادەیەکیش لە دەسەڵاتى جێبەجێکردندا. ریشەکێشکردنى بەعس و ئایدیۆلۆژى رەگەزپەرستى پێویستە لە مەنهەجى سەرجەم قۆناغەکانى خوێندندا بایەخى پێبدرێت و لە پەرووەردەى مەدەنیدا بەشێک بێت لە پرۆسەى هۆشیارى گشتى.

بەوپێیەى عیراق لە قۆناغى راگوزاریدا لە سیستمى تۆتالیتار و دیکتاتۆرییەوە بەرەو دیموکراسى و سەروەرى یاسا و هاونیشتمانى بوون، دادپەروەرى راگوزاری (العدالە الانتقالیە)دەبێتە یەکێک لە هەنگاوە پێویستەکان لەو بوارەدا. هەروەک مادەى 134ى دەستوور جەخت لەسەر بەردوامبوونى دادگاى باڵاى تاوانەکان دەکاتەوە لە عیراقدا وەک دەستەیەکى سەربەخۆ کە دەڕوانێتە تاوانەکانى رژێمى دیکتاتۆرى لەناوچوو، لەماوەى چەند ساڵى رابردوودا ئەو دادگایە لە چەندین کەیسى روانیوە و بڕیارى لەبارەیانەوە داوە و تاوانبارانى بە سزا گەیاندووە، لە ناویشیاندا تاوانەکانى پاکتاوى رەگەزى و کۆمەڵکوژى.

بەر لە هەر هەنگاوێک دەبوایە حکومەتى نوێی عیراق بەگوێرەى یاساى نێودەوڵەتى ئیدانەى تاوانەکانى پاکتاوى رەگەزى و کۆمەڵکوژى بکردایە کە لەلایەن رژێمى بەعسەوە ئەنجامدراون و داواى لێبوردنى لە گەلى کورد و سەرجەم قوربانیانى تاوانەکان بکردایە. بەهەما شێوە دەبوایە پەرلەمانى عیراق لە یەکەم خولى دواى پەسەندکردنى دەستوورى نوێی عیراق سەرجەم ئەو یاسا و بڕیارانەى رژێمى پێشووى هەڵوەشاندایەتەوە کە دەچنە خانەى تاوانەکانى دژەمرۆییەوە و تاوانە ئەنجامدراوەکانیشى بەگوێرەى پێناسە نێودەوڵەتییەکان بناساندایە و دەسەڵاتى جێبەجێکرنیش لەهەموو روویەکەوە پابەند بووایە بە بڕیارەکانى پەرلەمانەوە و دادگای باڵاى تاوانەکانیش بەپێى پسپۆرى خۆى لە کەیسەکانى بڕوانایە. بەهەمان شێوە دەبوایە حکومەتى عیراق لەرێى پۆلیسى نێودەوڵەتى و کەناڵە دیپلۆماسییەکانەوە کارى بۆ رادەستکردنەوەى تاوانبارە هەڵاتووەکان بکردایە بەگوێرەى رێککەوتنامەى  کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکانى ساڵى 1973 تایبەت بە بنەماکانى هاریکارى نێودەوڵەتى بۆ دەستگیرکردن و رادەستکردن و سزادانى ئەو کەسانەى بە ئەنجامدانى تاوانەکانى جەنگ و تاوانەکانى دژە مرۆڤایەتى تۆمەتبار کراون . هەروەها بە لەبەرچاوگرتنى رێککەوتننامەى بەسەرنەچوونى تاوانەکانى جەنگ و تاوانەکانى دژە مرۆڤایەتى بەتێپەڕبوونى کات کە پەرلەمانى فرەنسە لە ساڵى 1985 دەنگى لەسەر داوە و پەسەندى کردووە.

سەیرە کە دادگاى باڵاى تاوانەکان کەیسێک وەک تاوانى کۆمەڵکوژى و پاکتاوى رەگەزى بناسێت و حوکمى لەبارەوە بدات بەڵام لەناو پەرلەماندا ساغنەکرێتەوە و بگرە هەندێکیش تا رادەیەک راڤەى جیاواز و پاکانە بۆ تاوانەکانى رژێمى دیکتاتۆرى بکەن. ئەمەى ئاماژەمان بۆ کرد یەکێکە لەو ئیشکالیەتە یاسایی و دەستوورییانەى پێویستە قسەى لەبارەوە بکرێت و ساغبکرێتەوە تەنانەت ئەگەر پێویست بە هاتنەناوەوەى دادگاى فیدراڵیش بکات.

مەسەلەیەکى ترى پەیوەست بە رەوتى دادگاییکردنەکان، بەتایبەتى لە کەیسى جینۆسایدى کوردان لە پرۆسەکانى ئەنفالدا، پەیوەندى بەرادەى بەدەنگەوەچوون و هاوکارى کوردەوە هەیە لەگەلڕ دادگادا. رەخنەیەک کە لەسەر چەندین ئاست ئاراستەى سەرکردایەتى سیاسى کورد بەگشتى و دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان دەکرێت بریتییە لە هاوکارینەکردن لە ناردنى ئەو تۆمەتبارانەى ناویان لە لیستى داواکراواندا هاتووە بۆ بەردەم دادگا. ئاشکرایە کە بە سەدان کورد بەسیفەتى موستەشار و ئامیر فەوج و ناونیشانى جیاجیا لەتەک هێزەکانى رژێمى بەعسدا بەشدارییان لە پرۆسەکانى ئەنفالدا کردووە و تا ئێستاش زۆربەیان ژیانى ئاسایی خۆیان دەگوزەرێنن، بەڵام دەسەڵاتدارنى هەرێم لەوەڵامى ئەو پرسەدا باس لەوە دەکەن کە ئەو کەسانە لە بەهارى 1991 دا لەگەلڕ راپەڕینى گەلى کوردستاندا لەلایەن “بەرەى کوردستانى” ئەوساوە بەر بڕیارى لێبوردنى گشتى کەوتوون. لەکۆتاییدا، بەدەر لە مەبەستى ورووژاندن یاخود هیچ مەرامێکى سیاسى، جێی خۆیەتى چەند پرسیارێک لەم بارەیەوە ئاراستەى لایەنە پەیوەندیدارەکان بکەین لە هەرێمى کوردستاندا؛ بەرەى کوردستانى بۆى هەیە بڕیارى لێبوردنى گشتى بۆ ئەو کەسانە دەربکات کە لەبەرەى شەڕى دژى ئەودابوون و لە کردارى تۆڵە سەندنەوە بیانپارێزێت، بەڵام ئایا مافى ئەوەى هەیە لەجیاتى قوربانیانى دەستى ئەو کەسانە لە تاوانەکانیان خۆش بێت؟! پرسیارێکى تر ئەوەیە، ئایا لەم وڵاتەدا کە سەربەخۆیی دادگا بەدەستوور پارێزراوە کەس مافى ئەوەى هەیە بەرامبەر بە داواکارى دادگایەکى باڵا بوەستێتەوە کە بەگوێرەى دەستوور پێکهێنراوە و سیفەتى دادگایەکى فیدراڵى هەیە؟! پرسیارى کۆتاییش ئەوەیە، ئایا لە ئاست کەیسێکى نەتەوەیی و تەنانەت جیهانیى گەورەى وەک جینۆسایدى گەلێک، کێ و لەسەر چ بنەمایەک مافى ئەوەى هەیە دادوەرى لەنێوان جەلاد و قوربانیدا بکات؟!.

سەرچاوەکان:

–       میشیل عفلق، فی سبیل البعث، الکتابات السیاسیة الکاملة، الجزء الاول- بیروت.

–       صدام حسین، معرکة الاستقلالیة و السیاسة الدولیة، 1978 بغداد.

–       محمود شریف بسیوني، الوثائق الدولیة المعنیة بحقوق الانسان، 2005 القاهرة.

–       سوسن نمر خان بکة، الجرائم ضد الانسانیة، 2006 بیروت.

–       (هاشم یاسین و سردار محمد عبدالرحمن و عدنان کرکوکي، اطلس کرکوک، اللجنة العلیا لمناهجة تعریب کردستان- اربیل2006)

–       سیاسەتى تەعریب لە شارى کەرکوک (شیکردنەوەیەکى جوگرافى-سیاسی) ، حەمید عەبدوڵا ساڵح 2008.

–       الدستورالعراقي المۆقت لعام 1964بغداد.

–       الدستور العراقي لعام 2005 بغداد.

–       شریف علتم و ماهر عبدالواحد، موسوعە اتفاقیات القانون الدولی الانسانی، 2005 القاهرە.

–       محەمەد سەعید سۆفى، پارێزگاى کەرکوک لەناو پاکتاوى رەگەزییدا، سلێمانى 2003.

–       جەلال جەوهەر عەزیز، کەرکوک لە پاکتاوى رەگەزییەوە بۆ چارەسەرى دەستوورى، سلێمانى 2008.