پرۆژەی بەنداوەکانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ

کورتەیەك لە تێزی Güneydoğu Anadolu Projesi – GAP

د. مەدیحە سۆفی

هەر لە کۆنەوە دابینکردنی ئاو و دۆزینەوەی دەروازەی گەیشتن بە سەرچاوەی ئاو مەرجی گەشەی کۆمەڵایەتی و سەرهەڵدانی شارستانیەت و نیشتەجێبوون بووە، لەگەنەی روباری دیجلە و فوراتیش کە بە مێزۆپۆتامیا ناسراوە، یەکەم لانکەی شارستانیەت بووە لە سەردەمە یەك بەدوای یەکەکانی سۆمەری و ئەکەدی و بابلی و ئاشوریەکاندا.

ئاو پێکهاته‌یه‌کی کیمیاییه‌ له‌ دوو گه‌ردیله‌ هایدرۆجین و یه‌ك گه‌ردیله‌ ئۆکسجین، گرنگترین سامانی سروشتیه‌ بۆ ژیانی زینده‌وه‌ر، ئاو بنه‌ما و مه‌ودای ژیاری زینده‌وه‌ره‌‌، سه‌رچاوه‌ی وزه‌ و ناوه‌ندی گوازتنه‌وه‌یه‌‌ و له‌ هه‌ندێ شوێنیش پیرۆزیه‌، ئاو ده‌روازه‌ی ژیانی هه‌موو بوونه‌وه‌ر و بنەمای چالاکیه‌کانی مرۆڤه‌.

 له‌وه‌ته‌ی بوون و بوونه‌وه‌ر هه‌یه‌، ئاو هه‌ر به‌و ڕێژه‌ نه‌گۆڕ و جێگیره‌ی خۆی له‌سه‌ر گۆی زه‌وی به‌رده‌سته‌ و هه‌میشه‌ له‌ ڕێی سووڕی هایدرۆلۆژیه‌وه‌ دوباره‌ ده‌بێته‌وه‌ و کاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر هاوسەنگکردنی که‌شوهه‌وا هه‌یه‌.

به‌ گشتی بڕی ئاوی سه‌ر گۆی زه‌وی نزیکەی 1،4 ملیار کیلۆمه‌تر سێجایە، لەو بڕە ئاوەش 97،5% ی ئاوی سوێری ده‌ریا و ئوقیانوسه‌کانه‌ و بڕی 2،5% ‌ ئاوی شیرینه‌، له‌و بڕه‌ ئاوی شیرینه‌ش 2،2% ی به‌ شێوه‌ی به‌سته‌ڵه‌ك له‌ سه‌هۆڵبه‌ندانی جه‌مسه‌ره‌کاندا و لە شێوەی ئاوی ژێر زه‌وی قه‌تیس بووه‌‌، ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ 0.03% ی هه‌موو ئاوی جیهان وه‌کو ئاوی شیرین له‌ ڕوبار و ده‌ریاچه‌کاندا بۆ به‌رکارهێنانی زینده‌وه‌ری سه‌ر گۆی زه‌وی به‌رده‌سته‌، ئەم بڕە ئاوەش کەم نەدەبوو ئەگەر بە یەکسانی لەسەر گۆی زەوی دابەش ببوایە.

بە پێی پێناسەی شارەزا و پسپۆری سویدی فەلکینمارك  لە هەر وڵاتێکدا ئەگەر هەر کەسێك لە ١٧٠٠ مەتر سێجا ئاوی لە ساڵێکدا زیاتر بەرکەوێ، واتە کێشەی ئاوی نیە، لە نێوان ١٠٠٠ – ١٧٠٠ مەتر سێجا لە ساڵێکدا واتە بوونی کێشە و تەنگژەی ئاوی نیوخۆیی هەیە، بوونی قەیرانی ئاو لە بوونی کەمتر لە ١٠٠٠ مەتر سێجا بۆ هەر کەسێك لە ساڵێکدا دەست پێدەکات.

لە ساڵی ٢٠٣٠ دا ڕێژەی ٤٧٪ ی دانیشتوانی جیهان لەو شوێنانە دەژین کە کێشەی ئاویان هەیە، واتە بابەتی ئاو دەبێتە بابەتێکی گرنگی ئەم سەدەیە، دەسەڵات دەبێتە دەسەڵاتی سامانی سروشتی لەوانە سامانی سروشتی ئاو، ئەگەری زۆریش هەیە کە کیشەی ئیقلیمی نێوان دەوڵەتەکان لەسەر ئاو، بەتایبەت لەسەر ئاوی ڕوبارە هاوبەشەکان یا ئەوانەی بە چەند دەوڵەتێکدا تێپەڕ دەبن، دروست ببێت، شارەزایان لەسەر ئەوە کۆکن، کە بەهۆی زۆربوونی دانیشتوان و وێرانکردنی ژینگە و ڕەچاونەکردنی یاسا نێودەڵەتیەکان و پابەند نەبوون بە پێوەرە چەسپاوەکان بۆ بەکارهێنانێکی لۆژیکی ئاوی روبارەکان ، دوور نیە کێشەی ئاو ببێتە کێشەی سەردەم.

لەگەنەی ڕوباری دیجلە و فورات

 ڕوباری دیجلە و فوراتی دوو ڕوباری بەخوڕڕی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن، لە چیاکانی ناوچەی ئەنادۆڵەوە لە باکوری کوردستانەوە هەڵدەقوڵێن، ڕوباری فورات بە تورکیا  و سوریا و عیڕاقد و ڕوباری دیجلە بە تورکیا و عیراقدا تێدەپەڕێ و لە شاری قوڕنە یەك دەگرنەوە و شەت العڕب پێك دەهێنن.

لە سەردەمی سۆمەریەکاندا لە چوار هەزار ساڵ پێش زاینیدا، توانرا بۆ یەکەم جار بیرۆکەی دروستکردنی بەنداو، بۆ گلدانەوەی ئاوی لافاو و چارەسەرکردنی وەرزی وشکەساڵی لەسەر ئەو دوو ڕوبارەدا دروست بکرێت، کە ڕۆڵی گرنگی لەسەر گەشە و سەرهەڵدانی شارستانیەتێکی مێژوویی هەبوو لە مێزۆپۆتامیا.

ئاو سامانێکی سروشتی دوبارەیە، داهاتێکی هەمیشەیی سەوزە، بنەمای پێشکەوتن و شارستانیەتە، کەمی ئاوی شیرین بەهۆی فاکتەری سیاسی و ئابووری و پەیڕەونەکردنی ڕێکاری تەکنەلۆژی نوێ و سەردەمیانە، دەبێتە هۆی تێکچوونی ئاسایشی ئاو و کەمی داهاتی کشتوکاڵ و پاشتر دەبێتە هۆکاری تێکچوونی  ئاسایشی خۆراك وئاسایشی نەتەوەیی، نمونەی ئەم پێشهاتەش کە دەرکەوتەکانی لە ئێستادا ڕەنگ دەداتەوە، پرۆژەی روستکردنی بەنداوەکانی سەر ڕوباری دیجلە و فوراتن لەلایەن تورکیاوە بە ناوی پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ کە بە پرۆژەی (گاپ) ناسراوە و لە ٢٢ بەنداو و ١٩ ویستگەی بەرهەمهێنانی وزە پێکهاتووە، عیراق و سوریای ڕووبەڕوی کێشەی جۆراوجۆر کردووەتەوە و زۆر جاریش وەکو فشاری سیاسی بۆ سەر ئەو وڵاتانە بەکارهێنراوە.

ئەم دوو روبارە وەکو شادەماری زیندەچالاکیەکانی عیڕاق وایە بۆ سەرجەم بوارەکانی کشتوکاڵ و پیشەسازی و ماڵداری، بوونی ئەو بەنداوانە و گلدانەوەی ئاو و کەمکردنەوەی خوڕڕی ئەو ڕوبارانە لە عیڕاقدا هۆکاری وێرانکردنی بنەمای عیڕاقی دوێنێن، لەم توێژینەوەیەدا جەخت دەکەینە سەر کاریگەری ئەو بەنداوانە لەسەر پشکی ئاوی عیڕاق و  لەسەر تێکدان و شێواندنی باری ئابووری و هەڵوەشاندنەوەی ڕایەڵی کۆمەڵایەتی و تەنگژەی سیاسی  چ لە ئێستادا و چ لە داهاتوودا، هەروەها کاریگەری لەسەر دەرکەوتنی کێشەکانی ژینگە لەو وڵاتەدا، جگە لەوەش ئەم توێژینەوەیە کار لەسەر خستنەڕووی کزەخاڵی سیاسەتی ئاو و کۆسپەکانی پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی دروستی سامانی ئاو دەکات، لەلایەکیترەوە پیسبوونی ژینگەی عیڕاق بەهۆی شەڕی بەردەوام و بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی و بەهۆی دەرئەنجامی ناهەمواری ئەو پرۆژەیەوە، کە پێویستی بە داڕیژانی پلان و ستراتیژێکی نوێی سیاسەتی ئاو هەیە لە عیڕاقدا.

لە میانەی ئەم توێژینەوە چڕ و وردەدا و لە بەدواداچوونی دەرکەوتەکانیدا توانرا ئەم دەرئەنجامانە بخرێنە ڕوو:

1. بەرفراوانبوونی گرنگیدانی جیهان بە گشتی، بە بابەتی قەیرانی ئاو و تێکچوونی ژینگە لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیدا، ئەویش بە بەستنی کۆنفڕانس و کۆبوونەوە و سیمینار و یەکاڵاکردنەوەی هۆکار و دیاریکردنی چارەسەرکان، لە کۆنفڕانسی نەتەوە یەکگرتووەکانی ساڵی ١٩٧٢  بۆ ژینگە لە ستۆکهۆڵم لە ژێر دروشمی (پارێزگاریکردن لە ژینگەی مرۆڤ)، یەکەم زەنگی هۆشداری لێدرا بەوەی ئاو گرنگترین پایەی گەشەی بەردەوام و پێشکەوتنی مرۆڤایەتی و پەرەسەندنی ئابووری و پاراستنی ژینگەیە، ئەوەش خرایەڕوو کە بەڕێوەبردنی سیاسەتێکی دروست بۆ بەکارهێنانی ئاو پێویستی بە هەمئاهەنگی تەواوی بوار و لایەنە جۆربەجۆرەکانی دیکەی کۆمەڵگا و تێهەڵکێشکردنی هاوکاری هەموو ئاست و بوارەکان هەیە، هەر لە هەمان ساڵدا (یانەی ڕۆما) ڕاپۆڕتێکی گرنگی لە ژیر ناونیشانی (سنوورێك بۆ گەشەسەندن) بڵاوکردەوە، ناوەڕۆکەکەی هۆشداری بوو لە زیادەڕۆیی بەکاربردنی سامانی سروشتی لەلایەن فابریك و  بەرهەمهێنەرەکان.
2. کەمبوونەوەی بڕی ئاوی شیرین لە تەواوی وڵاتە عەرەبیەکان و لەم حاڵەتەدا لە عیڕاقدا، یەکێکە لە کێشە هەنوکەیی و سەختەکانی ئەو ناوچەیە و ئەگەری زۆری ڕوبەڕووبوونەوەی وشکەساڵی و زیادەڕۆیی لە هەڵهێنجانی ئاوی ژێر زەوی هەیە بەبێ  دڵنیابوون لە دوبارە پڕبوونەوەی ئەو ئاوی ژێر زەویە، لە کاتێکدا کە ڕێوشوێنی سیاسەتی ئاو و بەڕێوەبردنی ئاو و وشیاری لە زۆربەی ئەو وڵاتانەدا لە ئاستێکی پێویست نیە.
3. بنیاتنانی پرۆژەی گەورە بۆ دروستکردنی بەنداو و  سیستەمی ئاودێری و وەبەرهەمهێنانی وزە، لەسەر ئەو ڕوبارانەی هاوبەشن و زیاتر بە وڵاتێکدا تێدەپەڕن، لەلایەن ئەو وڵاتانەی سەرچاوەکانی ئاوی تێدا هەڵدەقوڵێ، وەکو پرۆژەی گاپ لە تورکیا، بەبێ ڕێکەوتنی پێش وەخت لەسەر پشکی وڵاتە هاوبەشەکانی سەر ئەو ڕوبارانە، ڕێگری لە گەشەی بەردەوام دەکات و دەبێتە هۆکاری تێکچوونی ژینگە و سیستەمی کشتوکاڵ و  کەمبوونەوەی سامانی ماسی و ئاسایشی ئاویش دەشێوێنێ.
4. تورکیا دەیەوێ لە ڕێی دروستکردنی ئەم پرۆژە زەبەلاح و زنجیرە بەنداو و ویستگە هەمەجۆرەکانی بەرهەمهێنانی وزەوە، ببێتە خاوەن پێگەی دەسەڵات و گەشە بە ئابووری خۆی بدات و وەکو هێزێکی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی دەرکەوێ و قۆرخی دۆخی کەمی ئاوی شیرین لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکات، زۆر بە وریاییەوە سیاسەتی ئاوی خۆی وەکو بەهێزترین چەکی سەردەم بەکاربهێنێ،  لەلایەکیترەوە ئەم سیاسەتەی تورکیا دەیەوێت ڕەهەندی ئاو بەرامبەر نەوت پەیڕەو دەکات.
5. لە ڕوانگەی تورکیاوە ڕوباری دیجلە و فورات ڕوباری نێودەوڵەتی نین و بە موڵکی خۆی دادەنێت، دیمیریل سەرۆکی تورکیا لە ساڵی ١٩٩٢ دەڵێت: دیجلە و فورات لە تورکیاوە هەڵدەقوڵێن و تا ئاودیوی سنووری تورکیا دەبن موڵکی خۆمانە، هەروەکو چۆن نەوت موڵکی ئەوانە.
6. لەبەر ئەوەی عیڕاق بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو چالاکیە ئابووری و پیشەسازی و کشتوکاڵیەکەی، پشت بە ئاوی ئەو دوو ڕوبارە دەبەستێ، بۆیە پرۆژەی (گاپ) ڕەنگدانەوەیەکی نەرێنی تەواوی لەسەر هەموو بوارەکانی پێشکەوتن و گەشەسەندنی ئەم وڵاتەدا هەیە، بەتایبەتی کە لە ئێستادا ژمارەی دانیشتوانی زۆر بە خێرایی لە زۆربووندایە، لە کاتی کردنەوەی بەنداوی ئەتاتورك لە ساڵی ١٩٩٠ و پڕکردنی بە ئاوی ڕوباری فورات زیانی لە یەك ملیۆن و نیو جوتیاری عیڕاقی دا و کاریگەری لەسەر زیاتر لە پێنج ملیۆن هاوڵاتی هەبوو، کە بە درێژایی کەناری ئەو ڕوبارە نیشتەجێی ببوون، بە دڵنیاییەوە بەگەڕخستنی (بەنداوی ئیلیسو) ش لەسەر ڕوباری دیجلە کاریگەری زۆر ناهەموارتری دەبێت و زیانی زۆر لەعیڕاق دەدات.
7. دابەزینی ئاستی خوڕڕی ئاوی ڕوباری دیجلە لە ئێستادا زۆر ئاشکرایە و بە ڕێژەی ٦٠٪ ە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دەرئەنجامی دروستکردنی ئەو پرۆژەیە، جگە لەوەی ئێرانیش ڕێڕەوی ئاوی ئەو لقانەی گۆڕیوە کە دەڕژێنە نێو ڕوباری دیجلەوە و ئەوەش ڕۆڵی گرنگ لە کەمکردنەوەی ئاستی ئاوی عیڕاق دەبینێ.
8. دروستکردنی پرۆژەی ئاودێری و بەرهەمهێنانی وزە لە سەر ئەو دوو ڕوبارە، چ لە تورکیا و چ لە ئێراندا و بەکارهێنانی ڕێژەیەکی زۆری پەینی کیمیاوی و دەرمانی دژە مێروو، بووەتە هۆی پیسبوونی ئاوی ئەو ڕوبارانە کە کاریگەری پیسبوونەکەی لە کاریگەری کەمبوونەوەی ئاوەکە زۆر زیاترە و ژینگەی ئاو و خاكەکەی شێواندووە، جگە لە سوێربوونی ئاوەکە و بەکەڵك نەهاتنی و لەناوچوونی فرەزیندەوەر و گیاندارە وشکاویەکان.
9. بەهۆی شەڕی کەنداو و شەڕی ڕوخانی ڕژێمی سەددامەوە، ژینگەی عیڕاق بە ئاو و هەوا و خاك و خۆڵیەوە، بووەتە پیسترین ژینگە لە ناوچەکەدا، بەتایبەت پاش بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە لایەن هاوپەیمانەکانەوە، تا ئێستاش هیچ بەرنامەیەك بۆ پاکژکردنەوەی ئەو ژینگە نەخۆشە دانەڕێژراوە و وەکو پرۆژەش بە هەند وەرنەگیراوە.
10. لە میانەی ئەم توێژینەوەیەوە دەرکەوت کە پیسبوونی خاك لە عیڕاقدا بەهۆی یوڕانیۆمی چەکی ئەتۆمیەوە، ترسناکترین کێشەی ژینگەییە، بەکارهێنانی ئەو چەکە لەلایەن ئەمریکا و بەڕیتانیاوە، عیڕاقی ڕووبەڕووی ئەرکێکی قورس کردووەتەوە چ لە ئاستی ئابووری و چ لە ئاستی کۆمەڵایەتی و تەندروستیدا، تەنانەت ئاسایشەکەیشی ناجێگیر کردووە، پێوانی ڕادەی ئەو پیسبوونە و داڕێژانی بەرنامەی چارەسەرکردنی کارێکی ئاسان نیە.
11. یەکێك لە ناوازەترین ئیکۆسیستیمی جیهان کە تەنها لە عیڕاقدا هەیە بریتیە لە زەلکاوەکان، ئەم زەلکاوانەش بەهۆی کەمی ئاوی ئەو دوو ڕوبارە زۆربەی وشك بوونە و زیانێکی زۆری کۆمەڵایەتی و ئابووری و مێژوویی گەیاندووەتە ئەو ناوچانەی ئەو زەلکاوانەی تێدایە.

پێشهات و چارەسەرەکان

1. بنیاتنان و دروستکردنی پرۆژەی بەنداوەکان، ئەوانەی لە سەر ڕوباری دیجلە و فورات و ئەو لقانەی دەڕژێنە ئەو ڕوبارانەوە، لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە و گلدانەوە و گۆڕینی ڕێڕەوی ئەو ئاوانە و کەوتنەوەی زیانێکی زۆری ئابووری و ژینگەیی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت سیاسیش لە عیڕاق و سوریادا، پێویستی بە لێکۆڵینەوە و هاوکاری نێوان ئەو وڵاتانە هەیە، هاوکاریەك کە لەسەر بنەمای پەیڕەوکردنی یاسا نێودەوڵەتی و پەیمانامە مۆرکراوەکان و سود و بەرژەوەندی گشتی بێت، نەك بێبەشکردنی وڵاتانی خوارووی ڕوبارەکە لە ئاو پیسکردنی ئاوەکە بە جۆرێك زیان بە ژینگە و بەروبووم و ئابووری بگەیەنێ.
2. لەم توێژینەوەیەدا دەرکەوت کە قەیرانی ئاوی شیرین، ئێستای عیڕاق و داهاتووەکەشی دەگرێتەوە، بەتایبەتی لەگەڵ زۆربوونی ژمارەی دانیشتواندا، بۆیە ڕێنمایی و چارەسەر و پلانەکان دەبێ لە ژێر ڕۆشنایی سیستەمێکی نوێی تەکنیکی بێت و سیاسەتی  ئاوی پەیڕوکراو ئەوەندە پێشکەوتووی بێت  کە تەکنەلۆژیا و زانست و وشیارکردنەوە و بەفیڕۆنەدانی ئاو، پێگەیەکی گرنگی بەرنامەڕێژیەکە  بێت و بایەخی زۆر بە پێوان و تۆمارکردنی بەیانات بدرێ و لە ڕێی تەکنیکی نوێوە خەمڵاندنی ئاوی ژێر زەوی و خستنەڕووی تەواوی داهاتی ئاو و ئەژمارکردنی بڕی ئاوی پێویست لە وڵاتدا بە بەڵگەوە ئامادە بکرێ، بۆ بەردەوامیدان بە شارستانیەت و ڕێگری لە بەبیابانیبوون و پیسبوونی ژینگە و ئاوارەبوونی خەڵك و جێهێشتنی زێدی خۆیان.
3. دابەزینی ئاستی ئاوی دیجلە و فورات بە هۆکاری دروستکردنی ئەو پرۆژانەی سەر ڕوبارەکان لە لایەن تورکیا و ئێرانەوە، دەبێ عیڕاق ناچار بکات بە گۆڕینی سیاسەتی ئاو و ڕوانگەی ئاراستەکردنی بەرنامەکانی، ئەویش لە ڕێی:
4. داڕێژانی پلان و بەرنامەی نوێ و لەسەر بنەمای تەکنەلۆژیای نوێ بۆ بەڕێوەبەردنی سامانی ئاو.
5. ڕەچاوکردنی چۆنیەتی بەکارهێنانی ئاو لە بوارە جیاوازەکاندا.
6. گۆڕینی شانە کۆنەکانی دابەشکردنی ئاو بە شانەی نوێ و تەکنیکی نوێ و پێشکەوتووەوە و بۆ کەمکردنەوەی ئاوی بە فیڕۆچوو.
7. پەیڕەوکردنی سیستەمی نوێی ئاودێری لە بواری کشتوکاڵدا.
8. مامەڵەکردنێکی دروست لەگەڵ ستراتیژی سیاسەتی ئاو بۆ ئێستا و داهاتوو، کە هاوپێچی بارودۆخی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆژی و ئەو ڕێوشوێنە گونجاوانە بن کە فشاری کەمی ئاو چارەسەر دەکەن و دۆستی ژینگەن و ڕەوڕەوەی پێشکەوتن واڵا دەکەنەوە و مافی مرۆڤ دابین دەکەن، ئەوەش بە گرتنەبەری ئەم خاڵانەی خوارەوە:
9. لەژێر ڕۆشنایی یاسا نێودەوڵەتی و ئیقلیمیە چەسپاوەکاندا و بەپێی ڕێکەوتنەکان، بە شێوەیەکی فەرمی بەردەوامیدان بە دوبارەکردنەوەی داواکاریەکانی عیڕاق لەمەڕ مافی زەوتکراوی لە پشکی ئاوی ئەو دوو ڕوبارە،  لەلایەن تورکیا و عیڕاقەوە.
10. بۆ دابینکردنی مافی هەر هاوڵاتیەك بۆ ئێستا و بۆ نەوەی داهاتوو و پەیڕەوکردنی مافی مرۆڤ و لە پێناو دواڕۆژێکی باشتر و بە ژینگەیەکی تەندروستەوە، دەبێ حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان جەخت لەسەر ڕوبەڕووبوونەوەیەکی چارەساز بکەن بۆ لەناوبردنی کاریگەریە زیانبەخشەکانی شەڕ و ماڵوێرانی چ بۆ هاوڵاتی و چ بۆ ژینگە بە گشتی، بەتایبەتی پیسبوونی ژینگەکەی بە چەکی ئەتۆمی.
11. عیڕاق زۆرترین پشکی لە پیسبوونی ژینگە بەرکەوتووە، خێراکردن لە گرتنەبەری هەنگاوەکانی چارەسەر بە هاوکاری هەموو لایەن و بوارەکان جێبەجێ دەکرێ.
12. کارکردن لەگەڵ تەواوی ڕێکخراو و شارەزا و پسپۆر و خاوەن تواناکان، ئەوانەی لە بەرژەوەندی زیندووکردنەوەی ژێرخانی وڵات و پاراستنی ژینگە و مافی مرۆڤ و سەقامگیرکرنی یەکسانی و ئازادیدا کار دەکەن، فشار خستنەسەر نەتەوە یەکگرتووەکان کە بۆ جێبەجێ کردنی ئەرکی ئەخلاقی خۆی لە پاکردنەوەی شوێن پێی ئەو وێرانکاریەی ڕابوردوو هاوبەش و هاوکار بێت،
13. وابەستەبوونی وڵاتانی دراوسێ بە یاساکانی ئاوی هاوبەش و سیاسەتی ئاوی نێودەوڵەتیەوە ئەركە، لادان لە وردەکاریەکانی ئەو یاسایانە، دەبێ لێپێچینەوە و بەدواداچوونی یاسایی بەدوای خۆیدا بێنێ، دەبێ نێودەوڵەتی ماڤ و یاسا پەیڕەو بکات و قسەی هەبێ، مامەڵەکردن لەگەڵ ڕوبارە هاوبەشەکاندا بە پێی بەندە یاساییە نێودەوڵەتیەکان بکرێ وەکو:
14. وابەستەبوونی ئەخلاقی ئەو وڵاتانەی سەرچاوەکانی ئاوی لێ هەڵدەقوڵێ، بە یاسا و پەرەگرافەکانی تایبەت بە یاسای ئاوی نێودەوڵەتیەوە و ڕەچاوکردنی مافی پشکی ئاوی ئەو وڵاتانەی ڕوبارەکانی پێدا تێپەڕ دەبن، ڕێگەنەدان بە هەڵسوکەوت کردنی وڵاتی خاوەن سەرچاوە وەکو موڵکدارێکی ڕەهای ئەو ڕوبارانە.
15. ڕێگەنەدان بە بنیاتنانی پرۆژەی ئاودێری ئەندازیاری گەورە لەلایەن وڵاتی سەرچاوەوە، بەبێ گەڕانەوە بۆ گفتوگۆ و پرس و ڕاوبۆچوون و ڕەزامەندی وڵاتەکانی هاوبەشی سەر ئەو ڕوبارانە.
16. قەدەغەکردنی گۆڕینی ئاراستەی ئاوی ڕوبار و ئەو لقانەی دەڕژێنە ئەو ڕوبارانەوە لەلایەن وڵاتی سەرچاوەوە و مانەوەی ئاراستەی ئەو ئاوانە بە سروشتی خۆی.
17. ڕێگەنەدان بە بنیاتنانی هیچ پرۆژەیەك لەسەر ڕوبارەکان، کە زیان بە وڵاتەکانی خوارووی خۆی بگەیەنێ و لەکاتی بوونی هەر زیانێك، دەبێ قەرەبوو بکرێتەوە.
18. لە کاتی هاتنەکایەوەی هەر کێشەیەك بەهۆی پشکی ئاوی ئەو ڕوبارە هاوبەشانەوە، دەبێ بە دانوستان و ڕاوێژ و لیژنەی پسپۆر نێوەندگیری بکرێ و داننان بە ماف و پشکی  بەرامبەر ببێتە مەرجی گفتوگۆکان و  بە تەکنیکی چارەسەر بکرێ و لە کاتی نەگەیشتن بە هیچ ڕێکەوتنێك دەبێ بابەتەکە بدرێتە لیژنەی نێودەوڵەتی بە یاسای نێودەوڵەتی شێکاری بۆ بکرێ و ڕوون بکرێتەوە.

لە کۆتاییدا دەبێ بوترێت، ئەم بابەتە بابەتێکی سەخت و ئاڵۆزە، هێز تیایدا بووەتە دادوەر و تا ڕژێمی سەددام لەسەر تەخت بوو تورکیا بوێری ئەوەی نەبوو بەو ڕادەیە مامەڵە لەگەڵ ئەو دوو ڕوبارە بکات و مافی عیڕاق زەوت بکات، لە ئیستادا عیڕاقێکی لاواز توانای پاراستنی ماف و پشکی خۆی نیە لە ئاوی ئەو ڕوبارانە.

هەروەها، بڕیارە نێودەوڵەتیەکانیش تا ئێستا هیچ کێشەیەکی چارەسەر نەکردووە. لە میانەی ئەو هەموو ڕێکەوتن و مۆرکردنەیش لەگەڵ تورکیادا، ئەم وڵاتە یەك ڕێکەوتنی نەبردووەتەسەر و هەمیشە بە پێی بەرژەوەندی خۆی کاری لەسەر پرۆژەکە کردووە.

بەپێی دوادەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیە، عیڕاق ڕووبەڕووی كێشەی ئاو و کێشەی ژینگە و کێشەی ئاسایشی ئاو و ئاسایشی نەتەوەیی دەبێتەوە.