transcultures ترانسكولتوور
جڤاک و ئۆپۆزسیۆن وەک روویێن یەک دراڤی!
بەشێ یەکێ
هەر پسپۆر و شارەزایێ وارێن سیاسی و سیستەمێ دەسەلاتێ، چاڤدێریا ڤان 30 سالێن فەروەریا کوردی کر بیت، دێ ب زەلالی و باشی زانیت، کو ئەڤ ئەقلێ هەیێ دەسەلاتێ، نکاریت ئێدی ب ڤێ هشمەندیێ بەردەوامیێ ب دەسەلاتا خوە بدەت. وەرارا گلۆبال و جیهانا تەکنۆلۆژیا نفشەک پەروەردەکریە، کو ڤان ئەقلێن کەڤنار ب “مرۆڤێ نەساخ” پێناسە بکەت. ئەڤ برسی و بێهیڤیبوونا خەلکێ مە، جورەکێ دی یێ دوورخستنا خەلکی ژ کریارا سیاسی و بەرزەکرنا دەوسانە. ئێدی تا تاک بەشداری پرۆسێسا فەروەری و دەسەلاتێ نەبیت، سیاسەت ژی نکاریت ب ئاوایێ خوەیێ تەندرست، جهێ خوە وەربگریت. ئەڤ دابرنا دوو ئەقلان “شکەفت و تەکنۆلۆژیا”، ئیرۆ ل دوریانەکا ترسناک خەتمیە، چونکو تەڤ دەر و رێک ل بەر ئەقلێ دەمارگیر و تۆلڤەکرنێ تەسک دبن. لەورا ب تەڤگەرا “سۆسیال مەدیا/ لایڤان، دێ ئەڤ “پەردێن کەڤنەشۆپی/ جۆن رۆلز”ێ هێتە دراندن.
کوردان ب درێژیا خەباتا خوەیا چەکداری، مفا ژ تەڤگەر و شۆرشێن جیهانێ یێن سەرکەتی و نە ژی یێن نە سەرکەتی وەرنەگرتیە. لەورا دبێژین، ئەگەر ئەزموونێن مە، ئەم فێر نەکر بین چەوا هزر بکەین، هلبەت دێ شاشی و لەنگیێن خوە و خەلکێ دی ژی، ب ئاوایەکێ کۆمیدی دوبارەکەین. ل سەر ڤێ ئاخێ، دێ چەوا ب راستیا مەیا خرش و دەسەلاتەکا خاپینکەر، کارین رەوشا خەلکی ل کوردستانێ خوەش و باشکەین؟
دەردێ کوردان د بنگەهێ خوە دا، گرفتێن باژارڤانی و دیرۆکێ‌نە، چونکو تەڤگەرێن نەتەوەیێن کوردان ژ دەرڤەی مەرجێن دیرۆکێ سەرهلدابوون، لەورا ئەنجامێن وان ژی پر لاوازبوون. ب ڤێ یەکێ، تەڤگەرێن کوردی وەک پێدڤیێن دیرۆکی و جڤاکی پەیدانەبوون، بەلکو ڤەژەنا داگیرکەر و چاڤلێکرنێ بوون. ژ بەر هندێ ئەڤ مەرجێن جڤاکی، تەڤلی لۆژیکا دیرۆکێ ب خوە ژی نەبوون، چونکو ل گۆر گۆتنا لینین: “چ تەڤگەرێن شۆرشگێر، بێی تیورێن شۆرشگێر نابن”. سەرباری نۆرمێن هەر تیورەکێ ژی، خوە د وارێ پرۆسێسێ دا دبینن.
ئەگەر ئەم ریتم و بنواشێ جڤاکی، ئابۆری و سیاسی فام نەکەین، هنگی نکارین تەڤگەرا دیرۆکێ ژی فام بکەین. ئەڤا ئیرۆ ل کوردستانێ دهێتەکرن، دەرئەنجامێن لاوازی و شەپرزەییا فاکتەرێن “جڤاکی، ئابۆری و سیاسی”نە، کو کاراکتەرەکێ قەلس و هەژار بەرهەمئانیە. لەورا ئەگەر ل گۆر مارکس هەڤرکیا چینان دینەمۆیا دیرۆکێ بیت، پا ل کوردستانێ پێکهاتێن جڤاکی “تەوژم، چین و…” تەڤ ئالۆز و قەلسن. ب ڤێ یەکێ، هەموو شۆرشێن جڤاکی، د هناڤێن خوە دا شۆرشێن سیاسی‌نە. لەورا ئەوا ئیرۆ ئەم ل کوردستانێ دبینین، بنگەهێ خوە ژ ڤی تەڤنێ ئالۆز و خاڤ وەردگریت.
گرفتێن مە، ب کورری و هووری گرفتێن هزری، ئیدیۆلۆگی و سیاسی‌نە، لەورا ئیرۆ ل کوردستانێ مە دوو گرفت/ قەیران هەنە، یەکەم قەیرانا دەسەلاتێ و دووهەم ژی قەیرانا ئۆپۆزسیۆنێ‌یە، کو هەردوو ژی بنگەهێ خوە ژ تێکستەکێ لاوازێ جڤاکی وەردگرن. ژ بەر هندێ ژی، مرۆڤ نکاریت بەحسێ دەسەلاتێ، بێی بەحسێ ئۆپۆزسیۆنێ بکەت. ئەڤ گرفتێن ئیرۆ گەلێ مە تێرا دبۆریت، رەهندێن سیاسی، جڤاکی و ئیدیۆلۆگی ل پشت هەنە، ل شوونا ئەم ل سەر ڤان رەهندان براوستین، ئەم ل سەر ئەنجامان گەنگەشێ دکەین. ئێدی نەتەنێ گونەها گەندەلی و ستەمکاریێ دکەڤیتە سەر ستوویێ دەسەلاتا کوردی، بەلکو بەشەکێ ڤێ گونەهێ بۆ لاوازی و خەمساریا ئۆپۆزسیۆنا/ جڤاکا کوردی ب خوە ژی دزڤریت.
کلیلا ئاڤاکرنا ئۆپۆزسیۆنەکا ئەقلانی و سەرکەتی، ب بەرفرەهکرنا تێگەهێ رەخنە و رەخنە ل خوە گرتنێ دهێتەکرن. ئەڤ جورێن رەخنێ ژی، بەرێ مە ددەنە رەهندێن جڤاکی و دیرۆکی، کو بنواش و رەهێن پرسگرێکێن مە، خوە ل وێرێ دبینن. ئێدی رەشکرن و کوژتنا یێ دی ب خوە، جورەکێ خوەکوژتنا مرۆڤی ب خوەیە، کو ئیرۆ مرۆڤ ڤان ئەنجامان ب زەلالی دبینیت. هەروها رەخنا مە ژی پتر یا کەسی و بریندارکرنە، ژ رەخنا “هزر، تێگەهـ، مێتۆد، ئیدیۆلۆگی و سیاسەتا سەردەست”، لەورا ئەم نکارین ب ڤی ئەقلێ هەیی، یەک گاڤ ژی بچینەپێش. ب ئەنجام، پارتێن دەسەلاتێ و ئۆپۆزسیۆنێ ب هەڤرا، ل بەرەیێ پشتێ و ڤەشارتیێ جڤاکی هەڤرکیێ دکەن!
“حکوومەتا ڤەگوهازتی” وەک چارەسەریەک!
بەشێ دووێ
گەلۆ ئەڤ ئەقلێ مەیێ قەلس و لاواز، دێ چەوا کاریت سەرەدەریێ دگەل ڤێ رەوشا شۆک و سنگەپێ کەتن؟ ئەرێ مە چەند ئەقلێ چارەسەریا گرفت و قەیرانان هەیە؟ دیارە پرسێن مە ب خوە د گرفت و قەیرانان دانە، لەورا بەرسڤێن مە ژی نکارن ژ ڤان گرفت و قەیرانان دەرباز بن. ئیرۆ تاکو “بێدەنگی” ژی ل کوردستانێ د گرفت و قەیرانان دا مایە. مخابن ئیرۆ کوردستان بوویە کارگەهەکا درستکرنا کولتورێ “دژهەڤی، گەندەلی، قەیران و بێهیڤیبوون”ێ و کەشێ گشتیێ کوردستانێ ژی، پری کرێتکرنا تێگەهێن جوانێن جیهانی “نەتەوە، وەلات، ژێیاتی، مرۆڤبوون، دیمۆکراتی و…” کریە. لەورا سیاسەتا ئیرۆی پێدڤی ب وێرەکیا دانپێدان و هلگرتنا بەرپرسیاریا رەوشا وێرانا نوکەیە، چونکو دڤێت سیاسەتمەدار/ سەرکردە وێرەکیا بریاردان و دەستپێشخەریێ هەبیت.
پارت و دەسەلاتا کوردی، ب بلندکرنا درووشم و گۆتنێن مەزن، ئیرۆ خوە ل هەمبەر نفشێ گلۆبالێ دەست داهێلای دبینیت. لەورا تەڤ ئالاڤ و تێگەهێن پارت و دەسەلاتا کوردی، ئیرۆ ل هەمبەر خەلکێ کوردستانێ بێواتە بووینە. ئێدی دەسەلاتا کوردی، چ چەک و ئالاڤین قایلکرنا خەلکی نەماینە، چونکو خەلک یێ ژ گۆتن و ژڤانێن تیوری تێربووی، چاڤێن وان ل کریارانە. ب کورتی، ئەقلێ کەڤنارێ برێڤەبرن و گەندەلیا مادی و مەعنەوی، ل دووریانەکا ترسناک خەتمیە، لەورا ژ دەرڤەی ترس و گەفان چەکەکێ دی یێ بەردەوامیا خوە نەمایە!
گەلۆ ل وەلاتێ مە سیاسەتێ بها و واتەیەک ماینە؟! ئەرێ رۆلێ سیاسەت و رەوشەنبیریێ د رەوشێن گرفت و قەیرانان دا چیە؟ مە کوردان نکاریە هندەک پرسێن ئۆنتۆلۆژیێن تێگەهان بکەین، مینا “سیاسەت چیە” یان بێژین تێگەهشتنا مە بۆ سیاسەتێ چیە؟ ما گەلۆ کوردان ل چ قووناغێن خوەیێن چەکداری/ سیاسی، ئەڤ جورە پرسیارە ژ خوە کرینە؟ بەرسڤێن ڤان جورە پرسیاران، ل گۆر فیلۆسۆفا ئەلمان هانا ئارێنت، بەرهەڤکرنا ژینگەها سیاسەتێ و فرەپارتاتی وەک گیانێ سیاسەتێ و ئازادیا واتەیا سیاسەتێ‌یە.
ب راستی، گرفتێن رەوشەنبیریێ ژ ژیانا سیاسی ناهێنە جوداکرن، چونکو چەوا ئیرۆ ل سەر سیاسیان پێدڤیە کار ل سەر چارەسەریا ڤێ رەوشێ بکەن، وسا ژی دڤێت رەوشەنبیرێن کورد بەشەکێ ڤێ بەرپرسیاریا رەوشێ هلگرن. بنێرە “پرسێن ل سەر مرۆڤی، بەری پرسێن ل سەر سیاسەتێ بوون”([1])، چونکو پرۆتاگۆراسی ــ Protagoras د پەرتووکا خوە “راستی/ 450 ب.ز” دا دبێژیت: “مرۆڤ پیڤەرێ هەر تشتی‌یە”، بەری کو ئەرستۆی/ 385 ب.ز پرسیێن سیاسەتێ ب ئارینیت. بنێرە د سەر وان تەڤ دەردەسەری و تراژیدیێن گەلێ مە دیتین، بەلێ دیسان ل نک مە، هێشتا تێگەهێ “سەرۆک/ مالبات” هەر تشتە و “ملەتی” ژی چ واتە نینن!
دیارە ل چ قووناغێن دیرۆکێ، سیاسەت ب هشمەندیا تیۆلۆگی و ئەقلێ مالبات و قەبیلێ سەرکەتی نەبوویە، چونکو ئەڤ جورە ئەقلە نکارینە خوە ژ زیندانا دەمارگیری و تۆلڤەکرنێ رزگار بکەن. یەکە ژ ئەزموونێن نە سەرکەتیێن جیهانێ، تێکهلکرنا ئۆل و سیاسەتێ‌یە/ دەسەلاتا پیرۆزی، هێزێ دئێخنە بەرا هزرێ، لەورا تەمەنێ خوەیێ سیاسی کورتکریە. وەک ئەنجام، ئەڤێ تەمەنێ ژیانا هەڤبەش ژی کورتکریە. ئها ڤی ئەقلێ سیاسی، جهێ خوە د کووراتیا جڤاکی دا گرتیە، لەورا دگەل پێشەکەتنا بلەزا گلۆبالێ ناگونجیت. ئێدی دبیت ئەقلێن دوهی شیا بن “دژمنێن وەهمی” درست بکەن و گونەها تەڤ ئارێشان بێخنە ستوویێ یێ هەمبەر، بەلێ ئیرۆ نکارن ل هەمبەر هێزا گلۆبالێ خوە راگرن. ئەرێ ئاڤاکرنا ئاسویا پارتنەریا برێڤەبرنا کوردستانێ، ژ دەرڤەی ئاسویێن سیاسی دهێتەکرن؟ ب راستی، پارتنەریا بێ سیاسەت، وەک سیاسەتا بێ پارتنەریە.
دەسەلاتا کوردی رەوش گەهاندە ئاستەکی، تاکو هەست و ژیانا هەڤبەش ژی واتە نەمینن! دەسەلاتا هەرێما کوردستانێ، د وارێ گەندەلی، بێدادی و ئەقلێ دەمارگیر و تۆلڤەکرنێ دا گەهشتیە سینۆرێن خوەیێن داویێ. لەورا باشترە هەموو پارت و پێکهاتێن کوردستانێ هزر د “حکوومەتەکا ڤەگوهازتی” دا بکەن، چونکو ب تەڤ واتەیا پەیڤێ و پیڤەران، ئەڤ حکوومەتا هەیی نکاریت خوە ژ ڤان گرفت و قەیرانانێن هەردەمی رزگار بکەت. ئێدی ئەڤ ئەقلێ دەسەلاتا هەرێمێ برێڤە دبەت، نەبەس ئەقلەکێ نەیێ سیاسیە، بەلکو دژی پرۆسێسا سیاسەتێ ب خوەیە.
د ئابۆریا جوتیاری و پیشەسازی دا، جورەکێ پەیوەندی د ناڤبەرا خەلکی دا ب ئاوایەکێ ئۆرگانیکیە، بەلێ پەیوەندی د ناڤبەرا خەلکێ وەلاتێن ل سەر سامانێن سروشتی دژین، ب ئاوایەکێ پاشبەندیە. ب کورتی، دەما هانا ئارێنت ژ بەر نازیان ژ وەلاتا ئەلمانیا رەڤیە ئەمریکا، گۆتی: “بەختەوەرە یێ وەلات نەبیت”، ئیرۆ ژی خەلکێ کورد هند ژ وەلاتێ خوە “وەک ژێیاتی” ب دوورکەتیە، نێزیکی بێزاریا هانا ئارێنت بوویە!
[1]) حنة ارنت ـــ في السیاسة وعدا ـــ تحریر و تقدیم: جیروم کوهن، ترجمة و تقدیم: معز مدیوني، من منشورات دار الجمل، بیروت ــ لبنان، ط1، 2018 ص10.
