تراژیدیا ئەقلێ مرۆڤێ کورد

موحسین ئوسمان

تەڤ خەونێن مە هلوەراندن!

هشمەندیا مەیا دیرۆکی، جڤاکی و سیاسی، نەگەهشتبوو پلە و ئاستەکێ هند بلندێ، کو ئەم بکارین پێ تەڤگەرێن نەتەوەیی ل سەد سالێن بۆری، بکەین. ئانکو پارت و سەرکردێن مە، نکارینە خوە ئازاد بکەن، بەری دەست ب رزگارکرنا ئاخێ/ وەلاتی بکەن! ئها ل سەر ڤان پاشخانان، مە کوردان شۆرشێن بێ شۆرش کرینە، یاکو ب “شۆرشێن نەرێنی/ نێگاتیڤ/ فينسنزو كووكو” دهێنە بناڤکرن. ئێدی هەبوونا شۆرشگێران و نەبوونا شۆرشێ، ئەقلێن مالباتی “جڤاکا دەهمەنی” درستکرن.

جودابوونا د ناڤبەرا پارتێن کوردی دا، پتر گێولە/ میزاجێ کەسی، ژ ئاستێ سیاسی و هەڤرکیێن ئەقلانی بوویە! ئەڤێ پەروەردە و ژینگەهێ ژی، تاکەکێ خوەشباور و دەمارگیر، ل جهێ تاکێ هشیار و سیاسی درستکر. ئێدی چەوا چ تێگەهـ و مۆدێل، ل جیهانا مۆدێرن بێی رێنیسانس و ژینگەهـ ژ دایک نەبووینە، وسا ژی تەڤ تێگەهـ‌ و مۆدێل ل ڤان دەڤەران/ کوردستانێ، بێی رێنیسانس و ژینگەهـ ژ دایکبووینە! لەورا ئەڤ رەوشا ئالۆزا رۆژهلاتا ناڤین، هەر ژ نەقەبوولکرنا هەڤ و تاکو دگەهیتە ستەمکاریا فەروەریێ، نیشانێن ئاستەنگ و گرفتێن دیرۆکا مەنە. ب ئەنجام، ئەڤ دەڤەرە ب درێژیا دیرۆکێ، ژ پرۆسێسا ستەمکاری و بەرخوەریێ، دەرباز بەرهەمئینان و بەخشینێ نەبوویە.

ئەم هێشتا خوەیی جڤاکەکا قەبیلە و ئەشیرەتین، لەورا تاکو ل نک مە جڤاکەکا سڤیل پەیدا نەبیت، ئەم نکارین جڤاکەکا سیاسی ژی درست بکەین. ب ڤێ یەکێ، هێشتا ئەقلێ تاکێ کورد ژ ئاستێ زەڤیێ/ گوندی، دەربازی وارێ کارگەهان/ باژاران نەبوویە. ئانکو کێشا هەرە مەزنا ڤان دەڤەران، هێشتا جودابوون د ناڤبەرا “کارێ دەستی/ گوندی” و “کارێ هزری/ ئەقلی باژاری” دا نەهاتیەکرن. ب هەمان شێوە ژی، ئاست و بهایێ “رەوشەنبیرێن کلاسیک” و “رەوشەنبیرێن ئۆرگان” هاتیە تێکهلکرن. لەورا یەک ژ ئارێشە و ئاستەنگێن ڤان دەڤەران، پیشەیا کارێ دەستی دەربازی پیشەسازی/ پرۆسێسا کارگەهان مینا ئورۆپا نەبوویە، بەلکو د قەوارەکا بچووک دا مەلسی مایە. ئێدی تێگەهشتنا مەیا ئەقلی ژی، ژ وارێ مۆنۆلۆگێ دەربازی بیاڤێن دیالۆگێ نەبوویە. ل سەر ڤان پاشخانان، پەیوەندیا د ناڤبەرا پارت و پێکهاتێن کوردی دا ژی، ل جهێ ل هەڤهاتنێ، هەژمۆن و خاپاندن ل هەڤکرینە!

پێشکەتنا جڤاکی گرێدایێ وەرارا تاکیە، لەورا دڤێت بەری کار ل سەر جڤاکی بهێتەکرن، ل سەر تاکی بهێتەکرن. بنێرە ل رۆژئاڤا تاک ل سەر کۆمەکا “رێنیسانس، ریفۆرم و شۆرشان” پەیدابوویە، بەلێ هێشتا ل رۆژهلاتا ناڤین/ کورد، ژینگەها تاکێ ئۆتۆنۆم پەیدا نەبوویە. دیارە رۆلێ باژار/ دەولەتێن دەڤەرێ ژی، هەر ل سەر سامانێن سروشتی دووری کەرتێ تایبەتێ پیشە و پیشەسازی درستبوون. لەورا ژی د ڤان باژار/ دەولەتان دا، تەوژم و چین ب ئاوایێ خوەیێ تەندرست، پەیدا نەبوون و وەرار ژی نەکر. ئێدی دەما تەوژم و چینێن جڤاکی تەندرست و دوورهێلی ژ دایک نەبن، هەر تشتێ ل سەر ڤان تەوژم/ چینان بهێنە ژیانێ، دێ بوونەوەرێن لەنگ و فالنجی بن. لەورا سۆکرات دگۆت: “خەما مە یا یەکێ نە تەنێ هەبوونا جیهانێ‌یە، بەلکو یا بۆ مە گرینگ هەبوونا مرۆڤی/ تاکی د جیهانێ دایە”([1]). ئانکو راستە د جڤاکێن سەرماداری دا تاکێ هاڤی هەیە، بەلێ د جڤاکێن رۆژهلاتا ناڤین دا، تاک و جڤاک ب هەڤرا هاڤینە. ب ئەنجام، نەخشەیا پێکهاتێن جڤاکی، وەک تەوژم و چین ئالیسەنگبووینە. لەورا خەلکێ ڤان دەڤەران، هێشتا ب فۆرمێ کۆم هزر دکەن/ دژین!

ب گەلەمپەری، مە مفا ژ ڤان هەموو ئەزموونێن دەڤەرێ، ژ دیرۆکا فەروەریا “ئۆلی، ناسیۆنالیزم و سیکولاریزمێ” ب فۆرم و ناڤێن جودا نەکریە. ئانکو خوەنیشاندان، سەرهلدان و تەڤگەر و ل داویێ ژی ڤەدگەریاینە خالا دەسپێکێ، تاکو تراژیدیێن مە بووینە کۆمیدیا! هەروها مە نکاریە خوە ل پرسیار و تێگەهشتنا مێکاڤیلی ژی بکەینە خوەدان، دەما دبێژیت، فەلسەفا سیاسی ب ئاوایێ بەرسڤا پرسیارا (“چەوا نوکە بژین؟”، نەک “چەوا دڤێت بژین؟”)([2]) هاتیە ژیانێ. ب ڤێ ئاخێ و ل گۆر تەڤ پیڤەرێن سیاسی و جڤاکی، ژیانەکا بێ هزر بیت، دێ د رەوشەکا “برێڤەبرنەکا کائۆس”([3]) دا دەرباز دبیت.

ب کورتی، جیهان ب گشتی و کوردستان ب تایبەتی، د سێ قووناغێن “شەرێ گەرم، شەرێ سار و شەرێ بیۆلۆگی/ ڤیروسی “دا دەربازبوویە، لێ دیسان کوردان چ ژ ڤان هەرسێ قووناغان فامنەکرینە! لەورا رۆژهلاتا ناڤین/ کورد، پێدڤی ب شۆرشەکا بنگەهین و ریشالینە، یاکو کار ل سەر چەواتیا بکارئینانا سیستەمێ ئەقلی/ فەروەریێ، ب رێزانیا “رەوشەنبیریا سیاسی، هشیاریا سیاسی، گرینگیا زانستی، هزرا سیاسی و فەلسەفا سیاسی”، خەبات ل سەر ئاستێ تاکی/ جڤاکی بهێتەکرن.

---

^[1]) د. التجانی عبدالقادر حامد ـــ مقدمة فی فلسفة السیاسة ـــ مرکز ابن خلدون ــ جامعة قطر، ط1، 2019 ص18.

^[2]) د. التجانی عبدالقادر حامد ـــ مقدمة فی فلسفة السیاسة ـــ مرکز ابن خلدون ــ جامعة قطر، ط1، 2019 ص34.

^[3]) ماهر حنین ـــ سوسیولوجیا الهامش فی زمن کورونا/ الخوف، الهشاشة و الانتظارات ـــ المنتدی التونسی للحقوق الاقتصادیة و الاجتماعیة، تونس، 2020 ص95.