ئاخافتنی: گرنگى فەڵسەفە

جوان عزەت، كەنان بليج

---

كەنان بليج: پرسيارى يەكەم/ فەڵسەفە چييە؟

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ مژارى فەڵسەفە مژارێكى گرنگ و ئاڵووزە، بەڵام ئەو مرۆڤەى كە دەبێتە منداڵى فەڵسەفە دەبێ شرۆڤەكاريەكان زور بە ئاسانى بگەينێتە مرۆڤ و كۆمەڵگا. ئەگەر بڵێين فەڵسەفە چييە؟ وا ديار دەبێت فەڵسەفە، لە هەر قۆناغ و سەردەمێك خەريكى دروستكردنى پێناسەيەك بووە، چۆنكە فەڵسەفە خۆى لە خۆيدا دەرگايەكى زانينى كراوەيە و مرۆڤ ناتوانێت پێناسەيەكى تەواوى چێنراوە بۆى هەبێت، بەڵكۆ ئەوەى بووە ماوەى فەڵسەفە دروستكردنى بيرى فيلۆسۆفەكان بووە، هەر فيلۆسوفێكيش توانيوێتی بەپێی بيركردنەوەى خۆى پێناسەی بۆ دابرێژێت. بۆيە ئەوەى وەكۆ زمان بووە پێناسەيەكى چێنراوى فەڵسەفە ئەوە بووە، كە “خۆشەويستیە بۆ دانايى” ئانكۆ كۆكەرەوەى ئەم مانايە لە وشەى “فيلۆ+سۆفيا” دەستى پێكردووە. ئەويش دەگەرێتەوە بۆ سەردەمى فەڵسەفى كۆنى گريكيەكان. “سۆلۆن” يەكەم فيلۆسۆف بووە وتى، ”ميللەتى ئێمە فەڵسەفە دەكات” و پاش هاتنى “سۆكرات” فەڵسەفە بووە ناوەرۆكى خۆشەويستى دانايى. بەڵام ئەوەى من دەمەوێت بیگەيەنم ئەوەيە، كە فەڵسەفە هاتووە بۆ ئەوەی خۆشەويستى ژيان درۆست بكات و دەبێ پێچەوانەى ئەوە زانين بۆ خۆشەويستى بێت، نەك خۆشەويستى بۆ زانين بێت. چۆنكە خۆشەويستى بناغەى بەرهەمهێنانەوەى ژيانە. ئەوەى خۆشەويستى هەبێت دەتوانێت زانينيش بەدەست بهێنێت و خۆشەويستى دەتوانێت هەموو زانست و زانينێك بناسێت. هەروەها فەڵسەفە وەكۆ پێناسە من دەتوانم بڵێم ئەوەيە، كە هاتووە ئەقڵى مرۆڤ روونى بكاتەوە. هەر وەكۆ مرۆڤ مۆمێك لە جێگايەك دابگيرسێنێت و رووناكی بكات و وەكۆ كەڵەكردنى مەعريفى و گەردوونێكى بچووك لەناو گەردوونێكى گەورەدا خۆى بەرهەم بهێنێت. هەتا لەگەڵ ئەوەش دەتوانێت بە زورترين پێناسە ديارى بكات، وەكۆ ئەوەی، كە فەڵسەفە ئەقڵە، شارە، رەخنەيە، وزەيە، پرسياركردنەوەيە، گومانە، راهێنانى چاڵاكى بيركردنەوەيە و ئەوەى لە هەمووان گرنگترە ئەوەيە، فەڵسەفە بيركردنەوەيە لە ناو بيركردنەوەدا و هۆنەرى پێكهێنانەوەى رووناكى و رۆشنكردنەوەى چەمكەكانە بە چەمكى بناغەيى ژيانەوە بە شێوەى گشتى فەڵسەفە ژيانە و ژيانيش فەڵسەفەيە.

كەنان بليج: پرسيارى دووەم/ بەهای فەڵسەفە لە چى دايە؟

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ بەهای فەڵسەفە لە سەر سێ قۆناغى گرنگ پێكهاتووە:

يەكەم: ئەوە بوو، كە “ئەسڵى بوون چييە؟” مرۆڤ بەردەوام ويستوویەتی ببێتە گەڕيدەى ئەم پرسە قووڵە، ئايا فەڵسەفە چۆن دەتوانێت بوون بدۆزێتەوە؟ ئەمەش ديارە كە لە سەردەمى هيراكليتۆس تا ئەم سەردەمە بەدواچوونەوەى گۆڕينى جەوهەرى شتەكان روون بووە، كە بوون شتێكى جێگيرە. بەڵام ئەسڵى شتەكە، ياخۆد گۆڕينى شتەكە لە هەبوون دايە. بۆيە هيراكليتۆس لەسەر ئەوە راهاتووە كە هەبووەكان دەبێ بەردەوام لە گۆرينەوەدا بن و هيچ شتێك نييە جێگير بێت، تەنها گۆرين نەبێت و ئەگەر گۆرين نەبێت نەبوون و نەمان دەمێنێت.

 دووەم: ئەوە بوو كە “فەڵسەفە ئيپستمۆلۆژى ياخۆد ناسينى مەعريفە بووە”. بۆ ئەوەی ئێمە بگەرێنەوە ناو ناسينى خۆدى مەعريفە دەبێت بگەرێنەوە ناو ناسينى خۆدى ناوەڕۆكى ناوەوەى خۆمان. لەگەڵ ئەودا، ئەو مەعريفەيە ببێتە ئاشكەراكردنەوەى ئەو نهێنيە شاراوانەى لە پشت شتە ناواقعيەكانە. چۆنكە ئەوەى مرۆڤ هوشيار دەكاتەوە دياردە واقعيەكانە، واقيع هەرگيز روو لە ناراستى ناكات، بەلكۆ ئيشى واقيع ئەوەيە كە راستيەكان بخاتە بەرچاوى مرۆڤ. بۆئەوەی تاك و كۆمەڵگايەكى پێشكەوتوو پر لە مەعريفە و وزە و جوانى فەڵسەفە بەرهەم بهێت.

خاڵى سێيەم: فەڵسەفە گرێدراوى پێكهاتەيى “ئاكسۆلۆژى/ بەها و پرەنسيپ بووە”، ئەمەش پەيوەندى راستەوخۆ بە كردارى چاكە و خراپەى مرۆڤ و كۆمەڵگاكانەوە هەيە. ئايا چۆن مرۆڤ دەتوانێت ببێتە مرۆڤێكى فەزيلەتمەند؟ فەزيلەتيش لە ئەنجامى كاركردنەوەى هێڵى بەها و پرەنسيپ دا دەتوانێت تاكێكى خاوەن بوونى ئازاد و سەربەخۆ بەدى بێنيت.

كەنان بليج: پرسيارى سێيەم/ ئايا بەهايى مرۆڤ لە ئازادى دايە ياخۆد لە مرۆڤبوون دايە؟

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ بێگۆمان ئەگەر ئازادى نەبێت مرۆڤ ناتوانێت بگاتە قۆناغى سەرووى مرۆڤبوون. مرۆڤ لە سرۆشتەوە خاوەنى ئازادىيە. بەڵام ئەوەى كە فەڵسەفە نیشانی مرۆڤی داوە، ئەوەيە كە مرۆڤ هەوڵ بدات ئەو ئازادييەيى بەدەستى دەهێنێت لە سنوورى خۆيەوە تێنەپەرێنێت، چۆنكە ئازادى لە هەموو شتێك بەنرخترە و لەبرى ئەوە ئازادى شتێك نييە كە مرۆڤ داوا نەكات و لاوەكى بێت، بەلكۆ ئازادى شتێكى سەرەكىيە بە شەڕ بەدەست دێت و بە مردن كۆتايى دێت. لەم بارەوە من پێموايە ئەوەى كە ئازادى بناسێت دەبێت بندەستى بناسێت، چۆنكە هيچ شتێك نييە دياڵكتيكى خۆى نەبێت. ئازاديش لە بندەستيەوە سەري هەڵداوە وە ئەگەر بيركردنەوەى ئەقڵى مرۆڤ لە بارەى ئازاديەوە نەبێت ئەو كاتە مرۆڤ روو لە بندەستى دەكات و بندەستى ناتوانێت ئازادى، مەدەنى و ديمۆكراسى و كۆمەڵگايەكى سەروەر بەدى بهێنێت. بەڵكۆ، هەندێك شتى تر دەتوانن جێگاى ئازادى بگرن ئەويش وزەى نەرێنى و ڕق و كين و دەمارگیری و تۆندۆتيژى و هتد، وەكو چۆن ماموستايەك دێت لە جێگاى بيرى خۆيندكار بيردەكات، بەو شێوازە دەسەلاتداريش پێش بيركردنەوەى جەماوەر بڕيار دەدات و مەڵايەكيش بەو شێوازە لە سەر حيسابى بيركردنەوەى هەموو مۆسلمانەكان بڕيارى بيركردنەوەيەك دەدات، ئەمە وا دەكات نە ئازادى جێگاى خۆى بگرێت و نە بير و هۆش بكەوێتە كاركردنەوە. بەڵكۆ تاك بەرە بەرە بەرەو بێ هێواىی و بێ ئەرك و بێ مافى دەروات و رێگايش پێ نادرێت خۆى ببێتە خاوەنى ناسينى خۆدى دەروون و فكرى تايبەت بە خۆی.

كەنان بليج: پرسيارى چۆارەم/ هەر قۆناغێك توانيوە جۆرێك لە فەڵسەفە بەرهەم بهێنێت، بەڵام كام قۆناغ توانيوێتی لە هەموو قۆناغەكانى تر ببێتە مايەى دروستكردنەوەی قۆناغى گرنگ و رۆڵى فەڵسەفە؟

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ ئەگەر ئێمە بچینەوە سەر گرێكى دێرین، دەبینین کە فەڵسەفە توانيوێتی سوود و رۆڵێكى زور گرنگى هەبێت، بەڵام لە دوای كەوتنى ئيمپراتۆريەتى رۆمانى ياخۆد چەرخى ناوين بە چەرخى تاريكى ناوبانگە، ئەو كاتە رۆڵ و گرنگى فەڵسەفە لە كەمكردنەوەدا بوو، بۆچى؟ لەبەر ئەوەی ئەوكاتە دوو چەمكى سەرەكى رۆڵى خۆى بينيوە ئەويش “رۆڵى چەمكى ئاينى مەسيحى/ كلێسە و رۆڵى چەمكى دەرەبەگى/ فيۆداليزم”. ئەم چەمكانە واى لە تاك و كۆمەڵگا كرد كە زور بير لە بوارەكانى ژيان نەكاتەوە بە تايبەتى هەندێك جار ئاينى مەسيحيەت و فەڵسەفە دەكەوتنە ناو مشتۆمڕى ناكۆكيەكى زورى نا قبووڵكردن. پاشان ديكارت هات، ئەو گۆمانی لە ڵايەن خۆدى خۆى و خەڵكەوە دروست كرد، ئەم گۆمانە توانى ژيان بەرەو رۆڵى ئەقلانيەت ببات و ئەقلانيەتيش بەدەر نەبوو لە ناكۆكى و رەخنە. بەڵام ئەوەى ئەو كردوويەتى بەشێكى گرنگى وشياركردنەوە و بە ئاگاهاتنەوە تاكەكەكانى ناو كۆمەڵگاكان بوو. ئەگەر ئێمە بير لە كۆمەڵگايى كوردى بكەينەوە، دەبینین تا ئێستا بە باشى نەگەيشتۆتە ناو قۆناغى ديكارتى، چۆنكە كۆمەڵگايى ئێمە زياتر كۆمەڵگایەکی پلاتوونىيە و لە بوارى بە ئاگاهاتنەوەى مێشك بەرەو ئاستى تێگەيشتنى ئەقڵ و ئەقڵانيەت زور درەنگ ماوە. ئەگەر بڵێین بۆچى درەنگ ماوە؟ لەبەر ئەوەی هەندێك شتىتر رۆڵى خۆى لە جێگاى ئەقڵ دەبينن، وەكو چەمكى دەرەبەگى و رووكەشى بيرى ئاينى. ئەمە زورتر تاك و كۆمەڵگای بەرەو هێڵى وەستانەوە و خەياڵكردنەوە وپرسياركردن و لێگەڕین بردووە. و خاڵى هەرە گرنگى نەبوونى ئەقڵ و ئەقڵانيەت ئەوەيە، كە كۆمەڵگاي ئێمە نەكەوتووەتەوە ناو قۆناغى “رێنيساس و رۆشنگەرى و پيشەسازى”، بۆ ئەوە دروستكردنەوەى چابخانە و تاك و سەروەرى خێزان و كۆمەڵگايى مەدەنى و سياسەتێكى بە مانايى سياسەت و هۆنەرى سياسى بێتە پێشەوە تاكو ئيمەيش وەكو كۆمەڵگا پێشكەوتووەكان سوودى خۆى ڵێ وەربگرين. ئەگەر سەيرى سيستەم و كۆمەڵگايە رۆژئاوايەكان بكەين لە سەر چەندين بنەمايى فەڵسەفى خۆيان بۆنياد ناوە وەكۆ رێنيساس و ريفۆرم و دروستكرنەوەى شۆرشە جياجيايەكان لە بوارى ئازادى مرۆڤ و تاك و تەواوى كۆمەڵگا. لەرووى پيشەسازيەوە ئەگەر سەيرى بكەين راستە هێزى سەرمايەدارى و بازرگانى و دەسەڵاتدارى چەندە دژى بيرى ماركس بێت و خواستى ئەوە نەبێت كۆمۆنيزم سەربگرێت، هەر ئەوەندەش پێويستى بە ئابوورى ماركس هەيە، چۆنكە ئەوەى ئەمرۆ ئێمە دەيبنين پەيوەنديەكى پتەوەى ئابوورە و ئابوور بەرهەمى دروستكردنەوەى ژيانە. كە چۆن من و تۆ پێويستمان بە ئابوورى ماركس هەيە، بەو شێوازە چينە سەردەستەكانيش پێويستییان بە ئابووریەك هەيە و بەو ئابووریەوە دەتوانێن تەواوى تاك و كۆمەڵگا بچەوسێنێرێن. ئەمەش مەترسى خۆى هەيە، بۆيە “ماركس” لە سەر ئەوە كۆك بووە، كە دەبێ ئابووری بگەرێتەوە شێوێنى دروستی خۆى بۆ چينە ژێردەستەكان نەك چينە دەسەڵاتدارەكان! و ڵێرە پرسيارێكى فەڵسەفيانە دێتە پێشەوە، ئەويش ئەوەيە: ئايا بۆچى كۆمەڵگايى خۆرهەڵاتيەكان ستەمكارى پێوە ديارە؟ چۆنكە پيشەسازى لە رۆژئاوا توانيوێتی تا ئاستێك ئاميرەكانى كار بەرهەم بهێنيت، بەو ئاميرانە ئەقڵ هيواش هێواش بەرەو پێشەوە رۆيشت و ئابووری توانى سيستەمى ئيشكردنی خۆى گەورەتر بكات و مرۆڤيش لەگەڵ ئەو ئيشكردنەدا دەست بكات بە پرسياركردن و تاقيكردنەوەى رێگايى نۆێ. بەڵام لە خۆرهەڵات شتێكى ترە، ئەويش ئەو ئاميرانە نەكەوتوونەتەوە كاركردن و زوربەى هەرە زوری تاكەكان بێ كار و ئيشن، پيشەسازى رۆڵى خۆی لە سازكردنی كۆمپەنى و گەشتيارى و گشتۆكاڵى و كاریگەريەكان بە باشى نەبينيوە. بۆ نموونە، تا ئێستا ژن لە ژێر سايەيى سێبەرى پياو ژێردەستەيە و نەبووە بە خاوەنى ئابوورى سەربەخۆی خۆى، ئەمە وا دەكات كە ژن و منداڵ بكەونە ناو جۆرێك لە جۆرەكانى ستەم و ستەمكارى بە تايبەتى مامەڵەكردنەوەى ئەو  بە مامەڵەكردنەوەى سەردار و كۆيلە لەگەڵى ئەنجام دەدرێت! ئەم ناتێگەيشتنە وا دەكات پياو زاڵ بێت و ئابووری زياتر بكەوێتە دەستى ئەو، بۆ ئەوەی بەردەوام خەريكى سيستەم بەرێوەبردنەوە بێت. بۆيە ئێمە نەگەيشتووینەتە قۆناغى گەشەپێدانى بير و هۆشى سەرووى مرۆڤەوە و روو لە ستەم و ستەمكارى و تۆندۆتيژى و بێ مافى دەكەين.

 كەنان بليج: پرسيارى پێنجەيەم/ ئايا ئاين و فەڵسەفە لەگەڵ يەكترى ناكۆكن؟

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ ئەم پرسيارە پرسيارێكى قۆوڵى فكرىيە. مرۆڤ، دەتوانێت بڵێت ژيان لە سەر پێكهاتەى ناكۆكى هاتووەتەوە بوون، چۆنكە ئەو شتەى ناكۆكى تيادا نەبێت، فكر دروست نابێت. لەبەر ئەوە ئەگەر سەيرى ميژووى فەڵسەفە بكەين لە كاتى خۆيدا “كانت” هات لەسەر ئەم ناكۆكييەيى كە لە نێوان ئاين و فەڵسەفەدا هەبووە ديوارێكی دامەزراند بۆ ئەوەی دوو جيهان دروست بن. جيهانێک كە ئێمەى مرۆڤ هەستى پێ نەكەين و نايبينين؛ جيهانێک کە جيهانى فينۆمينە، ئەوەى دەبێتە دياردەيەكى واقيعى و بەردەوام دەیبينين. ئەم جيهانە زياتر قۆرسايى خستە سەر شانى تاكەكان بۆ ئەوەی لە ئاين و فەڵسەفە تێبگەین، دواتر “هێگڵ” هات بە بيركردنەوەكى تر، توانى ئەم ديوارەى كانت ڵابدات و بگۆرێت بۆ ديوارى دياڵكتيكى. دياڵێكتيك بە ماناى راستى كۆكردنەوەى گفتۆكۆ لە نێوان دژبەيەكەكان، ياخۆد ناكۆكيەكان. بۆنموونە تێز/ بەماناى بير، ئەنتى تێز/ بە مانايى دژە تێز، سەنتێز/ بە مانايى كۆكردنەوە و بەرهەمهێناوەى بيرێكى نۆێ. بەڵام ئەوەى لەناو كۆمەڵگايى ئێمە جێ مشتۆمرى گەورەیە و نەگەيشتووین بە بيركردنەوەيەكى باشى فكرى ئاينى گەردوونى و تێگەيشتى فەڵسەفى، ئەوە بوو كە ئەم وشەيە بە زمانى عەرەبى بە مانا جدل/ ياخۆد مشتومڕ و ناقبووڵكردن هاتووەتەوە ناو مێشكى ئێمە دا. ئەمە واى لە تاك كردووە كە هەوڵ نەدات گفتۆگۆ لە سەر بيرە جێاوازەكان بهێنێتە ئاراوە بۆ ئەوەی تێگەيشتن و بيركردنەوەيەكى نۆێ لەناو خۆدى تێگەيشتنى ئاين و فەڵسەفەدا درۆست ببێت.

كەنان بليج: پرسيارى شەشەم و كۆتايى/ ئايا جياوازى لە نێوان زانست و فەڵسەفە چييە؟ 

جوان عزەت: وەڵامدانەوە/ هەر لە سەرەتايى ناسينى ژيانەوە زانست و فەڵسەفە پێكەوە لە دەمێکەوە خەريكى روونكردنەوەى چەمكى ژيان و شرۆڤەكارى رەوانينى گەردوون و جيهان بوون. راستە پێشەي فيلۆسوف و زاناكان كەمێك لە ڕووى بيركردنەوە جێاوازى خۆى هەبوو، بەڵام ئەوكاتە ئەگەر زاناكان نەهاتبوونەوە ژيان، فيلۆسۆفەكانيش درۆست نەدەبوون و بەپێچەوانەوەش، ئەگەر فيلۆسوفەكان بيركردنەوەى خۆيان رێك نەخستبا زانەكان دروست نەدەبوون. بەڵام پشتى پێشكەوتنى ژيانى سەردەم ئيتر زانستەكان تايبەمەندى خۆيان وەرگرت و فەڵسەفەيش بەرەو تەنيايى چوون. لەگەڵ ئەوەشدا، هەموو تايبەتمەنديەك بووە زانستێك، بەڵام فەڵسەفە تا ئێستايش خەريكى هاوكاری كردنی زانستە، بۆچى؟ چۆنكە جێاوازى زانست بوونە ياخۆد هەيە و حەقيقەتە. بەڵام فەڵسەفە هەبوونە لە هەبووەكان دەگەرێت! ئانكو بە شێوەيەكى ئاسانتر وەكۆ بێرتراند راسل دەڵێت: “جياوازى لە نێوان زانست و فەڵسەفە ئەوەيە، كە ئێمە زانست دەبينين، بەڵام فەڵسەفە نابینين”. لێرەدا جێاوازى فەڵسەفە لەوەدايە، كە بەردەوام لە حەقيقەت دەگەرێت و دەرگايەكى كراوەيە، وەكۆ ئەوەی، چۆن بزيشكێك دەتوانێت بە شێوەيەكى ئەخلاقى مامەڵە لەگەڵ نەخوەشەكان بكات ئەگەر فەڵسەفەى ئەخلاقی نەخوێندبێت؟ ئا بەو شێوەيە هونەرمەندیش ناتوانێت هارمۆنى رەنگەكان تێكەڵى يەكترى بكات و شێوەكارى خۆى ساز بكات، ئەگەر فەڵسەفەى جوانى تێنەگەيشتبێت.

ئانكۆ، بەكۆرتى زانست راستىيە و هەيە، فەڵسەفە لە راستى دەگەرێت و شاراوەيە. لەگەڵ ئەوەشدا هەر زانستێك پێويستى بە فەڵسەفە هەيە و فەڵسەفەيش بێ زانست ناتوانێت خۆى بەرهەم بهێنێت. بۆيە بە بووچۆنى من دەبێ هەردووكيان لە يەك كەنار بەريۆە بچن و رێگا لە سەر تێگەيشتنە نوێ جياجيايەكانى واقيع تاقى بكەنەوە بۆ ئەوەی بيركردنەوەى مرۆڤ سيستەمى خۆى سەردەم دوای سەردەم بگۆرێت و لەگەڵ گۆرينەوە لە وزەى ژيان دا بێت.   

ديدارى تيڤى: پێشكەشكار/ كەنان بليج . شرۆڤەكارى/ جوان عزەت

13/5/2023

Images: https://pixabay.com/fr/

geralt

janeb13

ValdasMiskinis

MetsikGarden