---

زیاتر لە 30 ساڵە فكر كەوتۆتە خزمەت كاپیتالیزمی هاوچەرخی دوای سۆڤیەت، لەدوای ئەزموون كردنی مۆدێرنەوە كە بونیادگەراكانی بەرهەمهێنا و ماركسیان وەكو پیاوێكی ئایدیۆلۆژیستی دۆگما پێناسە كرد، ئیدی دژەكانی بەهەموو ئایدیاكانەوە ئەم فەلسەفەیەیان لەبیری خەڵكدا بردە دەرەوە، تەنانەت لەنێو شانە حیزبیەكانیشدا هەوڵێك هەبوو بۆ ناشیرین كردنی ماركس و خودی ماتریالیزمی دیالیكتیك كە بەرلەوەی تیۆرێك بێت بۆ شۆڕشی كرێكاری، بەروحی فەلسەفەكە ناسراوە، بەڵام چونكە كڕۆكی فەلسەفەكە نەخوێنرابۆوە، بەناچار بەئایدیۆلۆژیای بەناو سۆسیالیزمی سۆڤیەتەوە گرێیاندا، بەڵام دوای ئەو زەمەنە و هاتنی پۆست مۆدێرنە كە لەگەڵ تەكنۆلۆژیای زیرەكدا كەوتنە ململانێ، بەوپێیەی كە مرۆڤ خەریكە خۆی نزیك دەكاتەوە لە سەنتەر، چونكە مرۆڤ پیشتر كەنارخراو، یان پەراوێزخرابوو لە سەنتەری بڕیاری سیاسی، تێگەیشتنەكە گۆڕا كە ئەم فەلسەفەیە دەبێ‌ سەرلەنوێ‌ بخوێنرێتەوە.

ئێستا بیرۆكەی نوێ‌ هەیە لەسەرتاسەری دونیا و بەتایبەتی ئەوروپا، بۆ خوێندنەوەیەكی جیاوازی فكری ماركس وەكو خۆی، من لەم سۆنگەیەوە گەرەكمە خوێنەری كورد ئاشنا بێت بۆ ئەو هەوڵە فیكرییە جیهانیەی كە خەریكە جارێكی تر ئەم فیكرە ئەزموون بكاتەوە لەنێو كایەی رۆشنبیری و كۆمەڵناسی و تەنانەت كارگێری و ئابوریش رەنگبداتەوە.

(بێرنارد ڤاسۆر) بیرمەند و چەپێكی فەڕانسییە، لە كتێبی ”داهاتووی كۆمۆنیزم”دا؛ كە نزیكەی 10 ملیۆنی لێ چاپ كراوە و وەرگێردراوەتە سەر زۆربەی زمانەكانی دونیا و پڕفرۆشترین كتێبی ساڵی 2022 بووە، باس لە گەڕانەوەی بەهای فەلسەفە دەكات، بەتایبەتی تێزەكەی ماركس كە فەلسەفەیەكە بۆ پراكتیك كردن لەسەر زەمینی ژیاندا، چونكە دابڕانێكی راستەوخۆی لەگەڵ رابردووی فەلسەفەی كلاسیك درووست كردووە و تاكە فەلسەفەشە كە تەنها تیۆری نیە و لەسەر زەمینی واقیعە و زەمینەی پراكتیكی هەیە، بەوپێیەی كە مرۆڤ دەتوانێ بەئیرادەی خۆی شۆڕش بەسەر ئەو سیستەمەدا بكات كە لەژێر ناونیشانی كاپیتالیزم و كاپیتاڵیزمی هاوچەرخ و دەرەنجامەكەشی ببینێ‌، بەڵام نەك وەكو ئەوەی لە سۆڤیەت بینیمان پراكتیككراو و جگە لە سەرمایەداری دەوڵەتی شتێكی تری بەرهەم نەهێنا.

بێرنارد ڤاسۆر لەو چاوپێكەوتنەدا كە رۆژنامەی لۆمۆندی پاریسی لەگەڵیدا ئەنجامیداوە، جەخت لەو پێشنیارە دەكاتەوە كە لە كتێبەكەی باسی لە خوێندنەوەی هاوچەرخانە دەكات بۆ تیۆرەكەی ماركس؛ ئەو پێیوایە ئەم سەردەمە واتە لەدوای 2011 وە تەوژمێكی نوێی خوێندەواری فكر هاتووەتە ئاراوە و بەچاوێكی ترەوە ماركس دەخوێنرێتەوە. ئەوانەی كە رەخنەی لێدەگرن و ئەوانەش كە لایەنگری ئەو فیكرەن، هەردوولا هاوڕان لەسەر ئەوەی ماركس زیندووە، بۆیە لەم چەند ساڵەی دواییدا، كتێبەكانی ماركس لە كتێبخانەكانی جیهاندا زۆرترین فرۆشی هەبووە، بەتایبەتی تێزەكانی لەسەر ئایین و ئەدەب و فەرهەنگ و دونیای دوو چینی و هتد، چونكە دەركەوت دونیای چینایەتی دە هێندە بەرامبەر بووە لە دوای روخانی سۆڤیەتەوە، كە بەر لەو سیستەمە دژایەتی ئەو فەلسەفەیە دەكرا، بەو پێیەی كە ئاشكرا بووە، ئەوە سیستەمی سەرمایەدارییە دووچاری قەیرانی جۆراوجۆر دەبێتەوە، نەك خودی خەڵك یان كایە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگيیەكان، بۆ نموونە هەموو ئەو ئەدەبیات و زمانەی كە لە میدیا و لە كۆنفرانسە نێودەوڵەتی و لۆكاڵیەكانیشدا هەیە، زمان و ئەدەبیاتی ماركسە و لەژێر رۆشنایی ئەو فەلسەفەیە پرسیارەكان ئاراستەی سیستەمی سەرمایەداری پۆست مۆدێرنە دەكرێت.

ماركس لە كتێبی” كاپیتالیزم”دا نووسیویەتی ”قۆناغە یەك لەدوای یەكەكان ئەم گۆڕانكاریانەیان درووست كردووە، بۆیە دەتوانرێت هەنگاو بەهەنگاو بەهەمان زانست و وردبینی سرووشتیەوە، هەموو قۆناغێك بەپێی هەلومەرجی تایبەتی خۆی بخوێنرێتەوە و لێكدانەوەی بۆ بكرێت، چونكە شیكاری بۆ دۆخی هەر كۆمەڵگەیەك و سیستەمەكەی لە ئەنجامی شۆڕشی فەرهەنگیدا هۆشیاری بەرهەمدێنێ‌، خوێندنەوەی ئابوریش چەندین لقی جیاوازی هەیە، بۆ ئەمەش بیریارەكان دەتوانن هاوكاری خەڵك بن.”، ئەم قۆناغە كە بەردەوام سیستەمی سەرمایەداری هاوچەرخی خستۆتە بەردەم قەیرانی هەمەجۆر، نموونەش جەنگی بایۆلۆژی وەكو هاتنی ڤایرۆسی كۆڕنا و ئاوڵەی مەیموون و جەنگی خۆراك كە دوای جەنگی رووسیا و ئۆكرانیا سەری هەڵدا، دیمەنێكی ئەو فەزا دراماتیكییە ئابوریەیە كە ئامانجەكەی كەنارخستنەوەی كەرتی تایبەت و بەسەنتەركردنەوەی سەرمایەی دەوڵەتە لە هەموو دونیادا؛ واتە جۆرێكی دیكەی ململانێی ناخۆ لەنێو سیستەمەكە سەریهەڵداوە، بۆیە دەبێ‌ بەجۆرێكی تر تیۆرەكەی ماركس بخوێنرێتەوە.

ئەزموون كردنەوەی حەتمیەت

ئەو حەتمیەتە مێژووییەی كە ماركس بۆ سیستەمی كاپیتاڵیزمی خستۆتە بژاردەیەكی تاڵەوە، حەتمییەتێكە كە خۆدەربازكردن لە دۆخەكە مەحاڵە، بەڵام ئەوەشی خستۆتە روو كە ناكرێ‌ بەهەمان ئەزموون و وانەی پێشووتر مامەڵە لەتەك ئەم سیستەمەدا بكرێ‌ كە خۆی گۆڕیوە. ئەلێرەوەیە دەركەوتووە، ئەم سیستەمە دەسەڵاتدارەی دونیا كە بەسەرمایە و زێدەباییەكی نوێ‌ و بەئامێركردنی مرۆڤی وەكو كاڵا بەكارهێناوە، لە بەرامبەر ئەوەی ماركس و كۆمۆنیزمی نوێ‌ و بە فیكری نوێوە بووەتە رۆژەڤ، دەریخستووە كە مرۆڤ هیچ پێویست ناكات تاكو ئەبەد ئەم ئەزموونە دووبارە بكاتەوە، كە زەمینەی بۆلانیكەمی خۆشگوزەرانی نەهێشتۆتەوە، بێجگە لە جەنگی جۆراوجۆری وەكو بەردەوامیی قەیرانی تەندرووستی و درووستكردنی جۆرەها ڤایرۆس، وەكو پەلەوەر و بەراز و تادەگاتە ڤایرۆسی كۆرۆنا و دواجاریش كۆلێرا و ئاوڵەی مەیمون و ڤایرۆسی دیكەش بەڕێوەن. هەموو ئەمانە لەسایەی قەیرانە چارەسەر نەكراوەكانی سیستەمی سەرمایەداری بوونە بە مڵۆزم بەسەر ژیانی مرۆڤەوە.

بۆیە ماركس لە پۆستمۆدێرنەشدا دەتوانێ‌ لە تێزەكانی خۆی سەبارەت بەسەربەخۆیی نەتەوەكان و دەوڵەت و سیاسەت بەزیندوو بهێڵێتەوە، چونكە وەها قسەی كردووە كە رێگریكردن لە فەزای سیاسی و مانەوەی نەتەوەی بندەست و سەردەست، بێجگە لە سۆسیالیزم هیچ سیستەمێكی تر چارەسەری ناكات. ئەوەتا سەرمایەداری دوای 32 ساڵ سەركەوتنی بەسەر سۆڤیەتدا، هێشتا ئەو قەیرانانەی چارەسەر نەكردووە، مەگەر بۆ ماوەیەكی كاتی نەبێ. ‌هەروەك مانەوەی قەیرانی بەردەوامی سیاسی لەنێوان دەوڵەتە دژەكان و كێشەی ئۆكرانیا و رووسیا، قەیرانی ئەتۆمی ئێران و كۆریای باكور، كێشەی بەردەوامی نەتەوە بندەستەكان وەكو كەیسێكی هەمیشەیی، هەروەها قەیرانی كەنداو و كێشەی یەمەن و سوریا و توركیا و لیبیا و لوبنان و مەغریب و جەزائیر و هتد، ئەمە بەدەرلەو هەژاری و نائەمنێتیە كۆمەڵایەتیەی كە سەرتاسەری ئامریكای لاتینی گرتۆتەوە، لەتەک ئەو كوشتارە ناڕاستەوخۆیەی نێو ئامریكا كە هیچ میدیایەك لە دونیادا فۆكەسی نەخراوەتە سەری و داتاكان وەكو خۆی بڵاوناكرێنەوە.

لە بارەی ئابوریشەوە، قەیرانی نێوان كۆمپانیاكان و كێشەی گازو نەوت و ململانێی دراوە بەبەهاكان و قەیرانی گاز و كارەبا، هەروەها پیسبوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر و هەژاری و قەیرانی ئاو و هتد، هەموو ئەمانە سەلماندویانە كە دەبێت فیكر لە ئێستادا بۆ چارەسەری ریشەیی بگەڕێت، ئەویش گەڕانەوەی ئەلتەرناتیڤەكەی ماركسە بۆ سیستەمی ژیان لە هەموو كایەكاندا، چونكە ماركس لە كتێبی سەرمایەدا گوتوویەتی ”كۆمۆنیزم لەسەرووی فەزای كۆمەڵایەتی كلاسیكییە كە ئینسان لەگەڵ قۆناغەكاندا پێی ئاشنا بووە، بۆیە بەكۆمۆنیزم نامۆیە.”، ئەگەرنا لەو نامۆبوونە رزگاری دەبێت ئەگەر قۆناغەكان وەكو خۆی بخوێنێتەوە، چونكە ئەگەر كۆمۆنیزم و سۆسیالیزم وەهم بێت، ئەوا چەقبەستوویی و چارەسەرنەكردنی ریشەیی دوو چینی و پیسبوونی ژینگە، خراپتر نەبێ‌ باشتر نییە.

نامۆبوونی بەكۆمەڵ

ماركس كە باسی لە هەقیقەتی واقیعی كردووە، ئەوەی سەلماندووە، كە ئەو فەزایەی هەیە تەنها ئایدیاكان خوڵقاندوویانە و قەناعەتیان بە خەڵك كردووە كە ئەم دونیایە و كاردانەوە ئابوورییەكانی، واقیعێكی حاشاهەڵنەگرە و هیچ ئەلتەرناتیڤێكی تری نییە، بۆیە لەڕووی سۆسیۆلۆژیەوە دەبێ‌ خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ ئەو نامۆبوونە بەكۆمەڵەی جیهان بكەین، كە چی لەپشتەوە راوەستاوە، ئایا تەنها ئایین و كولتووری جیاوازە؟ یان پچڕانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكانە كە تەكنۆلۆژیا هۆكارە سەرەكیەكەیەتی؟ یان دووبارەكردنەوەی ئەزموونی ژیانە بەفۆڕمێكی دیكە؟ یان زاڵبوونی ئەو گوتارە خەیاڵییەیە كە بەهەشتی وەهمی درووستی كردووە و مرۆڤی ناچار كردووە قەناعەت بكات؟ هەموو ئەم فاكتەرانە پێشتریش هەبوون بۆ رێگری كردن لە پێشكەوتن، بەڵام فەلسەفە توانی شیكارییان بۆ بكات و كاریگەری لەسەر ئەو نۆرمە هەبێت كە هەقیقەتی جەوهەرە سیاسییەكەی ئاشكرا كردووە، بەڵام كە دژایەتی فەلسەفە كراوە وەكو كەرەستەیەك بۆ گۆڕانكاری، مانای ئەوە نییە مرۆڤ دەستەوستان دانیشتووە و بیری لە دەرچەیەكی نوێ‌ و هاوچەرخ نەكردۆتەوە.

بایەخدان بەو دۆخەی كە تەواوی مرۆڤی نامۆ كردووە لەگەڵ خودی خۆی و تەكنۆلۆژیاو و تەنانەت سرووشتیش، دیاردەیەكە باڵی كێشاوە بەسەر تەواوی جیهاندا، واتە هیچ كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو، جیاوازیەكی ئەوتۆیان لەنێواندا نەماوە، تەنها لەرووی فۆرمەوە جیاوازن، دەنا وەكو یەك لەئاستی ژیانی خۆیان نامۆن، وەكو یەك دژی ئەو جیاوازییە بەردەوامەی ژیانن كە لە درامایەكی تاهەتایی دەچێت و هەر رۆژەو دیمەنێكی تراژێدی كۆمیدی لێ بەخش دەكرێت.

كۆمەڵگەی پۆستمۆدێرن

كۆمەڵگەی بەشەری نوێ‌ كە بەبێ‌ ویستی خۆی بووەتە كۆمەڵگەی ئۆنلاین، بەبێ‌ ئەوەی ئاگای لەخۆبێت خەریك دەستوپەنجە لەگەڵ ئەو فەزایە نەرم دەكات، كە بەناوی پۆستمۆدێرنەوە دیاردەی سەیروسەمەرە درووست دەكات و فەزا دەخوڵقینێ‌. لەكاتێكدا ئەوە ئاشكرایە كە پۆستمۆدێرنیزم ئەو ئەگەرانەی گەورە كردۆتەوە كە بریتین لەو بیرۆكانەی كە لەژێر ناونیشانی (فرە شوناسی و گومان لە گێڕانەوە و خوێندنەوەی مێژوو و كێشەی زمان و ئاسانكردنی بونیادگەری،هەر بۆ پاڵپشتی كردن و گەڕانەوەی فەلەسەفەی ماركس بۆ نێو كۆمەڵگەی پۆست مۆدێرن)، فریدریك جایمسۆن لە كتێبی ”پۆستمۆدێرنەدا” تێزێكی بەناونیشانی 5 پێشنیاری هاوچەرخ بۆ ماركسیزم لەدوای دەیەی یەكەمی ساڵی 2000 بڵاوكردۆتەوە كە لە گۆڤاری (بدایات، ژمارە 5 ساڵی 2013) بڵاوكراوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی خوێندمەوە كە باسی كۆمەڵگەی پیشەسازی دەكات وەكو كۆمەڵگەیەكی ماندوو بەدوای ئەلتەرناتیڤدا دەگەڕێت، هەروەها باسی تێكهەڵكێشانی ئەو فكرانە دەكات كە لەسەروەختی مۆدێرنەدا هاتن، ئەو پێیوایە مادام مەعریفە كۆمابوونی كولتوور و فەلسەفەی گەلانە، كەواتە دەتوانین ماركس تێكەڵ بەبیرۆكە نوێیەكانی پۆستمۆدێرنە بكەن، لێرەوە بۆم دەركەوت كە ئەوەی ماركسی خستبووە دەرەوەی بیری كۆمەڵگە و میتۆدی خوێندن و ناشیرینكردنی تیۆرەكە و پەراوێزخستنی لەنێو كتێبخانەكان، وەكو مەترسییەك بۆ سەر هەموو كایەكانی ژیان نیشان درابوو، بەتایبەتی ئایین و نەتەوە و دەوڵەت و كولتوور، ئەو خوێنەرانە بوونە كە بەپاڵپشتی هێزی سیاسی دەرەكی و بەپاڵپشتی هێزی دواكەوتووی كۆمەڵگە، ماركسیان وەكو كارتێكی دیكەی سیاسی كارپێكراو و دوژمنیان بۆ درووست كردووە،هەروەكو ئەوەی (جۆ مەكارس) سیناتۆری ئامریكی لە سەدەی رابردوو دژایەتی ئەم فەلسەفەیەی دەكرد و رێگری لە چاپ و بڵاوكردنەوەی ئەو تێزانە دەكرد كە ماركس پێشكەشی هیومانیزمی كردووە، هەروەها ئەو خوێنەر و نووسەرانەی سەركووت دەكرد كە لەژێر كاریگەری تێزەكانی ماركس بوون و بەرهەمیان هەبوو.

ئەو موناقەشە نوێیەی كە پشتگیری ماركس دەكات لە دونیای پۆستمۆدێرنەدا وەكو ئەلتەرناتیڤ تەماشا بكرێت، ئەوەیە كە پۆستمۆدێرنەكان بۆیان دەركەوت سەرمایەداری بەتەنها ناتوانێ‌ چارەنووسی خۆی دیاری بكات و كۆتایی بەقەیرانە جیاوازەكان بهێنێ‌، ناشتوانێ‌ بەرگری ئابووری لەخۆی و لەو فۆرمە ژیانە بكات كە جێكەوتەی كردووە و كردوویەتی بەواقیعێكی هەرزكراو؛ ناشتوانێ‌ فۆرمێكی جوان بەدیموكراسی و هەڵبژاردن بدات كە تاكە شانازی دوا بەرهەمی ئیستاتیكی سیاسی سیستەمەكەیەتی و ریكڵامی بۆ دەكات، چونكە دەركەوتووە بەشداری سیاسی تەنها بەشداری نوێنەر نییە بۆ پارلەمان و ئەنجومەنی نوێنەران، بۆیە رێگەی بەهەموو دژەكان دا تاكو بەشداری سیاسی بكەن لەژێر ناونیشانی جیاوازی، بەتایبەتی ئەدیب و نووسەر سەركووت دەكرد، چونكە لەژێر كاریگەری تێزەكانی ماركس بوون، لەكاتێكدا دەکرا ئەم تێزە كەڵكی لێوەربگیرێت و جارێكی تر بخوێنرێتەوە.

خوێندنەوەیەكی ناڕاستەوخۆ

من لێرەدا بۆ ئەوەی جارێكی تر بە فیكری نوێ‌ و بەعەقڵێكی سەردەمیانەوە ماركس بخوێنینەوە، چەند پێشنیارێك دەخەمە ڕوو.

پێشنیاری یەكەم:  دەركەوت كە سەرمایەداری تەنها سیستەمی بەرهەمهێنان نییە، بەڵكو دابەشكاری سیستەمە لۆكاڵیەكانیش كەوتۆتە سەرشانی، ئەویش ئیدارەدانی سیاسەت و ئابووری هەموو ئەو وڵاتانەشە كە خۆیان خاوەنی كارئەكتەری خۆیان نین. كەوابوو لە دوای پۆست مۆدێرنەوە سەرمایەداری بۆی دەركەوتووە كە هەموو كەلێنەكانی بۆ پڕناكرێتەوە، بەتایبەتی ئایدیای فیكری، هەر بۆ نموونە لە دوای هاتنی كۆڤید 19 و كەرەنتینەكردنی تەواوی دونیا، چارەسەری بە سەنتەركردنی ئابووری پێنەكرا، تەنها شتێك كە كردی ئەویش درووستكردنی ململانێ بوو لەنێو كۆمپانیاكان، هەروەها ئەو جەنگە نادیارەش كۆتایی پێنەهات، كە پێی دەگوترێت جەنگی كۆتایی هەموو قۆناغەكان، كەوابوو دەبێت پڕۆژەی تیۆرەیەكی نوێ‌ كە چاوەڕوانكراو نییە پێشنیار بكرێت، ئەویش زەمینە خۆشكردنە بۆ چەپ و ماركسیەكان كە بەشدارییەكی هێمنانە و لۆژیكیانەی سیاسەت و ئابووری بكەن، تاكو رێگە لە كۆنترۆِڵ و قۆرخكاری بگرن لە بازاڕەكاندا، یان لە ئاستی ململانێ ئابوریەكان و كایەكانی دیكەشدا پشكیان هەبێت. ئەمە هەنگاوی یەكەمە بۆ نەهێشتنی ئەو جیاوازیە چینایەتیەی كە كۆمپانیاكان درووستیان كردووە و خودی سیستەمی سەرمایەداری هاوچەرخ ناتوانێ‌ كۆنترۆڵی بكات.

پێشنیاری دووهەم:  شیكردنەوەی تیۆری قەبوڵكردنی جیاوازی سیاسی و بەهاوڵاتی بوون و ململانێی سیاسی و دەوری هاوڵاتی لە یەكلایی كردنەوەی هێز لە رێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە؛ چونكە دەركەوت هەموو ئەو فەزایەی كە سیستەمی سەرمایەداری خوڵقاندوویەتی، تەنها بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی خۆیەتی و هیچی تر، دەنا لە هیچ شوێنێكی دونیا بەدەنگی خەڵك هێز یەكلایی نەبۆتەوە و باڵانسی هێزیش رانەگیراوە، باشترین نموونەش ئەو دەوڵەتانەن كە لەدوای 6 مانگ لە دەنگدان دۆخی سیاسی سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت و دەسەڵاتیش دەستاو دەستی پێناكرێت، ئامریكا كە رابەرایەتی سەرمایەداری دەكات، بینیمان چۆن لەنێوان ترامپ و بایدن نزیكەی ساڵێكی پێچوو، دەسەڵات دەستاودەستی پێنەكرا، خەڵكیش بەناچار چوونەوە قاڵبی خۆیان و هیچ دەورێكیان نەبوو لە یەكلایی كردنەوەی باڵانسی هێز، هەروەها بەردەوامبوونی جەنگ لە رۆژهەڵات و بۆرما و ئەفغانستان و دواترینیش ئۆكراینا و روسیا بوو.

پێشنیاری سێهەم:  هەڵوێست وەرگرتن لە بەرامبەر ئەم سیستەمە نوێیەی كە ناومان ناوە سەرمایەداری هاوچەرخ؛ ئەوەیە كە بەپێچەوانەی رابردوو، میتۆد و پراكتیك پێكەوە لەژێر پەرچەمی شۆڕشی نوێ‌ مانیفێست بكەینەوە، بەتایبەتی نوێكردنەوە و شیكردنەوەی هەموو ئەو زاراوە و تێرمە ئابووری و سیاسییانە بەلۆژیكی ئێستا، هەروەها گرێدانی چەمكی ریفۆڕم بە شۆڕشی فیكری دژ بە ئایدیۆلۆژیای حیزبی كە بەهەموو ستایلەكانیەوە ئەزموونكراو چارەسەری ژیانی نەكرد، بەتایبەتی كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگە لە رێگەی ئایین و نەتەوە و دواجاریش سۆسیال دیموكرات كە وەهمی بۆ تەواوی كۆمەڵگەی بەشەری درووست كرد و شكستی هێنا.

شیكردنەوەی مەزنایەتی هێزی ئابووری و سیاسی و سەربازی و دیبلۆماسی دەوڵەتانی كۆڵۆنیالیستی بە سەر دەوڵەت و نەتەوە بندەستەكان، پێویستیەكی فیكری و تیۆریە، كە دەبێ‌ بەرنامە  تیۆرەكانی ماركس جارێكی دیكە خوێندنەوەیان بۆ بكرێت، چونكە دەركەوت هیچ هێزێكی مەزن بوونی نییە ئەگەر كۆمپانیا و گروپی مافیای چەكفرۆشی و نەوت فرۆشی لەپشتەوە نەبێت. كەوابوو باشترین رێگە گەڕانەوەی فەلسەفەی ماركسە بەرێكخستنێكی دیكەوە، وەڵامی ئەو پرسانە بدەینەوە.

پێشنیاری چوارەم:  لەوە تێگەیشتین كە روخانی یەكێتی سۆڤیەت نەبووە كۆتایی ململانێی نێوان ئامریكا و هاوپەیمانەكانی، لەگەڵ روسیای نوێ‌ و هاوپەیمانەكانی كە دەوڵەتی گەمارۆدرا و بێهێنن، لێرەوە بۆمان سەلمێنرا كە جەنگی گەرم و ساردی سەدەی رابردووش، لەسەر بنەمای سەرمایەداری و كۆمۆنیزم و سۆسیالیزم نەبوو، باشترین نموونەش گەش كردنی ئاگری جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیابوو كە تەنگی بەرۆژئاوا هەڵچنیوە لەرووی ئابورییەوە، كەواتە ئەوەی بەناوی مافی و مرۆڤ و بازاڕی ئازاد و دیموكراسیەتیشەوە بانگەشەی بۆ دەكرا كە ئێستا رۆژئاوا خەریكە پاشەكشەی لێدەكات، تەنها وەكو ئەلتەرناتیڤی ئەو بیرۆكەیە بوو كە سەرمایەداری بەگشتی ترسیان لێی هەبوو.

پێكەولكاندنی هەردوو سیستەمی سەرمایەداری و سۆسیالیزم بەمانا فراوانەكەی، باشترین بیرۆكەی پۆست مۆدێرنەیە كە بتوانێ‌ هەم سیستەمەكە لەو تەنگەژەكانی ئابوری و سیاسی رزگار بكات، هەم بتوانێ‌ كۆمەڵگە دژەكان ئاشت بكاتەوە، هەم خەڵكی هان بدات كە رێگری بكەن لەو مەسرەفگەراییەیكە بۆتە باعیسی دەوڵەمەندبوونی هەرچی زیاتری كۆمپانیاكان، گرەوی ئەمەش لەوەدایە هەم بەهایەك بۆ كۆمەڵگەكان بگێڕنەوە، هەم كێشەی قەوارە دەوڵەتی نەتەوەیی و دەوڵەتی ساختەی درووستكراو چارەسەر بكەن كە لەدوای یەكێتی سۆڤیەتەوە ئەم مۆدێلە زیاتر پەڕەی سەند.

پێشنیاری پێنجەم:  لەدوای هاتنی پۆست مۆدێرنە كە بەشێك لە بیرمەندانی وەكو هابرماس پێیانوایە تەواوكەری مۆدێرنەیە، ماركسیەت تیۆرەكەی بەشێوەیەكی پراكتیكی نوێ‌ لە دونیای سەرمایەداری هاوچەرخ پراكتیك كردووە. ئەویش بەسەر موفرەدەكانی ژیان لەنێو تەكنۆلۆژیا پراكتیك دەكرێت، بەتایبەتی رەخنەگرتن لەو كۆمپانیایانەی كە بەرهەمهێنەری تەكنۆلۆژیا و بەشتكردنی مرۆڤ كار دەكەن، باشترین رێگە چارەسەر ئەوەیە لە رێگەی پەروەردەوە منداڵ و گەنج فێر بكرێت كە تەكنۆلۆژیا تەنها بۆ بەدەستهێنانی داتایە، نەك بەشتكردن و بەكۆیلەكردنی مرۆڤ، تاكو بیر لە هیچ شتێكی تر نەكەنەوە، ئەم پەروەردەیە لە سەریەتی بەرەنگاوڕەنگی و كراوەیی و دوور لە ئایدیای وشك، جارێكی تر خۆی پێناسە بكاتەوە و موناقەشەی دوا چارەنووسی مرۆڤ بكات.

گرینگی ئەم زیادكردنە رۆشنبیرییەی كە پەرچەكردارە بەسەر ماركسیزمی كلاسیكیدا، تەنها ئابووری نییە، بەڵكو مۆڕاڵیشە، هەروەها ململانێیە لەسەر گەرانەوەی بەها بۆ شتەكان كە كۆمپانیاكان لەرێگەی كاڵای ناپێویستەوە بەرهەمیهێناون و خەڵكیش بەو پێوەرە دژایەتی ماركسیزم دەكەن، كەوابو ئەم باڵانسە شمولی ئەو ئیمپریالیزمە ناكات كە لە رێگەی هەناردەكردنی جەنگ و تێكشكاندنی موفرەدەی نوێ‌ بۆ نەهێشتنی بەهای مرۆیی كار دەكات كە بوارێكی رۆشنبیری فراوانی داگیر كردووە. واتە پێچەوانەكە لێرەدا ئەوەیە دژایەتی سیاسەتی موژدە بەخشی ئایینی و سیاسی نەكرێت، بەڵكو هۆكارەكانی گەڕانەوی ئەو بەهایانە بكرێت كە میتۆدێكی نوێ‌ بۆ خوێندن و بۆ پركردنەوەی ئەو بۆشاییەی وا لەنێو تەواوی كۆمەڵگەكان بۆتە دیاردە.

لەسەر بنەمای بەركاربەر كە مێژوویەكی هەیە لەگەڵ هاتنی سەرمایەداری كلاسیكدا دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم كراوە، هەروەها بۆتە ستایلێكی ژیان، بەتایبەتی بەرخۆریی و بێ‌ بەهاكردنی هێزی كار و هێز و ئیرادەی تاك و گشت لە بەرامبەر هێزە ئابوورەكەی بازاڕ، زیادكردنی بێكاری و مشەخۆری و كاری نەگونجاو و كردنیان بە بابەتێكی باو، كاركردنی نوێ‌ ئەوەیە كە میتۆدی بەراوردكاری جارێكی تر لە هەموو كایەكاندا كاری پێبكرێت، هەروەها پراكتیككردنەوەی موناقەشە لەسەر ئیشكالیاتی سەرمایەداری پۆستمۆدێرنیزم لەگەڵ پلۆرالیزمی ئایینی و كۆمەڵایەتی، هەروەها گەڕانەوەی چینی ناوەندی كۆمەڵگە كە ئۆرستۆكراتیەكانە، وەكو چینێكی كارا بۆ ناو كۆمەڵگە و جومگە سەرەكیەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و كولتووری و پەروەردەیی، بەم شێوەیە دەتوانین جارێكی تر فەلسەفەی ماركس بگەڕێنینەوە نێو كۆمەڵگە و لەسەر تەواویی كایەكانی تر تیۆریزەی بكەین.

لە كۆتایی تێزەكەیدا ماركس لە كاپیتالیزمدا نووسیویەتی، ”زۆر لایەن هەن خاوەن باڵانسی جیاجیان، بەڵام ناتوانن لە بازنەی كەمدا تاوتوێ‌ بكرێن. هەركام لە بەشەكانی دیمۆگرافی و سۆسیۆلۆژیا و ئەنترۆپۆلۆژیا و سایكۆلۆژیا قسەیەكیان هەیە بۆ خۆیان، بەڵام سەرئەنجام پاشكۆی ئابوورین. بۆیە سەرمایەداری وەك واقیعەتێك كە دێتە ئاراوە، گەورە دەبێت و گەشە دەكات، پاشان هەر خۆی هەرەس دێنێت و دەمرێت. كتومت ئەم هەقیقەتە لە سرووشتدا هەیە، لە بوونەوەرە كۆمەڵایەتیەكان و تاكەكان و ئایدیاكان و دامەزراوەكانیدا بەدی دەكرێت.”؛ كەوابوو خۆ بەریالیزەكردن لە دواجاردا خۆهەڵسەنگاندنە لە ئاست قەیرانەكاندا.

سەرچاوەكان

1. مابعد الحداثە، أو المنطق الثقافی للرأسمالیة ألمتاخرة. ترجمە بشیر السباعی.  الحوار المتمدن.

2. د. عەبدلعەلی مقبل. ماركس كێ‌ بوو. وەرگێڕانی بۆ كوردی.  مەجید مارابی و جواد حەیدەری.  دەزگای ئایدیا  2020.

3. القومیە والاستعمار والادب . دیری: یوم میدانی، 1988. مجموعە من ثلاثة كتیبات یوم میدانی بقلم فریدریك جیمسون وتیری إیغلتون. ترجمە ایدوارد سعید.

4 . زیاتر لەتلیاك. كۆمەڵێك تیزی ماركسی. وەرگێڕانی بابان ئەنوەر و پێشرەو محەمەد و هێمن خالید. ناوەندی رۆشنبیری و هونەری ئەندێشە. 2018.

5. هینری لۆڤیفرە.  سۆسیۆلۆژیای ماركس. وەرگێرانی ئەرسەلان حەسەن.  دەزگای ئایدیا. 2020.

6 . تیری ئیگلتۆن. بۆچی ماركس لەسەر هەق بوو. وەرگێرانی پێشڕەو محەمەد. دەزگای ئایدیا . 2015.

Images: https://pixabay.com/fr/

Stefan Keller

OpenClipart-Vectors

Gerd Altmann

Peter H

Gordon Johnson

OpenClipart-Vectors

Enrique Meseguer

ree-Vector-Images