بایەخی ستراتیجی سینەما و فیلمسازی ستراتیجی

نەوزاد جەمال

---

پوختە

سینەما و بەرهەمهێنانی فیلم، بەپلەی یەکەم کارێکی هونەرییە و پێویسته‌ بە پێوەر و بەها هونەرییەکانی سینەما هەڵبسەنگێنرێت. بەڵام، بەدیوێکیتردا پیشەسازی سینەما وەک ‘هێزێکی نەرم’ بەشێکە لە ستراتیجییەتی نیشتمانی و دیپلۆماسی هونەریی/کولتووریی وڵاتان. هه‌روه‌ك بەکارهێنانی سیاسییانەی هونەر، ئەدەب و زانست، راستییەکی مێژووییە. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئەرکی سینەما لە ستراتیجییەتی سیاسیی بەردەوام لەبەرچاوگیراوە.

• جەنگی کولتووریی له‌ سەردەمی جەنگی ساردی کۆن و نوێ

زیادەڕەوی نییە ئەگەر بگوترێ ‘فیلم’، سەرقافڵەی جەنگی ساردبووە. ئەمەش بەسەرهاتی خانمێکی سیخوڕ’ی ‘سی ئای ئه‌ی’، فیلمی ‘پەڕەسێلکەی سوور’[i] ئەمریکیمان بیردەخاتەوە‌ کە بەرپرسێکی دەزگای ‘کەی جی بی’ سۆڤیەت تیرۆدەکات.

پاش جەنگی سارد لە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکی ئەمریکادا، هەوڵی “دوژمنسازیی” و وێناکردنی دوژمنێکیتر دەکرا و لە سینەماشدا ئەوە رەنگیدایەوە. لە گوتاری سیاسی و فیلمەکاندا، سۆڤیەت/سۆسیالیزمی کۆمنیستی، بە دوژمنی نمرە یەکی ئەمریکا وێنادەکرا. لێرەوە، سینەما و سیاسەت تێکەڵبوون. کتێبی ‘جەنگی ساردی کولتووریی’ لە نووسینی ‘فرانسیس سەندەرز’ بە روونی پەنجە دەخاتەسەر رۆڵی ‘سی ئای ئه‌ی’ لەو جەنگەدا.

تەنانەت هونەری شێوەکاری ‘ئەبستراکت’یش کە خۆم بە فۆرمێکی باڵای هونەریی دادەنێم و توانای سەرووکەوتنی ‘فیگەریزم’و ریاڵیزم و ئیمپیریشنیزم و رۆمانتیزم و هتد… هەیە، بەجۆرێک لەلایەن ‘سی ئای ئه‌ی’ه‌وە هاندراوە و ئاڕاستەکراوە! هونەری شێوەکاری ‘ئەبستراکت ئیکسپرۆنۆشیزم’^[ii] وەک ‘میوزیکی جاز’ سەربەخۆ لە کارتێکەری سیاسیی گەشەی کردووە، بەڵام لە بەکارهێنانی سیاسیانەش بەدوور نەبووە^[iii].

 پاش جەنگی دووەمی جیهان، ئەبستراکتیزمی ‘جاکسن پۆلۆک’ ^[iv] لە ئەمریکا کە ئیمپراتۆرییەتێکی کولتووری بووە^[v] لەگەڵ ‘رۆبەرت مەزەروێل، ویلم دە کۆنیننگ و مارک روتکۆ’ وەک بکەرێکی جەنگی کولتووریی جەنگی سارد ماوەی(٢٠) ساڵ لە سایەی دەزگای هەواڵگرییەوە برەوییان بەو فۆرمەی شێوەکاری داوە^[vi]. 

ئەمریکا جەنگی کولتووریی بە بەشێک لە سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی داناوە و لەو پێناوەشدا ملیارەها دۆلار و هەزاران کتێبی ‘دژەکۆمۆنیزم’ و چەندان هونەرمەند و ئەکادیمی لەسەرتاسەری جیهاندا بۆ ئەو مەبەستە بەکارهێناوە!

 لە ڕێی ئەوانەوە، هەوڵدراوە ‘دژەگێڕانەوەیەک’[vii]ی ئایدۆلۆجیای سۆشیالیزم بڵاو بکرێتەوە. بەمەش دەزگای هەواڵگری ئەمریکی جڵەوی ژیانی کولتووریی بەدەستەوە بووە، بەتایبەت سیناتۆر ‘مەککارتی’ لیژنەیەکی لەنێو کۆنگریسدا بۆ چالاکی بەرەی “دژەئەمریکا” پێکهێنا و چاودێریکردنی چالاکی کولتووری و ڕووناکبیران کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە!

لەکاتێکدا گێڕانەوە باوەکە ئەوەیە؛ سۆڤیەت دەسەڵاتێکی ناوەندگەرییە و ‘سەرکردەکانی حزب’ تۆتالیتاریین‌ و ڕێ بە ئازادی دەربڕین و بیرکردنەوە نادەن. چونکە، هەموو چالاکی سینەمایی و ئەدەبی و زانستییان قۆرخکردووە. لە ‘بەرەی ئازاد’ و لیبراڵیشدا، ئازادی دەربڕین ئەوەندە تەسک دەبێتەوە؛ هەر کەسێک تۆمەتی کۆمۆنیستی بخرێتەپاڵ، چارەنووسی دەکەوتە مەترسییەوە!

بەڕای ‘سۆندەرز’ فیلم وەک پڕۆپاگەندە لە خەیاڵکردندا برەو دەسەنێت، بەڵام هەرکات ئەندیشە لە پیشەسازی سینەمادا بەرجەستەکرا، خەیاڵ دەبرێتە ناو واقیعەوە [viii]. هۆڵیویدیش لەپێناو خۆگونجاندن لەگەڵ سروشتی باوی کۆمەڵایەتی و سیاسییدا، پێویسته‌ ‘فۆرمە ئەفسانەی’یەکە لەخۆی دابماڵێت.

بۆیە، سەروەختێک فیلمی ‘دژە بەڵشەفیک’ی ساڵانی بیست و سییەکانی سەدەی ڕابردووی بەجێهێشت و هاتەسەر بەرزڕاگرتنی ڕۆڵی ڕووسیای هاوپەیمان لە جەنگی دووەمی جیهان. ساڵانێکی زۆر “دێوەزمەی سوور” سۆڤیەت، ‘پەردەی ئاسنین’ و پێشبڕکێی چەکسازی و چوونە سەر مانگ و هتد. لە سینەماشدا لە ئارابوو.

 پاش کۆتایی جەنگ، کاتێ ئەمریکا بایکۆتی ڤیستیڤاڵی(کان)ی کرد، رووسیا ئەوەی قۆستەوە، دواتر ئەمریکا چاوی چووەوەسەر سینەما و تەنانەت رۆمانەکەی ‘جۆرج ئۆرویڵ ‘- ١٩٨٤-  کە لە ١٩٥٤ بڵاوبۆتەوە، بایەخی پێدا[ix].

ئیدی، بایەخی ستراتیجی هونەر و ئەدەب و سینەما بەتایبەت، لە دەرەوەی جەنگی کولتووریی نەبووە. هەروەها، لە سۆڤیەتیشدا فیلمسازی ئاڕاستەیەکی پێچەوانەی هۆڵیوودی هەبووە و ‘لینین’ پێی وابووە؛ ‘لە هەموو جۆرەکانی تری هونەر، گرنگترینییان سینەمایە’.

میتۆدی ‘دیالێکتیکی’ فیلمسازی بەناوبانگی سۆڤیەتی ‘سێرگی ئایزنستاین’، هەوڵێک بووە کە لەبەرامبەر هەر بابەت و پرسێکدا، دژەکەی وێنابکرێت و دژیەکی و بەیەکدادان لە چاو و هزری بینەردا دروست بکات. بۆیە، دیدێکی ئایدۆلۆجیانە لە کارەکانیدا رەنگیداوەتەوە.

بەڵام نەک تەنها لە سۆڤیەت، بەڵکو (بۆڵیوود)یش دیدگایەکی ستراتیجی لە پشت بەرهەمێهینانی فیلمەوە ئامادەیە و ‘جەواهیر لال نەهرۆ’ پێیوابووە ‘کاریگەری فیلم لە هیندستان لە ڕۆژنامە و تەنانەت لە کتێبیش مەزنترە’. بەتایبەت، لە کۆمەڵگایەکی زۆرینە نەخوێندەواردا مەودای فیلم بەراورد بە کتێب و ڕۆژنامە فراوانترە. ئەگەر فیلمە هیندییەکان ئاراستەیەکی ئایدۆلۆجییش بەسەریاندا زاڵ نەبێت، بەڵام جۆرێک لە بازاڕسازیی و دروستکردنی وێنەیەکی پرشنگداری کولتوورو شارستانییەتەکەیانە. هەر لە ڕەنگاڵەیی جلوبەرگ و قوماشی ‘ساری’ تا بەهارات، سروشت و ئایین و باوەڕ و زمانی تێیاندا زەقدەبنەوە. ئەگەر هیندستانیشمان نەبنێبێت، لە بۆڵیوودەوە ئاشنای کولتوورەکەی بووین.

ئەم پەیام و ئەرکەی سینەما، بەشێک لەسیاسەتی کولتووریی وڵاتەکە و ڕکابەریکردنیشە لەگەڵ هۆڵیوود کە هەژموونی کولتووری ئەمریکی پێوەدیارە. هەمان شتیش بۆ ئێستای سینەمای ‘چینی’ ڕاستە کە بایەخی سینەما، جۆرێکە لە هەناردەکردنی کولتووری خۆماڵی بۆ دەرەوەی.

• مۆدێلی سینەمای بەرهەڵستكاری و بەرگری لە ناسنامەی نیشتمانی

لە بەرامبەر مۆدێلی سینەمای ئەمریکی سەردەمی جەنگی سارد و ئێستا، یان سینەمای سۆڤیەتی و هیندی و چینی، سینەمای ‘بەرهەڵستكاری'(المقاومة) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە کۆتایی شەستەکانەوە سەری هەڵداوە[x]. ئەو ژانرە پتر بە پرسی (فەلەستین)ەوە گرێدراوە و سەروەختێك عێراق و ئێرانیش دوای شۆڕشی ئیسلامی خستوویەتە چێوەی ئاسایشی نیشتمانییەوە و ساڵانەش ڤێستیڤاڵ سازدەکرێت[xi].

ڕەنگە وەسفێکی وردی ‘سینەمای بەرگری’ لە وتەیەکی ‘ئیدوارد سەعید’دا کە بە ڕۆژنامەنووس ‘دەیڤید بارسامیان’ دەڵێت: ‘هەرکات بابەتەکە بە ناسنامەی سیاسییەوە پەیوەستبێت، هەر کاتێک ناسنامە لە مەترسیدابێ، کولتوور دەبێتە ئامرازی بەرهەڵستی دژ بە سڕینە و لەناوبردن و پەراوێزخستن. لەبەرئەوە، بەرهەڵستیی جۆرێکە لە جۆرەکانی یادەوەری بەرامبەر لە یادکردن’[xii].

سینەمای بەرهەڵستی ئێران، دەکرێت وەک دژە وێنەی فیلمی کاوبۆی ئەمریکی جاران بێت. چونکە، لە فیلمی ئەمریکیدا جەخت لە ئازایەتی مرۆڤی سپی پێست و “هیندییە سورە”کانیش بە پاشکەوتوو و خراپەکار دەخرانەڕوو. بەڵام، ئەمڕۆ وێنەکە بە ‘سپایدەرمان، سوپەرمان و کاپیتان ئەمریکا و هتد گۆڕاوە. لە سینەمای ئێرانی/بەرگرییشدا وێنەی پاڵەوان، شەهید، جەنگاندن لەپێناو پرەنسیپەکانی شۆڕش و دژایەتی ئیمپریالیزم و خۆرئاوا کرۆکی گێڕانەوەکانی سینەمای بەرهەڵستیی پێکدەهێنن. هەروەها، لە فیلمی ‘رۆژانی درێژ(الایام الطویلة) بەسەرهاتەکە ئامانجی وێناکردنی ‘سەدام حسێن’ سەرۆکی وڵاتە، وەک پاڵەوانێکی جه‌ربه‌زه‌ و چاونەترس.  

گوتاری گێڕانەوەی فیلم لە ‘هۆڵیود، بۆڵیوود، سۆڤیەت یان ئێران و عێراق و هتد جەختکردنەوەیه‌ لە باڵایی ناسنامەی کولتووریی و بە شەیتانکردنی یان بەکەم سەیرکردنی ئەویترەکان. ئەگەرچی فیلم و پیشەسازی سینەما هونەرە، لە پەیامی سیاسی و بازرگانی و ئابووری بەدوور نییە.

لەم سۆنگەوە، سینەما و فیلمسازی بەشێکە لە ئاسایشی کولتووری نیشتمانی هەر گەلێک. بەڵام، قسەکە لەسەر ئەوەنییە هونەرەکە تەنها وەک ئامرازێکی سیاسی و ئایدۆلۆجی لێی بڕوانرێت.

• ڕەهەندە ستراتیجییه‌کانی سینەما و فیلمی کوردی

ڕه‌هەندە ستراتیجیەکانی سینەما لەو نموونانەی سەرەوە، ئەبێ ئەو راستییەمان بیربخاتەوە کە ‘سینەمایەکی ستراتیجی’ کوردستانی بەشێکە لە ستراتیجیەتی سینەماو فیلمسازی خۆی. واتە، ‘زمان، بیر و فەلسەفە، هونەر و ئەدەب و زانست و کەلەپور’ کرۆکی ئاسایشی نیشتمانی بن.

بۆیە، لێرەدا چەند بایەخی ستراتیجی سینەما دەخرێتەڕوو: – پاراستن و برەودان بە زمانی دایک، – فیلم وەک باڵیۆزێکی سیاسەتی کولتووریی و رێگەیەکی هەناردەکردنی کولتوور و نەریتی خۆماڵی، – پردێکی ئاڵوگۆڕی کولتووریی و ڕێخۆشکردن بۆ دیالۆگ، – هێزێکی نەرم لە بەهێزکردنی پێگەی شارستانی وڵات، بەنموونە تورکیا داهاتی فیلم بە 350 ملیۆن دۆلار 2015، [xiii]. – ناساندن و بەجیهانیکردنی فەرهەنگ و کولتووری کوردیی و ناسنامەی خۆت.  زمانی فیلم، زمانی وێنەیە، کە زمانێکی گەردوونی و جهانییە و هەموو مرۆڤێك لێی تێدەگات، -پیشاندانی ستەم و ناهەقییەکان کە بەرامبەر گەلی کورد کراون، – هەوڵێکی بوون بە بەشێکە لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و شارستانییەتی مرۆڤایەتی، – وەک ئەرشیفی یادەوەریی و مێژوویی، دەکرێت ژیانی مرۆڤی کورد ببێتە داتا و زانیاری.

 ئەگەر لە ئێستاوە فیلم بە هەموو ژانرەکانییەوە، ژیان و ڕەوشی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی تۆمار بکات لە دیمەنی خانوو، ئۆتۆمبێل، جلوبەرگ، خواردن و هتد پاش چارەکەسەدەیەک دەزانین ئێمە چۆن ژیاوین. ئەگەر سەرنجی فیلم و گرتە ڤیدیۆیەکانی پاش ڕاپەرین بکرێت، سادەیی ژیانی خەڵکی دەردەکەوێت. کۆمەڵگا یەک ئاست بووە و لە جلوبەرگ، خۆراک، تەنانەت بە پێچەوانەی ئەمڕۆوە شەقامەکان لە ئۆتۆمبیلەکان زیاتربوون! هەروەها، –بازاڕێکی گەورەی ئابووری و سەرمایەگوزارییە. بۆ نموونە ‘بووک ئۆفیس’ داهاتی خەیاڵییە. پیشەسازی فیلمی بەریتانی کە لە ڕاپۆرتکی 2002 دا ئاماژەی پێکردوە (23) ملیۆن کەس (2001) سەردانی بەریتانیان کردووە و نزیکەی(11) ملیاردیان خەرجکردووە. چونکە، لە فیلم و تەلەفزیۆندا وڵاتەکەیان باش وێناکراوە، سەرئەنجام بۆ هەر پاوەنێک کە لە بەرهەمهێنانی فیلمێکدا خەرجکراوە، پاوەن و نیوێکی قازانج کردووە[xiv].

• لە سینەمای بەرهەڵستكاری کوردییەوە بۆ سینەمای قەیران و جینۆساید

لە باشوری کوردستان، فیلم نەیتوانی شانبەشانی فۆرمەکانی تری بەرگری و بەرهەڵستی گەشە بکات. ئیتر لەبەر نەبوونی ژێرخانی پێویست بێت، یان کەم توانایی فیلمسازەکان. بەڵام، پێویستە لەسایەی پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیای نوێوە، بیر لە ستراتیجیەتی فیلم و سینەماسازی بکرێتەوە. بەتایبەت کە دەرفەتی زیاتر و هەم هەڕەشەش لەسەر فیلمسازیی هەیە. بیرکردنەوەی لە ‘سینەمای قەیران’ و ‘سینەمای ئەنفال/جینۆساید’ کە نەک هەر وەک پرۆگرام و بابەت بخوێندرێت، بەڵکو سیستماتیکی کاری لەسەر بکرێت.

لەسۆنگەی سینەمای قەیرانەوە، زووم بخرێتە سەر دۆخی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا. سینەمای ئەنفال هەر تەنها وێناکردنی قوربانیبوونی مرۆڤی کورد نییە، بەڵکو جەختکردنەوەیە لە وێنە گەوەرەکە. واتە، پرسەکە بەجۆرێ وێناکرێت کە بە کارەساتی کیمیاباران و ئەنفال و جینۆساید بەشێکی مرۆڤایەتی مرێندراوە. ڕای جیهانی و ویژدانی مرۆڤایەتی بخرێتەژێر پرسیارەوە. تەریب بەو جۆرە سینەمایەش، پێویستە سینەما چەقی سیاسەتی کولتووری و ئاسایشی کولتووری و هزریی بێت. کاتێک ئەوە دەبێت کە بیرکردنەوەی ‘کۆنەباوی’ ڕووناکبیریی تێپەڕێنرێت و هونەرکار‌ خۆی بە بەشێک لە پێشکەوتنی شارستانی و کولتووریی جیهانی مرۆڤایەتی بزانیت.

---

[i] Red Sparrow

[ii] دەربڕینخوازیی ئەبستراکت تەنها وەک بیرۆکەیەکی رووت

[iii]Frances Stonor Saunders. P. 233

[iv] Idem. P.234

[v] Idem. P. 233

[vi] https://www.independent.co.uk/author/frances-stonor-saunders

[vii] Anti-narration

[viii] The Cultural Cold War: The CIA and The World of Arts and Letters. Frances Stonor Saunders. The New Press, 2013. P. 242

[ix] Idem 248

[x] ^[x] https://www.alsumaria.tv/source-details/321/%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%AA

[xi] https://nournews.ir/Ar/News/52255/%D8%AA%D8%B9%D8%B1%D9%91%D9%81-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A3%D9%87%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B0%D9%8A%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%83%D9%88%D8%A7-%D8%A8%D9%85%D9%87%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%A3%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A8%D9%85%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AD%D9%84%D9%87.

[xii] ادوارد سعید: القلم والسیف؛ حوارات مع دافید بارسامیان. دار کنعان للداراسات والنشر. دمشق ١٩٨٨

[xiii] نەوزاد جەمال: ‘ سینەما و فەلسەفە’، ل ١١٥. ناوەندی رهەند، ٢٠٢٠

[xiv] http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200203/cmselect/cmcumeds/667/667.pdf

Images: https://pixabay.com/fr/