قوتابخانەی میلیتۆس یەکەم قوتابخانەی فەلسەفە لە مێژوودا لە لێوار خاکەکانی ئاسیا و ئەوڕوپا سەری هەڵدا

---

پێشەکی

 قووتابخانەی میلیتۆس وەک کۆنترین قووتابخانەی فەلسەفی ڕۆژئاوایی لە مێژووی فەلسەفەدا ناوی هاتووە. لە ئەنادۆڵ، لە ناو وڵاتی تورکیای ئێستا، لەژێر هەژموونی فەرمانڕەوایەتی یۆنانی دێریندا، کە به فەلسەفەی پێش سوقراتی ناسراوە، قوتابخانەکانی سەردەمی سوقرات، لەژێر کاریگەریی میلیتۆسدا بوون. لە ئەورووپای کۆندا فەیلەسوفەکانی پێش سوقراتیان بە فەیلەسوفی فیزیکی یان سروشتی ناو دەبرد.

پرس و کۆڵینەوەکانیان لەسەر سروشت و کۆمەڵگا و ئەخلاق و ئایینی دەکرد، ھەوڵیان دەدا بنەڕەتی ڕوونکردنەوەکانیان لەسەر پرەنسیپی سروشتییەوە بێت، نەک کردەوەی خواکان. بۆ ئەوان جیھان کۆسمۆس بوو، واتە شتێکی ڕێکوپێک کە لە ڕێگەی لێپرسینەوەی ئەقڵانییەت جیهان شیاوی تێگەیشتنە.

فەلسەفەی میلیتۆس لە سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە لەسەر دەستی  سێ کەس لە خەڵکی شاری میلیتۆسەوە بونیادنرا:  تالیسThalễs  و ئاناکسیماندرۆس Anaxímandros  و ئاناکسیمینیس Anaximếnês  ھەر سێکیان دەیانویست کۆتایی جیھان دەسنیشان بکەن، ئەو ماکە سەرەتایییە دیاری بکەن کە ھەموو شتەکانی تری لێ دروست بووە. پێکهاتەی بوون بە لای تالیسەوە ئاو و بە لای ئاناکسیماندرۆسەوە ئاپێرۆن  apeiron (بێ سنوور) unlimited  و بە لای ئاناکسیمینیسەوە ھەوا بوو.

– تالیس مەڵتی یەکەم فەیلەسوفی مێژووی فەلسەفە

 تالیس لەدایکبووی ساڵەکانی٦٢٥ یان ٦٢٠ی پێش زایینە. لە ساڵەکانی ٥٤٨ یان ٥٤٥ مردووە. زانای ماتماتیک و ئەستێرەناس و فەیلەسوفێکی پێش سوقراتیی خەڵکی شاری میلیتۆس لە ئاسیای بچووک بوو (کە ئێستا کەوتۆتە ناو وڵاتی تورکیا). تالیس یەکێکە لە حەوت فەیلەسوفانی یۆنانیە، زۆرێک لە مێژوونووسان به یەکەم فەیلەسوفی جیهانی مرۆڤایەتی دادەنێن. بەرچاوترینیان ئەرەستۆ، بە یەکەم فەیلەسوفی یۆنانی دەیناسێنێت، گریمانە ئەگەر واش نەبێت، لە باری مێژووییەوە ئەو بە یەکەم کەس دادەنرێت لە کولتووری ڕۆژاواییدا کە پرژابێتە سەر فەلسەفەی زانستی.

تالیس بەوە ناسراوە کە بەکارھێنانی ئەفسانەکانی بۆ ڕاڤەی جیھان و گەردوون بە لاوەنا، وەک ئەوەی لە زانستی ئەمڕۆدا دەکرێت، دیاردە و شتە سروشتییەکانی بە گریمانە و تیۆریی سروشتخوازانە ڕاڤە کرد. ھەموو فەیلەسووفانی پێش سوقرات بۆ ڕوونکردنەوەی سروشت کەوتنە شوێن گریمانەکانی تالیسەوە. ئەوانیش ڕێک وەک تالیس لە جیاتیی ئەوە دەستەودامێنی ئەفسانەکان بن، پێیان وابوو کە تاقە جەوھەرێک لە ھەموو شتێکدا ھەیە و سروشت لەوەوە دێت. ئەرەستۆ دەڵێ:  ئەو جەوھەرە بە لای تالیسەوە ئاو بووە.

لە بیرکاریدا، تالیس زانستی ئەندازەی بەکار ھێناوە بۆ پێوانەکردنی بەرزی ھەرەمەکانی میسر و دووری کەشتییەکان لە کەناری دەریاوە. ھەروەھا ناسراوە بە یەکەم کەس کە دۆزینەوەیەکی بیرکاری درابێتە پاڵ.

 پێش تالیس ئایۆنیەکان پێیان وابوو، کە هەموو شتێک لەلایەن خوداوەندەکانەوە پلانی بۆ دانراوە و کۆنترۆڵ دەکرێت. تالیس لەبری ئەوەی لە ڕێگەی خوداوەندەکانەوە لە فۆڕمی مرۆڤدا دیاردە سروشتییەکان ڕوون بکاتەوە، هەوڵیدا لە ڕێگەی چاودێریکردنەوە ڕاستییەکان بەدەستبهێنێت. ڕەنگە هەنگاوی یەکەمی لە پێکهاتنی بیری زانستیدا هەڵگرتبێت. ئەو حەزی لەوە بوو بزانێت، کە مادەی بنەڕەتی و بنەمای هەموو شتێک چییە؛ ئەو بە ڕوونکردنەوە ئەفسانەییەکان ڕازی نەبوو. لێکۆڵینەوەی لە کاریگەرییەکانی ئاو لەسەر سروشت کردووە. لە ئەنجامی تێبینی و لێکدانەوەیەکی زیرەکانەدا، بیرۆکەیەکی سەبارەت بە بیرۆکەی بنەڕەتی هەموو شتێک لە سروشتدا هێنایە ئاراوە. بەو پێیەی تالیس بیروڕاکانی نەنووسیوە، لە ڕێگەی ئەرستۆوە زانیاریمان لەسەری دەست دەکەوێت، کە بە یەکێک لە سەرچاوە جێی متمانەکانی فەلسەفەی کۆن دادەنرێت. لە ئەنجامی ئەم لێکۆڵینەوەیەدا، ئەرستۆ تالیس ڕایانگەیاندووە کە لای تالیس مەڵتی ”ئاو جەوهەری هەموو شتێکە و هەموو شتێک لە ئاوەوە دەست پێدەکات”. ئەمەش دوای ئەو گەشتە دەساڵیەی کە بۆ وڵاتی میسری کۆن کردی، کە لێکۆڵینەوەی لە هەڵکشان و داکشانی بۆ ئاوی نیل کرد. چەندین جیاوازی سرووشتی و زیندەوەری تازەی له نیل دۆزییەوە، کە لە ماوەی ڕابردووی نیل نەبوون، لە نوێوە سەریانهەڵدەدا. ڕەنگە ئەمڕۆ پێمان وابێت ئەم بیرۆکەیە هەڵەیە، بەڵام ئەو”هەنگاوی یەکەمە”ی تاڵیس، ئەو گەڕانە بەدوای ”جەوهەر”دا، هەم وەک باوکی فەلسەفە مسۆگەری دەکرد و هەم ئەوانەی دوای ئەو هاتبوون زیاتر لێکۆڵینەوەیان لە کێشەکە کرد، هەموو ڕێگاکەیان بردە خوارەوە بۆ ئەتۆم.

– قووتابییەکانی ئەم قوتابخانەیە کێ بوون؟

فەیلەسوفەکانی وەک ئەناکسیماندرۆس و ئەناکسیمێنێس کە دوای تالیس هاتن، هەروەها میلیتۆس بوون. لە ڕاستیدا ئەم بیرمەندانە یەکەمین نوێنەری یەکەمین قوتابخانەی فەلسەفەی ناسراون لە مێژوودا.

وەک یەکەم قوتابخانەی فەلسەفە لە مێژوودا لە شاری میلیتۆس لە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ دامەزرا. ئەم قوتابخانەیە بە یەکەم ناوەندی فەلسەفەی یۆنانی دێرین دادەنرێت. تالیس و ئەناکسیماندرۆس و ئەناکسیمێنێس فەیلەسوفێک بوون کە نەریتی بیرکردنەوەی قوتابخانەی میلیتۆسیان پێکهێنا، کە دەبێت لە قوتابخانەی ئایۆنی[1] جودا بکرێتەوە.

تەنانەت ئەگەر حەزت لە فەلسەفە نەبێت، ڕەنگە لە ڕێگەی ئەو تیۆرییە بیرکارییانەی کە ناوی ئەویان لەسەرە، تاڵیس بناسیت. دوای پشکنینی ئاو، تاڵیس گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە ئاوەکە نەمردووە، بەڵکو لەبری ئەوە مادەیەکی ژیانبەخشە کە دەتوانێت هەر فۆرمێک وەربگرێت و بگاتە هەموو شوێنێک. هاوکات لەگەڵ چاودێریکردنی ئاوەکە، لێکۆڵینەوەی لە کەشوهەوا و ئاسمانیش کردووە.  توێژینەوەی لەسەر دۆزینەوەی ئاراستە لەلایەن ئەستێرەکان و ڕاکێشانی موگناتیسی و هتد ئەنجامداوە و تیۆری بازنە و گۆشەی پەرەپێداوە. تالێسی میلیتۆس جگە لەوەی فەیلەسوف بووە، بیرکار و فەلەکناس و ”یەکەم ئەندازیاری ئاو”  بووە.

ئەناکساندرۆس دووەم فەیلەسوفی قوتابخانەی میلیتۆس

دووەم فەیلەسوفی قوتابخانەی میلیتۆس لە دوای تالیس ئەناکساندرۆس بوو کە ئەویش خەڵکی میلیتۆس بوو. ئاناکسیمینیس ناسراو بە ئاناکسیمینیسی میلیتۆسی، ھەر وەک ئاناکسیماندرۆس و تالیس، ئەمیش بە دوای دەستنیشانکردنی ئەو تاقانە واقیعە شاراوە و بنەڕەتییەوە بوو، کە پیان ئەوت ئارخێ و لایان وابوو کە ھەموو شتەکانی ناو ئەم دنیایەی لێ دروست بووە. ھەر ئەوەی کە بە لای تالیسەوە ”ئاو” و بە لای ئاناکسیماندرۆسەوە جەوھەرێکی بێ سنوور یا ئاپێرۆن بوو، ئاناکسیمینیس ئەیوت ”ھەوا”یە. ئەو تیۆریی مامۆستاکانی خۆی دا بە دواوەوە و وتی ھەموو شت لە سروشتدا لە( ھەوا یا ھەڵم یا مژ) دروست بووە. ئاگر ھەوای ناسکەوبووە، ئاو و خاکیش ھەوای خەسەوبوون. هەرچەندە ئێمە زۆر شت لەبارەی ژیانی ئەوەوە نازانین، بەڵام بەرهەمەکانی دەزانین، چونکە ئەناکسیماندەر بەپێچەوانەی تالیسەوە فەیلەسوفێک بوو کە پێشەنگ بوو لە نەریتی نووسینی بیرۆکەکانی. ئەناکسیماندرۆس، فەیلەسوف و سروشتناسێکی سروشتی، لەسەر بنەمای تێبینییەکانی پەرەی بە بۆچوونەکانی خۆی داوە. بە واتایەکی تر، ئەو لایەنی بینراوی سروشت لەبری توخمە نەبینراو و خەیاڵییەکان، لایەنگری دەکرد. هەروەها ئەو بیرۆکەیەی قبوڵ کرد، کە ژیان لە ئاوەوە دەستی پێکردووە، کە لە سەردەمێکدا هەموو شوێنەکان لە ژێر ئاودا بوون و زەوی سەرهەڵدەدات لەگەڵ پاشەکشەی ئاوەکە بە تێپەڕبوونی کات؛ پێشنیاری کرد کە ژیان، کە لە ئاوەوە دەستی پێکردووە، لەسەر وشکانی بەردەوام بێت. کاتژمێری خۆری داهێنا، لێکۆڵینەوەی لە مانگ و خۆرگیران و هۆکارەکانی بوومەلەرزە کرد. هەروەها ئەناکسیماندرۆس ئەو جیاوازییەی هەبوو کە یەکەم کەس بووە هەوڵی نەخشەی جیهانی و مۆدێلی گەردوونی داوە. ئەو پێی وابوو کە دنیا سلندەرێکە لە پانییەکەی گەورەترە، هەروەها ناوەندی گەردوونە.

ئاناکسیماندرۆس (٦١٠ –٥٤٦ پێش زایین) فەیلەسوفێکی پێشسوقراتیی خەڵکی شاری میلیتۆسی ئایۆنیا بوو، کە ئەمڕۆ لە ناو تورکیادایە. ئاناکسیماندرۆس سەر بە قوتابخانەی میلیتۆسی و شاگردی تالیس بوو. دوای تالیس خۆی بوو بە دووەم مامۆستای ئەو قوتابخانەیە و ئاناکسیمینیس و پیتاگۆراس بوون بە شاگردی. زانیاری لەبارەی ژیان و کارەکانییەوە کەمە. وەکوو ئەوەی بەڵگە مێژوویییەکان باسی دەکەن، ئەو یەکەم فەیلەسوفێکە کە لێکۆڵینەوەکانی نووسیوەتەوە، ئەگەرچی تەنیا بەشێک لە بەرھەمەکانی ماونەتەوە. پاش مەرگی، لە بەڵگەکانی مێژوودا شتگەلێک لەبارەیەوە دەدۆزرێتەوە کە تا ڕادەیەک دیمەنی ئەو پیاوە دەر دەخەن.

ئاناکسیماندرۆس بە یەکێ لە لایەنگرە سەرەتایییەکانی زانست دەژمێردرێ. ھەوڵی دەدا بە چاولێکردن و ڕوانین گەردوون شرۆڤە بکات. ئەو دەیگوت، ھەر وەک چۆن یاساکان حاکمن لە کۆمەڵگادا، لە سروشتیشدا یاساکان زاڵن و ھەر شتێک کە ھاوسەنگیی سروشت بترازێنێ بڕ ناکات.

وەک زۆرێکیش لە ھزرڤانانی سەردەمی خۆی، فەلسەفەی ئاناکسیماندرۆس لقوپۆپی زۆرە. لە ئەستێرەناسیدا تێکۆشا تاکو میکانیکی تەنە ئاسمانییەکان لە پێوەند لەگەل زەویدا شرۆڤە بکات. لە فیزیکدا، گریمانەکەی کە دەیگوت، بێسنوور یان (ئاپەیرۆن) سەرچاوکەی ھەموو شتە، فەلسەفەی یۆنانی برد بەرەو ترازێکی نوێ لە دەرھەستاندنی تێگەیشتەکانەوە. نەخشەی جیھانیشی کێشا کە زۆر جوگرافیای خستە پێشەوە.

ئەناکسیمێنێس، دوا فەیلەسوفی قوتابخانەی میلیتۆس (٥٨٥- ٥٢٥ پێش زایین) فەیلەسوفێکی یۆنانی دێرین بوو. لە سەردەمی پێش سوقرات، کە لە نیوەی دووەمی سەدەی شەشەمی پێش زاییندا چالاک بووە. لە کارەکانی ھیچ نەماوە و بەم بۆنەوە وردەکارییەکان لەبارەی ژیانییەوە ناڕوون و لێڵنن. ئەوەی کە ئەمڕۆ لەبارەی ئایدیا و فەلسەفەکەیەوە زانراوە بەھۆی تێبینییەکانی ئەرەستۆو و نووسەرانی دیکەی مێژووی فەلسەفەی یۆنانەوەیە. ئاناکسیمینیس زۆرتر بەوە ناسراو و بەناوبانگە، کە دۆستی کەمتەمەن یا قوتابیی ئاناکسیماندرۆس بووە. ئاناکسیماندرۆسیش خۆی قوتابیی تالیس بووە و ئەم سێ کەسە پێکەوە ئەو قوتابخانە فیکرییە پێک دێنن، کە بە قوتابخانەی میلیتۆسی ناوی دەر کردووە و وەکوو سەرچاوکەی فەلسفەی ڕۆژئاوایی چاوی لێ دەکرێت.

هەروەها میلیتۆس بوو کە دەیگوت گەردوون لە ڕێگەی فۆڕمی جیاوازەوە هاتۆتە ئاراوە. بێجگە لەوەی،  یەکەم فەیلەسوف بوو کە سەرنجی لەسەر چەمکی ماددە دا. هەروەها دواتر ئەناکسیمێنێس چوار توخمە بنەڕەتییەکەی قبوڵ کرد، یەکەم کەسیش بوو کە لێکۆڵینەوەی لە هەوا و ئاو و خاک و ئاگر کرد.

هێراکلیتۆس و کاریگەری قوتابخانەی میلیتۆس

هێراکلیتۆس، فەیلەسوفێکی ئەفسیان/ئایۆنییە و لە شارێک، کە دوور نییە لە میلیتۆسەوە، لەدایک بووە و گەورە بووە. بەهۆی شێوازی نووسینی بێدەنگ و ڕەخنەگرانە لە سەردەمی کۆن بە  ”هێراکلیتۆسی تاریک” ناسراوە. ئاماژەی بەوە کردووە، کە گەردوون لە دۆخێکی بەردەوامی گۆڕانکاریدایە. هیراکلیتۆس لەژێر کاریگەری قوتابخانەی ملیتۆسەوە  سەرچاوەی گرت. ھێراکلیتوس (٥٣٥ ھەتا ٤٧٥ی پێش زایین)، فەیلەسوفێکی یۆنانیی خەڵکی شاری ئێفێسوس بوو، لە یۆنیا، کە وەکوو کاریگەرترین فەیلەسوفی سەردەمی پێش سوقرات ناوی دەبرێت. ئەو شازادەی ئێفێسوس بوو و دەشیا ببوای بە فەرمانڕەوای ئێفێسوس، بەڵام پلەوپایەکەی جێھێشت بۆ براکەی. ڕقی لە ھاوشارییەکانی بوو و سووکی دەکردن. تەنانەت ھۆمێر و فیتاگۆرسی لە ڕەخنە و سووکایەتی بێبەش نەدەکرد. بڕوای وا بوو کە دەبێ ھۆمێر لە نێوان لاپەڕەکانی کتێب دەربھێنرێت و لێی بدرێت. ھەر بە ھۆی ئەم ڕق و بێزارییەی لە خەڵک، نیشتمانی جێهێشتبوو و لە دەشت و کێوان دەژیا. لەو ماوەیەشدا گیا کێویلەی کردبوو بە بژێو و ئەمەش وای لێ کرد تووشی نەخۆشیی زگائاوسان (ئیستیسقا) بێت و ھەر ئەوەش کوشتی.

ھێراکلیتۆس ڕاوەستاوی و پێوەجێیی لە جیھاندا ڕەت دەکردەوە و پێی وا بوو کە ھەموو شت ڕەوان و لە حاڵی گۆڕانە، ئەمە قسەی ئەوە کە ”کەس ناتوانێت دوو جار پێ بخاتە ناو یەک ڕووبارەوە.” وێڕای گۆڕان و ڕەوانییەک کە ھێراکلیتۆس بڕوای وا بوو لە گشت شتەکاندا ھەیە، ئەو لۆگۆسی بە تەنیا شتێکی نەگۆڕی جیھان دەزانی. لیکۆڵەران پیان وایە ھێراکلیتۆس مەبەستی لە لۆگۆس ”یاسای زاڵ بە سەر جیھانەوە”یە، یاسایەک کە دژایەتی، بەرچاوترین تایبەتمەندییەتی، شەڕ و ململانێی نێوان دژبەران تاقە ڕاستی و دادپەروەری جیھانییە.

– قوتابخانەی میلیتۆس و حەوت ڕەگەزەکەی گەردوون

بێگومان فەیلەسوفەکانی میلیتۆس تەنیا لەوانەی باسمان کردن سنووردار نەبوون. هەروەها لە دوای قوتابخانەی ئایۆنی، لوسیپوس و دیمۆکریتۆسی میلیتۆس لە یەکەم توخمدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرد، کە جەوهەری هەموو شتەکان پێکدەهێنێت و پێشنیاریان کرد کە ئەو چوار توخمەی بە بنەڕەتی دادەنرێت-  هەوا، ئاو، خاک و ئاگر- دەتوانرێت دابەش بکرێت بۆ یەکە بچووکەکان. ئەوان ئەو بیرۆکەیەیان پێشنیار کرد، کە ماددە لە تەنۆلکەی زۆر بچووک و دابەشنەکراو پێکهاتووە و ناوی ‘ئەتۆم’یان بەم تەنۆلکانە ناوە کە بە واتای ‘لەناونەچوو’ دێت. بەم شێوەیە لوسیپوس و دیموکریتس بوونە هۆی ئەوەی کە ئێستا بە ”ئەتۆمناسەکان” ناسراون. بە بڕوای ئەتۆمناسەکان، هەموو شتێک لە گەردووندا لە ئەتۆمی بچووک پێکهاتووە کە هەستەکان هەستیان پێ ناکەن و ناتوانرێت زیاتر بشکێندرێن. ئەتۆمەکان بێشومار بوون و بە بۆشایی ئاسماندا دەجووڵان. نزیکەی ٢٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر ئەتۆمناسەکان دڵنیابوون لەوەی کە بنەمایەکی نوێ بۆ زانست زیاد دەکرێت کە بناغەی فیزیای ئەمڕۆیە.

– قوتابخانەی میلتۆس سەرچاوەی بیرۆکەی زانستی سەرهەڵدانی ئەتۆم

لە کۆتاییەکانی ١٨٠٠ و ناوەڕاستی ١٩٠٠دا دەرکەوت کە ئەتۆم بچووکترین تەنۆلکە نییە، بەڵکو ئەتۆم لە ئەلکترۆن و پرۆتۆن و نیوترۆن پێکهاتووە، کە پێیان دەوترێت تەنۆلکەی ژێر ئەتۆمی. لە مێشکی مرۆڤەکانی جیهانی فیزیادا، ”پێم سەیرە ئایا ئەم تەنۆلکە ژێر ئەتۆمیانەش دەتوانرێت دابەش بکرێن؟” پرسیارێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە. فیزیازانەکان بە حەز و وروژاندنێکی زۆرەوە دەستیان بە لێکۆڵینەوە کرد. دوای ماوەیەک تاقیکردنەوەکان سوودیان هەبوو و دەرکەوت تەنانەت بچووکترین پرۆتۆن و نیوترۆنەکانیش لە پێکهاتەی ئەتۆمەکەدا لەناونەچوون. ئەمڕۆ کە باس لە ئەتۆمەکان دەکەین مەبەستمان ”کوارک و لێپتۆن”ە و ئێستا پرسیار دەکەین ”ئایا کوارک و لێپتۆنەکان خراپ دەبن، یان تەنۆلکەی بچووکتر هەن؟” پرسیارێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە کە زانایانی فیزیا دەوروژێنێت.

– قوتابخانەی میلیتۆس و دۆزینەوەی ماددە

سەرگەرمییە زانستییەکانی مرۆڤ ٦٠٠ ساڵ لەمەوبەر لەم خاکانەدا بە ئارەزووی دۆزینەوە و ڕوونکردنەوەی سروشتی ماددە دەستیپێکرد. هەروەها تالیس، یەکەم فەیلەسوفی دێرین کە لەم خاکانەدا گەورە بووە، دژی ئەفسانە وەستاوە و هەوڵیداوە بە زانستی چاودێریکردن دیاردە سروشتییەکان ڕوون بکاتەوە. بەم شێوەیە بیرکردنەوە کوالیتییەکی فیکری و زانستی بەدەست دەهێنێت؛ ئەفسانە وازی لێ هێنراوە. ئەم ڕوانگە نوێیە کە تەواو پێچەوانەی یەکترە، ڕێگەی بۆ هێنانەکایەی تیۆری نوێ بۆ تێگەیشتنی مرۆڤ لە گەردوون کردەوە.

– قووتابخانەی میلیتۆس و کاریگەری لەسەر زانست

فەیلەسوفانی ئەنادۆڵ لە قوتابخانەی میلیتۆس لە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ هەوڵیان دا بە چاودێریکردنی سروشت گەردوون ڕوون بکەنەوە. بۆیە میڵتۆس، وەک ئێستا پێی دەوترێت، ناوی ناوەندی زانستی وەرگرتووە، ”چی ماددە پێکدەهێنێت و ئایا دەتوانرێت ماددە دابەش بکرێت بۆ بچووکترین بەشەکانی؟” پرسیارەکە گۆڕا بۆ سەرگەرمی و ڕێگای بۆ زانستی چالاک خۆش کرد. فەیلەسوفەکان لەم پرۆسەیەدا، کە لە تالیسەوە دەست پێدەکات و لە ڕێگەی لوسیپوسەوە بەردەوام دەبێت، لەسەر بنەمای ڕاستییەکان وەک پێشەنگەکانی زانست ناسراون. لێکۆڵینەوە و تیۆرییەکانی گالیلۆ و نیوتن و ئێنیشتاین و زانایانی دیکە ئیلهام و ڕێنمایی بوون، فەیلەسوفەکانی ئەنادۆڵ ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە گۆڕینی چارەنووسی هەموو مرۆڤایەتیدا.

– سەرەئەنجام

له دەرنجامی ڕووانینمان بۆ یەکەم سەرهەڵدانی ڕامان و قووڵبوونەوە لە چەمکە بوونییەکان، بۆچی لە لێوار خاکەکانی دوو کشوەر و نێوەندی ڕۆژەهەڵات و ڕۆژئاوا وەک یەکەم قوتابخانەی فەلسەفیی و تێفکرینی بیرۆکەی زانیستی و لەسەر ئەم خاکە سەرهەڵدەدات ڕۆژانێک سەرخاکی یۆنانی بوو، ئێستاش پاڵی داوەتەوە ڕۆژهەڵات و نێو وڵاتێکی ئاسایی نیوە ئەوڕۆپایی زۆر ڕوونە لەلایەک لە ڕۆژهەڵات و ئاسایی دوور، ئایینە فەلسەفییەکانی کۆنۆفۆشیۆس و بوزایی و لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین ئاینی میتڕایی و زەردەشتی. لە ڕۆژئاوا و ناوەندی ڕۆم و گرێک نۆ خواکانی هونەر و ئەفسانەکانی یۆنان. لەولاشەوە شارستانییەتی میسری کۆن. پاڵنەری جووڵاندنی بیری مرۆڤایەتی بوو، بەمەش پەڕینەوەی پردی تەڕوادە و بەیەک گەیشتنی دوو شارستانییەتی ڕۆژهەڵات و تێکەڵبوونی بە ڕۆژئاوا، سنووری جیۆپۆلیتیکی ناوەڕاستی کردە نێوەندی جووڵانی بیر و هزری مرۆڤایەتی. دەکرێت قوتابخانەی میلیتۆس وەک، قوتابخانەیەکی ڕۆژئاوایی و مووتربەکراوی ڕۆژهەڵاتی لە جوگرافیایی سەر خاکێکی یەکلای نەکراوە، لێی بڕواندرێت.

---

[1] قوتابخانەی ئایۆنی لە هەمان کاتدا فەیلەسوفەکانی قوتابخانەی میلیتۆس و فەیلەسوفەکانی ئایۆنیا وەک هێراکلیتۆس لەخۆدەگرێت. قوتابخانەی ئایۆنی قوتابخانەیەکی بیرکردنەوەی یۆنانی دێرینە، لەوانەش قوتابخانەی میلیتۆس و هەروەها هێراکلیتۆس بە تایبەتی. ئایۆنیا ئاماژەیە بۆ کەنارەکانی ڕۆژئاوای ئاسیای بچووک. میلیتۆس شارێکە دەکەوێتە باشووری ئایۆنیا. جگە لە سێ فەیلەسوفی میلیتۆس (تالێس، ئەناکسیمێنێس و ئەناکسیماندەر)، لە نێو فەیلەسوفە ئایۆنییەکاندا فێریسیدس، هێراکلیتۆس، دیۆجینێسی ئەپۆلۆنیا، ئەناکساگۆراس و ئارکێلۆس هەن.

Images: https://pixabay.com/fr/

Gordon Johnson

Vector-Images de Pixabay

Rachael Ritchey