سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

موحسن ئۆسمان

بەرلین

بڵاوکردنەوەی بەشی دووی ئەم توێژینەوەیە بە کرمانجی

III

ب پاشخانێن کولتورێ تەرلانی و خوەشباوریێ، ئەم وسا هاتینە پەروەردەکرن، کو چ “هزر، باوری و تێگەهشتن” ژ دەرڤەی مە باش/ راست نینن! هێشتا ئەو تشتێن ئەز راست دبینم، ئەو پیڤەرێ ژیانێ‌نە، ئانکو ل گەلێن ب کولتورێ “پاشڤەروویا پیرۆز”(*) پەروەردەبووین، ئەڤ تێگەهشتنە یا ل کارە! هەر وەکو دیرۆک بۆ مە خویا دکەت، راستیا هەر و هەر نینە و راستیا یەک لایی ژی نینە، پا ژ بەر چ ئۆل/ باوری راستیەکا هەر و هەر هەبیت. ئەڤە ب خوە نەخوەشیەکە پێدڤی ب نشتەرگەریەکا دیرۆکی‌یە. ب کورتی تشتەک د ژیانێ نینە ناڤێ وێ “واتە، راستی، باشی و…” بیت، بەلکو ئەڤ تێگەهە ل گۆر کەس، رەوش و سەردەمان دهێنە گوهەرین. بنێرە ئەم خوە وەک باشترین ملەت و ئۆل دبینین، ئها تراژیدیا گەلان ژی د هندێ دایە، دەما مرۆڤ لایێ خوە سپی و یێ دی رەش دبینیت، وەک کوردان گۆتی “گێسنی نابینیت، لێ دەرزیکێ دبینیت!”. ئەڤ پەروەردەیە رێکا قەبوولکرنا یێ دی نادەت و ل داویێ ژی هزر و شەنگستێ دیالۆگێ سنگەپێ دکەت! دەما ئەم بەحسێ راستیێ دکەین، مەبەست راستیا “ئۆنتۆلۆژی/ پلاتۆن، جڤاکی/ مارکس و سایکۆلۆژی/ فروید و…”ە، لەورا راستی مینا ماتریالەکێ پلاستیکی خوەیێ مەودایەکێ بەرینە. ئێدی هەر گاڤا مە هەست ب هندێ کر، ئەم ملەتەکێ ڤەمای و ژ دەرڤەیی دیرۆکێ‌نە، هنگی دێ ل چارەنڤیسان گەریێن و دێ زانین کانێ ئەم جڤاکەکا عەشائیری، سڤیل یان سیاسینە؟ سەرباری پێشکەتنا هەر گەلەکی ل گۆر داخواز و شیانانە.

ڤان هزر و رەفتارێن لەنگ، وەکریە ئەم هەموو کریارێن باش پالدەینە خوەدێ و تەڤ کریارێن خراب ژی پالدەینە ئبلیسی، ل ڤێرێ ئەم خوە بێ “لایەن و گونەهـ” ل قەلەم ددەین. کەس ل نک مە شاشیان ناکەت، چونکو شاشی گەلەکا فهێتە، لێ ژ بیر دکەن، مرۆڤێ کار بکەت، شاشیان ژی دکەت. ئێدی یەک شاشی ژی ل نک “ئۆل، پارت، باب، سەرۆک و…” نینە، مرۆڤ رەخنێ لێ بگریت، چ گەلێن پاک، بێگونەهـ و هەلبژاردەنە! کەس/ گەلێن دانپێدانێ ب شاشیێن خوە نەکەن، دیرۆک وان نەچار دکەت، شاشیێن خوە دوباە بکەن. د کولتور و رەوشەنبیریا مە دا ماف و دانپێدانا “شاشیبوونێ” نینە. لەورا ئەڤ گەلێن هوسا هزر دکەن، گەلێن بێ ئەزموونن! ب ڤی ئەقلی هندی ئەم بەرەڤانیێ ژ “ئۆل، پارت، باب، سەرۆک و…” دکەین، ئەم هند ژ خوە ناکەین، چونکو ئەو نەبن، ئەم بێواتەینە! تاکو دەما مرۆڤ بیرئانینێن کەساتیێن مە ژی دخوینیت، هەموو پری تشتێن جوان و مفادارن، هەموو هەلگرێن پشنیارێن باشن و بەشەکێ مەزن ژێ رۆلێ قەهرەمانیا وان دیار دکەت. ب ڤی کولتوری ل سەرکەتنان هەموو خوە دکەنە خوەدان و ل شکەستنان ژی دکەنە ستوویێ هەڤ.

ئەڤ لۆژیکا مە یا نێرین و شرۆڤەکرنا ژیانێ ب ئالاڤێن کەڤنار سەقا بوویە، ئەڤە وەدکەت کەڤنەشووپی زالی سەر هەر تشتێ مە ببیت، چونکو مە پیرۆزی بلندی سەر ژیانێ، چەڤەنگێن خوە بلندی سەر دیرۆکێ و جیهانا خەیالی سەردەستی ڤێ جیهانێ کرینە! دڤێت ئەم خوە ژ خەونان رزگار بکەین و راستی پرسگرێکێن خوە، کو پێکۆلا ئەقلکرنا ئەقلێ مە دکەت، بهێین، چونکو ب راستی ئەو سەردەم هاتیە، ئەم سەرەدەریێ دگەل گرفتێن خوە ب ئاوایەکێ ڤەکری و ئاشکرا بکەین، لەورا دڤێت گەلەک دەرگەهـ بهێنە ڤەکرن و ژ نوو گرێ و خالێن تابۆ بهێنە دەسڤەدان.

1. کارێ رەوشەنبیری نە رەهبەریا سیاسیا جڤاکیە، بەلکو هشیارکرنە، چونکو ئەگەر گەل هشیار نەبیت، رەهبەر ژی پەیدا نابن! بنێرە ئیرۆ چەوان هەستێن بەرپرسیاریێ هەمبەر دۆزا گەلی نەمان و کارێ سیاسی بەرڤ هەڤرکیا هێزەکا رووتا بێ رەوشەنبیری و ئارمانجێن هزری‌ڤە چوویە.
2. ل ئالێ مە گوهەرینا فەروەریێ هەڤتەریبێ گوهەرینا جڤاکی نەبوو، چونکو ژێدەرێن داگیرکرن و ئەشکەنجێ هاتنە گوهەرین، بەلێ ناڤەرۆک وەک خوە ما. وەک ئەنجام ئەم هێشتا ژ “سۆسیۆلۆژیا فیرعەونی/ ڤێبەر” دەرباز نەبووینە، چونکو ئەگەر فیرعەونی کوولە وەک هێز بکارئینا بن، پا ل ڤی سەردەمی کوولە مینا هزر دهێتە بکارئینان! ب ئەنجام پا گەلۆ مە چ د ریالیستێ خوە دا مایە، دلێ خوە پێ خوەش بکەین؟ نابێژین ئەگەر ژیانا گەلێ مە ژی ب ئاوایێ “ژیانا ل سەر شەنسان”([1]) بیت!

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ چوارێ

رەوشەنبیریا کوردی

گەلۆ رەوشەنبیریا کوردی، رەوشەنبیریا پرسیار یان بەرسڤانە؟! وەک دیرۆکا دەڤەرێ خویا دکەت، رەوشەنبیریا دەڤەرێ/ کوردی پتر یا بەرسڤێ ژ پرسانە! پیڤان و ئاستێ پێشکەتنا جڤاک و گەلان گرێدایی رەوشەنبیری و فۆرمێ دارێتنا پرسیارانە! رەوشەنبیریا بەرسڤێن بەرهەڤ ئەقلێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ داگیرکریە، چونکو پرانیا جاران پرسیارکرن دکەڤیتە وارێ تابۆی! ب تایبەتی د جڤاکێن کەڤنەشووپ دا بوهایێ پرسیارێ ژیانا مرۆڤەکیە! گەلێن پرسیارکەر، گەلێن ئازادن و چەند بیاڤێ ئازادیێ زێدە ببیت، هند رەوشەنبیریا پرسیارێ ژی وەرارێ دکەت. هەر سەردەمەکی پرسێن خوە هەنە، کو بەرسڤێن دوهی بکێر پرسێن ئیرۆ ناهێن و بەرسڤێن ئیرۆ ژی بکێر بەرسڤێن سوبەهی ناهێن!

I

مرۆڤێ بەرێ جوداهی د ناڤبەرا خوەزا و جڤاکی دا نەدکر، کو خوەزا مینا جڤاکا ژیانێ ددیت، چاخێ مرۆڤی پێکۆلکری دەردۆرێن خوە ناس بکەت، پەنا برە بەر زمانێ هەڤیڤەندیێ، کو تەنێ ئەو دکاریت رازێن دوورهێلی فام بکەت! چونکو نەتەنێ ئەفسانە ڤەگێرانە، بەلکو پێکۆلێن چارەسەرکرنا هەڤدژیێن “ژیان و مرن، ئەز و ئەو، رەوشەنبیری و سروشت و…” سەرەکیێن ژیانێ‌نە. دەما مرۆڤ پێشکەتی و زانی، ئێدی هەڤیڤەندی و ئەفسانە نکارن خوەزایی راڤە بکەن، نەچار بوو ڤەگەریتە تێکهەلیا ئالۆزا د ناڤبەرا “زمان و دوورهێلی” دا. ل ڤی دەمی پەیڤێ رۆلەکێ سەرەکی ل ئاستێ، کو نابیت “زمان و هزر/ پارمیندس” ژێک بهێنە جوداکرن، دیت. ب ڤی ئاوایی فەلسەفا خوەزایی دەربازی فەلسەفا زمانی بوو، کو گرینگیا زمانی دەربازی گەلەک واران “زمان و باژێر، زمان و دەولەت، زمان و دەسەلات، زمان و ناسنامە و زمان و نەتەوە” کر. “ئەرێ نەتەوەی ژ زمانێ باڤوکالان ب نرخترە، د زمانی دا جیهانەکا تەڤاڤ ژ کەلەپوور، دیرۆک، ئۆل و پرنسیپێن دل و گیان تیدایە، بێبەهرکرنا نەتەوەکی ژ زمانی، ب خوە زربەهرکرنا ژ گرینگترین هەییانە/ هێردەر”([2]). ئەڤە گرینگیا تێکهەلیا د ناڤبەرا “زمان، گەل و وەلاتی/ هێردەر ــ Herder”ی دا دیار دکەت. “نەتەنێ زمان رێکا دەربرین یان ئالاڤێ گەهاندن و تێگەهاندنێ‌یە، ئانکو نە تەنێ زمان ئامانە دێ واتەیێن تە بڤێت کەیە تێدا، بەلکو زمان ئامانێ تێهزرکرن و ئالاڤێ کریارا تێهزرکرنێ‌یە”([3]). ب ڤی ئاوایی “زمان ئەنەرژی و کاریگەریە/ هومبۆلت”([4]).

ب ئەرگۆمێنت و ئەنجامێن دیرۆکی خویا دبیت، پێشکەتنا زمانی ژ دەنگی دەربازی واتەیێ بوویە! پەیڤ ب خوە ژی ئەگەر تێکهەلیا د ناڤبەرا “چەڤەنگ و تشتان” دا نەبیت، واتەیێ نادەت و زمان ژی وەک بزاڤەکا کاریگەرا چەڤەنگی دەربرینێ ژ شێوێن دی یێن چەڤەنگێن رەوشەنبیریێن جودا دکەت، کو رێکەکا بلندا هەلگرێ واتە و درۆڤانە. بۆ نووکرنا هەر تشتی ژی، دڤێت ل دەسپێکێ زمان بهێتە نووکرن، زمان ل هەر چاخی خوەدیکا جڤاکانە، ژینگەها قەلسا زمانی، ئەقلەکێ هەژار بەرهەم دئینیت. دەما زمان لاواز و پیر دبیت، ژ ڤزەیا پرسێن مەزن چک دبیت. ئها هوسا زمان دکەڤیتە ریپا ڤێ دوئالیزما “کەڤن و نوو”. ل داویێ داکو زمان بکاریت دگەل پێلا گوهەرین و پێشداچوونێ بەردەوام بیت، دڤێت دگەل رەوشێ “دەنگ، پێکهات و درۆڤ” بهێنە گوهەرین، کو ئەڤە شیرازا زمانی موکم دکەن. باژێرڤانی ب خوە ژی دەربازبوونا ژ قووناغا خوەزایی بۆ یا رەوشەنبیریە، کو زمان رۆلەکێ گرینگ وەک ئەرکێ دەربین و چەڤەنگی دبینیت. چەڤەنگان ژی پێدڤی ب خواندنێ‌یە، چونکو چەڤەنگ زیندیبوونا پیرۆزیانە و مینا زمانەک بلند دهێتە سەرەدەریکرن، زمانەکێ فرەواتە و فۆرمە، ژ بەر هندێ چەڤەنگ ب زمانێ گیانی دهێتە بناڤکرن. پەیڤ و گەهاندن رۆلێ پیرۆزیا جاران د وارێ رێکخستنێ دا دبینن، لەورا پیرۆزی ب خوە ژی هێز و ژێدەرێن باوریا مرۆڤێ کەڤنار بوون. ب ئەنجام و کورتی، مە هند گرینگی نەدایە رەهندێن هزر و زمانی، داکو بنگەهێ موکمێ گۆتارا رەوشەنبیری ل سەر بهێتە ئاڤاکرن.

II

یەک ژ پێکۆلێن گرینگێن فەلسەفا هەڤچەرخ کری، دامەزراندنا فەلسەفا رەوشەنبیریێ بوو، کو ئەرنست کاسیرێر ــ Ernst Cassirer/ 1874–1945 فەلسەفا رەوشەنبیریێ ب ناڤێ “شێوێن چەڤەنگی/ 1923″([5]) ئافراند. ل گۆر کاسیرێر رەوشەنبیری ل سەر زانستەکێ هوورێ مینا ماتماتیک ناروونیت، بەلکو گرێدایی بنواشێ چەڤەنگیە، ژ بەر هندێ گرینگیا فەلسەفێ/ تێۆری خویاکرنا بنواشێن سەرەکیێن شێوێن چەڤەنگێن رەوشەنبیریا هەر گەلەکیە. دڤێت فۆرمێ تێگەهشتنێ بهێتە دیارکرن، ئەڤ یەکە ژی پتر ب مێتۆدێ ئاراستەکرنێ دەسنیشان دبیت، چونکو رەوشەنبیری نە ڤەدەری ژیانا گەلانە، بەلکو ژ پێکهاتێن هوورێن ژیانێ، کو ب ئاوایێ چەڤەنگان بەرچاڤ دبیت. رەخنە ل نک مە نەبوویە پێکهاتەکا سەرەکیا تێهزرکنێن فەلسەفی و هزری. ئێدی ڤاڤێرتنا فەلسەفا رەوشەنبیریێ، نە گرێدایی فۆرمێ خوەیێ ئۆنتۆلۆژی یان مێتافیزیکیە، بەلکو بەرچاڤێ شێوێ خوەیێ ئەرکی و رەخنەیی‌یە! لەورا مرۆڤ نکاریت بێی دەربرین ژ ژیانا خوە، بژیت! ئەڤ دەربرینە ژی ب ئاوایێ چەڤەنگان دەرباز بوویە، هەر ژیانا مرۆڤی ب خوە ژی دگەل دەردۆران ب ئاوایی چەڤەنگان سەردەست بوویە! مرۆڤ ب خوە “ناسنامە، ئالا و…” ژی بوونەوەرکێ چەڤەنگیە، کو ئەنجام مرۆڤ ژ کۆمەکا چەڤەنگان پێکهاتیە!

ئیرۆ تێهزرکرنا پرسێن پاشەرۆژێ د رەوشەنبیریا کوردی دا، ژ رەوشەنبیریا پاشەرۆژێ گرینگترن، بەلێ رەوشەنبیریەکا دیالۆگ تێدا نەبیت، نکاریت پاشەرۆژا خوە زەلال بکەت! رەوشەنبیریا نوکەیا خوە د نێرینێن پاشەرۆژێ دا ئاڤا دکەت، باشترە. ئەڤ جورە رەوشەنبیریە دکاریت خوە ژ بازنیا دەمی رزگار بکەت، چونکو دڤێت رەوشەنبیریا کوردی پرسێن سوبەهی ل سەر یێن دوهی زال بکەت، لێ مخابن د رەوشەنبیریا کوردی دا ئالاڤێن هشمەندیا دوهی زالی سەر میکانیزما ئیرۆ بووینە، کو ئەقل ژێ ڤەدەربوویە! ئەم ملەتەکین گرێدایی دوهی‌نە و د ئیرۆ دا بەندین! ئەم وەک هزر و مەژی دگەل دوهی‌نە و مینا ماتریال دگەل ئیرۆی‌نە، لەورا دوهی سەرکێشیا مەیا ئیرۆ دکەت! ل جهێ ئەم بەرڤ پێش بچین، ئەم بەرڤ پاش درەڤین! دەما ئەم بەحسێ کەلەپووری دکەین، دڤێت بۆ ژەنینا هزرێن سوبەهی بیت، دا پاشەرۆژەکا گەش بەرهەم بینیت. باشە مرۆڤ چەوا دکاریت خەونان ل سەر سوبەهی ئاڤا بکەت، ئەگەر دوهی زالی سەر ئیرۆ بیت و هزرا کەسی زالی سەر یا تەڤایی بیت و ئەفسانە زالی سەر ریالستی بیت!

یەک ژ پرسگرێکێن رەوشەنبیرێن مە، ئەگەرێن ڤەمانێ د ریالیستی دا دبینن، لێ ئەو نزانن ئەگەرێن کەڤنەشووپیێ د “مەژی و فۆرمێن تێگەهشتن”ێ وان و د رێکا سەرەدەریا دگەل دوورهێل و خەلکی دایە! د ناڤ رەوشەنبیرێن مە دا گەنگەشە ل سەر هزران ناهێتەکرن، بەلکو ل سەر دەسکەت و سامانی دهێتەکرن. ل جهێ رەوشەنبیر راستیان بەرهەم بینن، بەحسێ راستیێن هەی دکەن و ئەو ل جهێ هزران داهێنن، بەحسێ دوورهێلی دکەن. بەروڤاژی چێکرنا هزران، کو ب ئەنجام چێکرنا ریالیستیە. ب ڤێ واتەیێ رەوشەنبیر دەسەلاتا خوە یا ڤەشارتی ب ناڤێ ئازادی و پێشکەتنێ ل سەر خەلکی دسەپینن، لەورا ب “پۆلیسێن هزران/ عەلی حەرب” دهێتە بناڤکرن.

ب ڤی ئاوایی رەوشەنبیر هەلگرێ دەسەلاتەکا چەڤەنگی “نڤیسین و گۆتن”ە هەمبەر دەسەلاتا “چەک و پارەی”ە، لێ ب راستگۆی و بەرەڤانی ژ مافێن خەلکێ بێبەهر و مافخواری ل داویێ چەکی وی ب سەردکەڤیت، چونکو رەوشەنبیر دەسەلاتا خوە ب رێکا گۆتارا خوەیا راستگۆ سەردەست دکەت. ل جهێ رەوشەنبیر تێکهەلیا دگەل خەلکی درست بکەت و رەوشەنگەر بکەت، رەوشەنبیران ب خوە ئەو تێکهەلی و رەوشەنگەریە نینە! ئەگەر دەسەلات ستەمکاری ل سەر لەشێ خەلکی هەبیت، پا رەوشەنبیری ستەمکاری ل سەر مەژیێ خەلکی هەیە! ئێدی نەتنێ هزر دهێنە گوهەرین، بەلکو شێوێن تێکهەلیێن فۆرمان ژی دڤێت بهێنە گوهەرین، چونکو ئەو رەوشەنبیرێن خوە ب تەنێ راست دبینن، د ئەنجام دا دبنە قوربانێن خوە ب خوە! کەڤنەشووپیا مە تێگەهێ “شارەزایێن تاریێ” ئافراند، ئەڤە ژی رەوشەنبیریا “ترس و مرن”ێ بەرهەم دئینیت. ئەڤ جورە نڤیسەرە دخوازن ب ڤی ئەقلێ شکەفتێ وەلاتەکێ مۆدێرن ئاڤا بکەن! هزر و ئەقلێ شکەفتێ ل پێلێن پێشکەتنا ئیرۆ سواربوویە، لەورا خەلکێ مە راستیێ نابینن، بەلکو ل ژێر سیبەرا شێلیا راستیێ باوریێن خوە موکم دکەن، دڤێت خەلکێ مە ژ تاریا شکەفتێ بهێتە رزگارکرن، داکو بکاریت رۆناهی و راستیێ وەکو خوە ببینن. ئەڤرۆ هزرێن مۆدێرن و سەردەمیانە ژی نینن زالی سەر کەشێ رەوشەنبیری ببن، لەورا ئەقلێ شکەفتێ سەردارە. ب ئەنجام و رەوشێن هوسا بوو، بوویەرێن 5ی گولانا 68ێ ل فرەنسا سارتەر و فۆکوی پالدەن تێگەهێ مرنا رەوشەنبیرێن کلاسیک هەلدێرن، چونکو رەوشەنبیرێن ب ناڤێ خەلکی و بۆ خەلکی دئاخڤن، دڤێت هەڤتەریبێ خواستەکێن وان بن!

هەرچەندە رەوشەنبیری هەموو ئالێن بەرهەمئینانا ماتریالی، گیانی و تەڤ فۆرمێن شێوازێ جڤاکی و مۆرالی ڤەدگریت، لێ تەنێ مە رەوشەنبیری د هێلا تێۆری دا زیندانکریە! چونکو هێشتا ئاستێ مە یێ خواندنێ نەگەهشتیە هندێ بزانین “خواندنێن بێگونەهـ نینن، لەورا ئەم د خواندنێ دا گونەهکارین/ ئەلتوسێر‌”([6]). باشە ئەڤ رەوشا دژوار و ئالۆزا ئەم تێرا دەرباز دبین، دێ چەوان ب رەوشەنبیریەکا بێواتە چارەسەر بیت، ئێدی تەنێ مرۆڤ دکاریت جیهانێ ب رێکا “سیستەمەکێ تۆرێن ب واتەیێن جڤاکی دامەزرای، ناس بکەت”([7]).

پرسگرێکا گەلێن رۆژهلات، خەلکی هشمەندیا داخواز، وێرەکیا بەرەڤانیکرنا مافان و دلسۆژیا بجهئینانا ئەرکێن خوە نینە! ئەڤە ل هەمبەر گوهەرین و پێشداچوونان، بەربەندێن. کوردان ژی حەز و گۆتارێن هەڤبەش نینن، داکو رەوشەنبیریا هەڤبەش هەبیت، ئەڤێ یەکێ وەکریە مە تێگەهشتنەکا هەڤبەش بۆ دیرۆکێ ژی نەبیت. ئێدی فامکرنا هەڤبەش، دیرۆک و پاشەرۆژەکا هەڤبەش درست دکەت. رەوشەنبیریا قەلس و کزر، نکاریت دگەل هزرێن هەڤچەرخێن سەردەمی بژیت، چونکو مە سینگفرەهیا هزرێن جودا نینە. ب راستی رەوشەنبیریەکا مەزنە ئەم بکارین گونجاندنێ د ناڤبەرا جودابوونێن خوە دا بکەین. گەلۆ ئەگەر مە رەوشەنبیری نەبیت، دێ چەوا مە رەوشەنبیر ب خوە هەبن؟! نەبوونا ڤێ رەوشەنبیریێ گرێدایی نەبوونا پرۆژێن باژێرڤانیە، ئەم ژ دەرڤەی رەوشەنبیریا کلاسیک، خوەیی چ بەرهەم و پرۆژێن دی نینین.

شەنگستێ تێگەهێ رەوشەنبیریێ ژ چاندنێ هاتیە، چاندن ب خوە ژی ب واتەیا چاندنا “زەڤی و مەژی/ ئەقلی” هاتیە. ئەگەر ئەم ب ڤێ پیڤانێ ل رەوشا خوە بنێرین، نە ئیرۆ ئەم ل زەڤی و نە ژی ل مەژی/ ئەقلی کار و چاندنێ دکەین! رەوشەنبیریا کوردی گرفت دگەل خوە و جڤاکێ هەنە، چونکو نە بۆ جڤاکێ کار دکەت و نە ژی جڤاکێ رەت دکەت! ئێدی دەما جڤاکەک هەڤسەنگیا خوە یا رەوشەنبیری ژ دەستددەت، راستی گرفتێن دژوارێن ناسنامێ ژی دهێت! بنێرە دەما ئەرستۆی گۆتی مرۆڤ گیانەوەرەکێ پەیڤدارە، پشتی هنگی مرۆڤی ب رێکا رەوشەنبیریێ مرۆڤبوونا خوە ناسکر. گەلۆ رەوشەنبیریا مە ژ هێلا بنواشێ‌ڤە یا بەرهەڤە ئەقلانیەتێ ب ئافرینیت.

ل رۆژئاڤا رەوشەنگەری کریە بنگەهێ جڤاکا سڤیل و ل رۆژهلات دخوازن ئۆلی بکەنە بنواشێ جڤاکا سڤیل! ل دەسپێکێ جڤاکا سڤیل گرێدایی سەرهلدانا دەولەتێن دێمۆکراتی بوو، کو هەبوونا خوە دگەل پێشکەتنا جڤاکا پیشەسازیا نوو گرێددا، یاکو تاکەکەس دکرە شانا یەکێ یا جڤاکی، نەوەک جڤاکێن کلاسیک، کو تێگەهێن مالبات و ئەشیرەتێ یا زالە. لاوازیا جڤاکا سڤیل ل نک مە گرێدایی هەژاریا رەوشەنبیریا سیاسی و نەبوونا کولتورێ دێمۆکراتیێ یە.

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ پێنجێ

تێکست و ژیان

گەلۆ ئەقلێ مرۆڤێ کورد، تێۆری یان پراکتیکیە؟ ب سەرپێهاتیێن مرۆڤێ کورد خویا دبیت، کورد خوەیی ئەقلێ کوولەیێ هەڤدژیا د ناڤبەرا “ئەقل و گیان”ی دایە، کو ئەفسانە و خوەشباوریێ رووبەرەکێ بەرین ژێ داگیرکریە! ئەقلێ مرۆڤێ کورد/ ئیسلام کەتیە زیندانا تێکستێن ئۆلی، ئەڤ دەسەلاتا تێکستێ ئۆلی ل سەر ئەقلێ پەیڤێ یان کریارێ‌، وەکریە جوداهی و فرەباوری نەهێتە قەبوولکرن. گرۆڤێن ئۆلی ل سەر دەسەلاتا تێکستی دراوستن و گرۆڤێن زانستی ژ ئەزموونان دهێنە وەرگرتن. ئۆل و زانست ل سەر پرسا راستیێ کۆکن، لێ ل سەر بەرسڤێ ژێکجودانە!

I

رەوشا ئالۆزا ئەم تێرا دەرباز دبین، پرسیارەکا کوورا سەربۆرا مە بەرچاڤ دکەت: گەلۆ رەوشەنبیریا/ تێکستی کوردی چەند کاریە پرسگرێکێن ئیرۆ هەمبێز بکەت؟ ئەرێ ئەم چەوان “سەرەدەریێ دگەل ژیانێ دکەین/ هەبوونا خوە د سەلمینین”؟! گەلۆ مە چ تێهزرکرن و خواندنێن نوو بۆ ڤێ رەوشێ هەنە؟ نێرین و پرۆژێن رەوشەنبیران دگەل پرسگرێکێن خەلکی درست دبن، ژ بەر هندێ دڤێت گۆتارا رەوشەنبیری ژ گیان و ئارێشێن جڤاکی بزێت. ب گشتی ئیرۆ گەلەک گرینگە خواندن و رەخنا گۆتارا رەوشەنبیریێ بهێتەکرن، راڤەکرنا رەوشەنبیریێ ــ Cultural Analysis بەرچاڤترین سەنتێن رەخنەیا پشتی قووناغا نژیارگەریێ‌ ل سالێن هەشتێیان بوو، ڤاڤێرترین سەرکێش ستیفن گرێنبلات ــ Stephen Grenblatt بوو، کو ب ڤەکۆلینا خویا دیرۆکیا رژد ل سەر چاندا رێنیسانسێ ــ Renaissance Literary هاتە نیاسین، کو ب “پۆئێتیکا رەوشەنبیریێ ــ Cultural Poetics” بناڤکر.

ئیرۆ پرسگرێکا مە ب رێکا سۆسیۆ ــ رەوشەنبیری چارەسەر دبیت، چونکو ئالۆزیا رەوشەنبیریێ تێکهەلی جڤاک، فۆرم و شێوازێن مە یێن ژیانێ بوویە. ئها ڤێ شەپرزەبوونێ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ پەیداکر. سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ ب خوە خواندنەکا زانستیا بوونێ‌یە، ئەڤ جورە خواندنە ل بوها و ئارمانجێن ژیانێ، وەک واتە و ئاراستەکرن دگەریێت. ئەگەر مرۆڤ وەک سۆسیۆلۆژی ل پرۆسێسا رەوشەنبیریا کوردی “قووناغێن چیای، پشتی سەرهلدانێ و گلۆبالێ، کو ب “نفشێ ئەنترنێت/ فەیسبۆکێ” دهێتە بناڤکرن، بنێریت. هەر یەک ژ ڤان تێگەهان کەشەکێ تایبەت هەبوو، خەلکێ مە ل ژێر سیبەرا ڤان کەشان پەروەردە بوویە و هاتیە ئاراستەکرن.

ب سەرهەڤ ئیرۆ دوو “نرخ و بوها/ رەوشەنبیری و سیاسەت/ ئەتیک” کار ل سەر بهێتەکرن گرینگن، چونکو یەک ژ پرسگرێکێن مەزنێن سیاسەتێ ل رۆژهلاتا ناڤین، تێکهەلیەکا خورت د ناڤبەرا “ئەتیک و سیاسەتێ” دا باش نەروونشتیە. سیاسەت ب خوە “پیشە و پێگیریە”، ماکس ڤێبەر ڤێ یەکێ ب دوو ئەتیکان “رازیکرن و سیاسەت/ بەرپرسیاری”ێ ب ناڤ دکەت، کو بنگەهێ خوە وەک دیرۆک و واتە ژ “ئەتیکا ئەرکی/ کانت” وەرگرتیە. ب ڤێ تێگەهشتنێ فەروەری گرێدایی کریارا سیاسیە، گەوهەرێ سیاسەتێ ب خوە ژی وەرگرتنا بریار و دەبارەکرنا ژیانا جڤاکیە، لێ ئەڤ پرۆسێسا ژیانا بێ تێۆری مەترسی ئێخستینە تەڤگەرا رەوشەنبیری، ئالۆزی و ترسا مە ژی هەمبەر بێ واتەبوونێ‌یە! لەورا ریکور پێشنیار دکەت، ڤەبوون بەر ب “سیاسەت و ئەتیک” و هێرمنیوتیکا گادامێر یاکو ژ بنواشێ هایدیگەر هاتیە دۆتن، بهێتە سەردەستکرن، چونکو ڤەبوونا بەر ب “ئەنترۆپۆلۆژی، راڤەکرنا سایکۆلۆژی، بیۆتیک، هزر و ئیکۆلۆژی”‌ڤە، دەرگەهێن فرەهـ ل بەر سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ و واتەیان ڤەدکەن.

II

ئەرێ مرۆڤ چەوا دکاریت هەڤسەنگیێ بێخیتە د ناڤبەرا “تێکست و ژیانێ” دا، کو تێکستێ ژیانێ ببیتە دەرگۆشا تێکستێ ئەدەبی؟ گەلۆ واتەیا خواندنێ د پرسا فەلسەفی دا چییە؟ ئەرێ گلۆبالا بازارێ دەربازی لەشێ نڤیسین و هزرێن مە بوویە؟ وەک بەرسڤ سەنتەرەکێ ئەقلیێ رەوەشەنبیریا کوردی نینە، بکاریت تێکستی وەک ژیانێ هەمبێز بکەت، چونکو ئەگەر مرۆڤ پەرتووکا ژیانێ فام نەکەت، نکاریت تێکستێ ئەدەبی ژی فام بکەت! ب درێژیا دیرۆکێ فۆرمێ خواندن و نڤیسینێ دهێتە گوهەرین، لێ ئارمانج ناهێنە گوهەرین، چونکو ب خواندن و نڤیسینێ مرۆڤ ل دەردێ خوە/ ل خوە دگەریێت. ل ڤی دەمی “تێکست و ژیان” هەڤدو هەمبێز دکەن، چونکو تێکست ب خوە مالا زمانێ ژیانێ‌یە، هەروەکو ژیان ب خوە مالا مرۆڤان ب ئاوایێ کۆمەکا پەیڤ و وێنین تێهزرکری دهێتە ئاڤاکرن. راستە “تێکست سەیرانەکە دانەر پەیڤان رێز دکەت و وەرگر واتەیێ ددەتێ/ تۆدۆرۆف”([8])، لێ مە نەشیایە هەموو هەستێن خوە بدەینە خواندنا تێکستان، لەورا تێکستێن مە هەر سێوی ماینە. نڤیسین ل نک مە ژ چوارچووڤێ چاڤلێکەری و دەستکردەی دەربازی دامەزراندنێ نەبوویە، چونکو پرۆسێسا نڤیسینێ ل نک مە نەبوویە بەشەک ژ ژیانێ، لەورا دابرینەکا دژوار د ناڤبەرا دانەر و وەرگری دا درستبوویە! پرانیا وان نڤیسینێن د بیاڤێ هزرێ دا دهێنە نڤیسین، گرێدایی کریارا نڤیسینێ‌نە، چونکو رەوشەنبیرێ هزرمەند ل نک مە پەیدا نەبوویە، لەورا ئەم نکارین ساخلەتێن هزرێ بدەینێ! دڤێت ئێدی پاندۆلا ئاستێ جڤاکی بهێتە دەسنیشانکرن، هنگی دێ دیار دبیت، چ جورێ تێکستی/ رەوشەنبیری پێدڤیە، چونکو هەر سەردەمەکی راڤەکرنا خوە یا تایبەت دئێخیتە سەر تێکستی، لێ ئەم ب کۆنتێکستێن دائێخستی تێکستان دخوینن، لەورا ئەقلەکێ ژ دەرڤەی تێگەهشتن و ئالاڤێن تێهزرکرنێ بەرهەم دئینین. مرۆڤ نکاریت تێکستەکی ژ دەرڤەی کۆنتێکستێن دیرۆکی بخوینیت، تا کو ئەم دیرۆک و کەلەپوورێ ب چاڤەکێ رەخنەیی نەخوینین، نکارین دەسنیشانا قووناغ و ئەلەمێنتێن پێشکەتنێ بکەین. دیارە ئەڤە ژی گرێدایی هشمەندیا تێۆری و تێهزرکرنێن مێتۆدێ رەخنەیی‌نە، چونکو تێکهەلیا تێۆرا خواندنێ و زانستێ ئەدەبی گرێدایی سۆسیۆلۆژیا خواندنێن جڤاکی‌نە. ئێدی چەوا هەموو خواندن جورەکێ راڤەکرنێ‌نە، وسا هەموو راڤەکرن ژی جورەکێ خواندنێ‌نە. ئەم هێشتا ژ هزر و چوارچووڤێن رەوشەنبیریێ دەربازی تێهزرکرن و پرۆسێسا گەهاندنێ نەبووینە، چونکو رەوشەنبیری چەند گرینگە، هند ژی گەریان ل مێتۆد و کەنالێن گەهاندنێ گرینگن. ب ئەنجام ئەڤ هەڤکێشە مە راستی دوئالیزما رەوشەنبیریا تاک/ جڤاکێ دکەت. ئەڤ هەڤدژیا رەوش و پێشهاتان، وێنێ هشمەندیا ژیانا مرۆڤێ دەڤەرێ بەرچاڤ دکەت.

ب ڤێ تێگەهشتنێ دڤێت رەوشەنبیر سەرەدەریێ دگەل جڤاک و دیرۆک مینا تێکست بکەت، چونکو ژیان د تێکستی دا دهێتە دارێتن. ئێدی تەڤ راڤەکرنێن ژیانێ ل سەر فامکرنێ دراوستن/ هایدیگەر. پرۆسێسا خواندن و فامکرنا تێکستێ ژیانێ دخوازیتە کەدەکا هزری، رەوشەنبیری و ئێپیستیمۆلۆژی. گادامێر ڤی جورێ خواندنێ راستی سێ فەلەکێن ئەزموونا هێرمنیوتیکا “ئەستاتیکی، دیرۆکی و زمانی” دکەت. ئێدی گرینگیا راڤەکرنێ خوە د ئاراندنا پرسان نەک بەرسڤان دا دبینیت. ب ڤی ئاوایی مرۆڤ ب خواندنێن سۆسیۆلۆژی نکاریت تێکستەکێ بێی مەرجێن فامکرنێ راڤە بکەت. بۆ راڤەکرنا ڤی جورێ تێگەهشتنێ، مە پێدڤی ب هێرمنیوتیکا هەیە، کو بۆ مە ژیانێ راڤە بکەت، چونکو پەیڤ مینا جیولۆجیا یا تویخ تویخە، ب درێژیا دەمی کەلەکە دبیت و واتەیێ د هەمبێزا خوە دا دپێچیت، هێرمنیوتیکا وەک جیولۆژیا بۆ مە تەخێن د پەیڤێ دا سەرهەڤ بووین، خویا دکەت و واتەیێ رۆهن دکەت.

ب ئەنجام گۆتارا رەوشەنبیریێ ب ئەستاتیکا زمان و واتەیان بوونا خوە نابینیت، بەلکو رەوشەنبیریێ ساخلەتێن خوە ب کۆنتێکستێن ئەستاتیکا و بوهایێ جڤاکیێ د تێکستان دا هاتیە بوهژین، دبینیت. مە رێکا دەربازبوونا کۆدێن ئەستاتیکی بۆ یێن تێگەهداری خوەش نەکریە. ئەگەر جڤاک هێز و ژێدەرێن رەوشەنبیری بن، پا مرۆڤ چەوان هەڤکێشا “جڤاک، دانەر و تێکست”ی ل نک رەوشەنبیرێ کورد دبینیت. تاک د تێکستێن ئەدەبی دا ژێیاتیا کۆنتێکستا تەڤایی/ دەسەلاتا جڤاکی و جیهانا خوەیاتیا دانەری بەرهەم دئینیت. دانەری ژی دوورهێلی ب سایا مەرجێن زمانی دوبارە پێک دئینیت. ئەڤ راڤەکرنە دەنگێ مرۆڤی بلندی سەر ئاسۆیا خوەیاتیا هەمبەر جیهانا یێ دی دکەت. لەورا “دەما ئەز دپەیڤم، ئەز دگەل خوەیاتی و رەوشەنبیریا خوە دئاخڤم”([9]).

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ شەشێ

فەلسەفە و ژیان

ل دەمێن کەڤنار فەلسەفە و هزر مینا نۆژداری دهاتە بکارئینان، ژ بەر هندێ هایدیگەر دگۆت: “فیلۆسۆف نۆژدارێ شارستانیانە”([10]). ئیرۆ ژی ئەگەر ب راست و درستی فەلسەفە و هزر بهێنە بکارئینان، دیسان دێ وەک جورەکێ نۆژداریێ بیتە دەرمانێ ئەقلی. لەورا ئەرکێ فیلۆسۆفان ئەوە مە فێر بکەن، چەوان ئەم هەست ب ژیانێ وەک یاریا ب “ئەستاتیکا بوونێ/ فۆکو” بکەین. ل ڤی دەمی راڤەکرنا جورێن هەلبژارتنا “بوونێ یان بوونا هزرێ” دیار دبن، ئەڤە ب خوە ژی پرسگرێکێن هزرمەندیێ نە، کو مرۆڤی راستی ڤێ دوریانێ دکەن. لەورا بریار یا گرینگە، چونکو مرۆڤ ئانکو بریار! ئەڤ یەکە بوهایێ تێهزرکرنا بوونێ وەک ئارێشا سیاسی و مۆرالی بەرچاڤ دکەت. ب تایبەتی ژی پشتی کۆمارا پلاتۆنی و پەرتووکا سیاسەت یا ئەرستۆی، فەلسەفە بەر ب چارەسەریا پرسیارا “سیاسەت د چوارچووڤێن مۆرالی دا” گەریا.

I

ژ کەڤناریا هزرا مرۆڤاتیێ دیار دبیت، لۆژیک وەکو “رێک و ناڤەرۆک” دەرازینکا بەر ب فەلسەفێ‌ بوویە. فەلسەفە ب خوە ژی هەلگرێ ساخلەتێن ڤەژین و دیالۆگێ‌یە، ئەڤ تێکهەلیا د ناڤبەرا “فەلسەفێ و لۆژیکێ” دا، هەڤکۆکیا د ناڤبەرا فەلسەفێ و دیرۆکێ دا دادرێژیت. فەلسەفە ب خوە ژی “دیرۆکا وەرارا هزرێ‌یە”، د ئەنجام دا دیرۆکا فەلسەفێ دبیتە فەلسەفا دیرۆکێ. راستە چەند فەلسەفە ئێپیستیمۆلۆژیا بیت، هند ژی گەریان ل راستیێ‌یە و “ئەگەر راڤەکرنا سایکۆلۆژی نە پاناڤا فەلسەفێ بیت، پا ئەو د خزمەتا فەلسەفێ دایە”([11]). ئەگەر فەلسەفە ل گۆر ئەرستۆی هونەرێ ئاشکراکرنا راستیان بیت، پا ل گۆر ئەپیکورس “هونەرێ ژیانێ‌یە”. دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن ئەگەر فەلسەفە و هزر د دەم و جهێن خوە دا کار نەکەن، چ مفا هەیە! ئەڤە ب هێخوازیێن مرۆڤی وەک دامەزراندنا سیستەمەکێ چەڤەنگیێ تێکهەلیا دگەل یێ هەمبەر دبیت. ئەڤ یەکە ژی ب ئەنجام و سەرهەڤیا ئەقلێ “ئارمانجبەر، بهادار، ئیستیراتیژی و گەهێنەر” دهێتەکرن. هەر وەک چەوان پرۆژێ تێکهەلیێ/ گەهاندن/ هابرماس، گرێدایی ئەتیکا دیالۆگێ‌یە، کو ئەقلی ژ کۆنجێن تاری رزگار بکەت، لێ ئەڤە ژی دخوازیتە کەشەکێ تێکگەهشتنا کەسێن شیانێن دیالۆگێ هەبن. هەر وەکو کانت دبێژیت: “مرۆڤەکێ وێرەک بە د کارئینانا ئەقلێ خوە دا”([12]). ئێدی دڤێت راستی ریفۆرما “وژدانی و گیانی” بهێین، داکو بکارین خوە دوبارە راڤە بکەین!

ب ڤی ئاوایی فیلۆسۆف ب ئاست و رێکا زمانی ئافراندنێ دکەت، لەورا زمان ئەلەمێنتەکێ گرنگێ نرخاندنا ئافراندنێ‌یە. ئافراندن ب خوە ژی بەشداربوونا ئاڤاکرنا جڤاکی‌یە، کو ل چارەیا خەمێن ملەتی بگەریێن، چونکو هەرتم ئارمانجا هشمەندان جهەکی ب خوە د چوارچووڤێن دیرۆکێ دا بگرن. ب ڤێ تێگەهشتنێ مرۆڤ ب رێکا بیرمەندان و دیرۆکێ هزر دکەت. ئێدی مرۆڤ نکاریت وێنەکێ رۆهن ل سەر رەوشێ بدەت، ئەگەر نەڤەگەریتە شرۆڤێن فەلسەفی و سیاسی، چونکو ئەڤ کۆنتێکستە سیاسەت و رەوشەنبیریا هەی بەرچاڤ دکەت. دڤێت رەوشەنبیر پێکۆلێ بکەت، فەلسەفە و هزران بگوهەریتە پرۆسێسا رەوشەنبیریێ، داکو ببیتە بەشەکێ ژیانا خەلکی و وەک ئەنجام ببیتە ئۆلەکێ گەلێری. ئەڤە ب سایا گەنگەشێن د ناڤبەرا گروپ و کەسان دا دهێتەکرن. ئەڤە ژی ئەرکێ رەوشەنبیرێن ئۆرگانێن خوەیی پرۆژە و خەمێن گوهەرینێ نە، کو ب “ئەقلێ تەندرست/ گرامشی” دهێتە بناڤکرن.

ئەڤ بیردۆز و تێهزرکرنە پرسێن سیاسی ب هشمەندی دیار دکەن. لەورا هشمەندی ب نوکەیا گرانبارا پرسێن دژوار و ئالۆزێن ل بەرسڤێن هزری و مێتۆدی دگەریێن، ئەڤە ب رەهندێن خوەیێن دیرۆکی و ئێپیستیمۆلۆژی‌ڤە، بارێن گرانێن گرێدایی پرسێن “رەوشەنگەری، ریفۆرمی و رینیسانسێ”نە. شۆرشێن هزری و رینیسانسێن رەوشەنبیری راستیا گوهەرین و دەربازبوون ژ کەڤنەشووپیێ دەستەک دکەن. ئها ئەڤ رەوش و سەرپێهاتی مە راستی پرسێن گران و سەنترالی دکەن، ئەڤاهە خوە د “پاشڤەروویا هزری، سەرکوتکرنا سیاسی، زۆرداریا جڤاکی و بەرخوەریا رەوشەنبیری” دا دبینیت!

II

ئەقل خوەزایی وەک رەوشا ئازادی و وەکهەڤیێ رێک دئێخیت، لەورا سیستەمێ سروشتی رەوشێن شەر و دژمنداریێ درست ناکەن/ لۆک، چونکو رەوشێن رێکخستینە ئەقل سەرداریێ دکەت، کۆمبوونا مرۆڤان ئەقل برێڤە دبەت، بەلێ یا گیانەوەران خرۆسک.

هشمەندێ کورد نکاریە تێهزرکرنێن ئەقلانی ل سەر دوورهێلێ سیاسی و هزری بدەتە مە، ئەڤێ هشمەندیی هێشتا پێکۆل نەکریە مافێ هزرکرنا پرسگرێکێن “ئابۆری، سیاسی و جڤاکی” گەلێ مە بدەنە ئەقلی. ب درێژیا دیرۆکێ تێهزرکرنێن سیاسی د چاخێن جودا دا مژوولی پرسگرێکا دەسەلاتێ بووینە، کو دیارە خەباتا مرۆڤاهیێ مافێ ژیانێ و رزگاربوونا ژ هەموو دەسەلاتانە. ئەڤ خەباتە ل فۆرمەکێ بکێرهاتی ترێ رێکخستنێن دووری تۆندوتیژی و ستەمکاریێ بیت. ئەڤ پرسگرێکا دەسەلات و ئازادی ب دووری و درێژی تەڤلی دیرۆکا مرۆڤاتیێ بوویە. ئەڤە ژی ب بەرەڤانیا گیانێ قانوونێ دهێتەکرن، کو خوە د “کەش، ئۆل، جڤاک و دیرۆکێ” دا دبینیت، چونکو “هەر جهێ قانوون لێ نەبیت، ئازادی لێ نابیت/ لۆک ــ Locke”. ب ئەنجام دڤێت مرۆڤ ژ ئاستێ پێداویستیێ بچیتە ئاستێ ئازادیێ، چونکو حەزا هێزا ل نک نیتشەی، بوویە حەزا ئێپیستیمۆلۆژی ل نک فوکۆی. ل ڤێرێ پرسیارەک بەرچاڤ دبیت، گەلۆ د جڤاکەکا ئەقلێ بەندکری دا، مرۆڤ چەوا دکاریت مرۆڤەکێ خوەیی “ئەقلێ ئازاد” بئافرینیت؟

راستە ئەقلێ مرۆڤێ کورد نکاریە تا نوکە ئێپیستیمۆلۆژیا بەرهەمبینیت، بەلێ خواستەکا ئیرۆ هزرێن مە بکارن رێکێ بدەنە ئەقلی “دوورهێل، سیستەم، پەیوەندی و پرۆسێسا کارێن رەوا” قەبوول بکەت. کارێن جڤاکێن نوو “سیستەم، پەیوەندی و پرۆسێس” ب خوە رێکا مە یا زانینا هزرکرنا ئەقلێ مرۆڤێ هەڤچەرخە. ئەرکێ ئەقلی هەمبەر دوورهێلی ب خوە دەسپێشخەریا راڤەکرن و ئاشکراکرنا ئەلەمێنتێن رێگریا جڤاکی دکەن و دیارکرنا ئاسۆیێن بەر ب وەرارا دوورهێلی ڤە دچنە. بنێرە پرانیا پەرتووکێن ئەرد و ئەسمانی ل سەر پرۆسێسا “پەروەردە، رەخنە و ئاراستەکرنێ” راوستیاینە، کو گرینگترین ئەلەمێنتێن تێهزرکرنێ ل سەر هەلوەست و نرخێن ل بەر رۆناهیا ئەقلی ئاڤا دبنە. ئەڤ تێگەهشتن و رەفتارە مرۆڤی ژ گەنگەشێن بازنی رزگار دکەت، چونکو ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆژیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە، چونکو ئەم ل هەمبەر بوویەران راستی هەلبژارتن یان تێهزرکرنێ دهێین؟ رەوشا ئیرۆ یا رۆژهلانا ناڤین تێرا دەرباز دبیت، هەڤدژیا ئەقلێ مە بەرچاڤ دکەت، ئەڤ ئەقلە نە بەس نکاریت رەوشێ بگوهەریت، بەلکو بەردەوامیێ ب دوورهێلێ پاشڤەروو ژی ددەت. لەورا پاشڤەروویی یا بوویە پێدڤیا ڤێ دەڤەرێ، چونکو د جڤاکێن پاشڤەروو دا هێشتا جوداهیێ د ناڤبەرا ئەقلێ هێزێ درست دکەت و ئەقلێ بەرهەمێ هێزێ دا ناکەن!

ل رۆژهلاتا ناڤین دیمەنێن “پاشڤەروویا سیاسی، دەمارگیریا ئۆلی، لاوازیا ئابۆری، هەژاریا وەرارێ و بەلاڤبوونا ئەفسانان” ل سەر ئەقلێ پرانیا خەلکی زالبوویە. ئەڤێ یەکێ ترسا ژ گوهەرینا ریشالی، کو دابرین و ڤەبرینەکێ ژ کەلەپوورێ پیرۆز بکەت، چونکو ئەو تشتێن مە باوری پێ هەین و هەست پێ دکەین، بوونەوەرەکێ دوو روویە، وەک ئەنجام بوونەوەرەکێ تەندرست بەرهەم ناهێت. هەرچەندە ئیرۆ پرۆسێسا ئەفسانێ نەمایە، لێ باوری و فۆتۆگرافێن ئەفسانێ هێشتا د ئەقلێ مە یێ نەهش دا دەسەلاتێ دکەن. ئەڤ یەکە ژی رەڤینەکە ژ هێرشێن وێنەی، کو زالی سەر هەستێن مە دبیت. راستە وێنێن د ناڤ خوەدیکان دا بۆ دەمەکینە، لێ یا گرینگ وێنە د مەژی دا بهێنە دەبۆکرن. مە چ وێنێن بهێز هەنە، بکارن ب کووری بکەڤنە هشیاریا تایبەتمەندیا مە یا دیرۆکی، ما گەلۆ ئەڤ یەکە بێی تیهزرکرنێن دیرۆکی دهێتەکرن؟ هەمبەر ڤێ پێشکەتنا مەزنا زالی سەر هەموو دەمارێن مە دبیت، ئەم وەک رەڤین و بەرەڤانی ڤەدگەرینە بیردانکێن خوە و دکەینە چەکێ بەرخوەدانێ!

ب راستی تشتێ هەڤپارێن گیانی د ناڤبەرا مە دا هەنە، لێ دیسان بێدەنگیا هەڤبەش ژی ئەم دورپێچ کرینە! ل شوونا ئەم تێکهەلی زانستی بین، مە تێکهەلیێن وەهمی درستکرینە! لەورا مە نکاریە واتەیێ بدەینە ژیان و دیرۆکێ، تا مرۆڤ د وژدانا خوە دا یێ پاک و راستگۆ نەبیت، نکاریت د چ هێلان دا گاڤێن تەندرست پاڤێت. گەلۆ د ناڤ خەلکێ مە دا حەزا “زانین، هێز، راستی و دیرۆک” یان “تەرلانی و بەرخوەری” هەیە؟ گەلۆ ما مرۆڤێ کورد حەز/ گێولێ هزرکرنێ هەیە، چونکو هێزا گێول و هەستێن مرۆڤی دکارن واتەیێن جودا بدەنە تشتان؟ ب ڤی ئاوایی ترسا هزرێ ل نک مە گەهشتیە “ئیدیۆفۆبیا ــ Ideophobia”، چونکو ب راستی ئیرۆ دۆگما ــ Dogma سولتانەکێ سەردەستێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ یە! مخابن ئەڤ رەوشا ئەم تێرا دەرباز دبین، “جڤاکەکا بینەر” پەیداکریە! تەنێ گەلێن پاشڤەروو دکارن چاڤلێکەر و بەرخوەر بن، تەنێ دەمکوژتن و چاڤەرێ بن!

ئەڤ دوئالیزما رەوشەنبیریا “هەڤچەرخ و کەلەپووری” وەکریە، ئەم راستیێ ب هزرێن نە زانستی شرۆڤە بکەین. ژ بەر هندێ خەلکێ هشمەندێ دەڤەرێ دەسکەتێن مۆدێرنیزمێ قەبوول دکەن، لێ پرنسیپێن مۆدێرنیزم رەت دکەن. ئەڤە هەموو د رێکا رەوشەنگەری و مۆدێرنیزمێ دا ئاستەنگن. مۆدێرنیزم تێگەهەکێ فرەوێنە و واتەیە، گرێدایی مێتۆدەکێ ئەقلیێ ڤەکریە، بەر ب رەوشەنبیریا مرۆڤاتیێ‌ڤە دچیت. لەورا نوونەراتیا نێرینا نوویا جیهانێ دکەت، چونکو شۆرشەکا دژی هزرا کلاسیکە.

سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

بەشێ حەفتێ/ داوی

تەکنۆلۆژیا و ژیان

راستە جیهان بچووکبوویە/ بوویە گوندەک/ ماکلۆهان، لێ پرس مەزن و تێکهەلکێش بووینە، چونکو ئالۆزیا زانستان پرسێن گران دەرێژکرینە. ژێدەرێن ڤان پرسان ژ وان جهان دهێن یێن ئەم هزر تێدا نەکەین/ ئەو رەهندێن “ژ بیرکری/ هزر تێنەکری/ فۆکو”، کو ژ تێهزرکرنا زانایان ژی گرانترن. پاناڤا پرسان بەرین بوویە و ئەقلێ تەڤایی کەتیە بەر هێرشێن گران، لەورا ئەڤ رەوشە ب پرسێن سادە تێر نابیت. ب سەرهەڤ ل نک مە “وەرگرتنا هزران” وەک “وەرگرتنا ئابۆری/ ئاموورانە”! ژ بەر هندێ هەردەم ئەڤ تێگەهـ، پرۆسێسا نەتەوەبوون و رەوشەنبیری ل نک مە هاڤینە، مە نکاریە وەک بابکالێن خوە هەموو دیاردە، بوویەر و تێگەهان “ئەفسانە، چیڤانۆک، چیرۆک، ستران، داستان، سەرپێهاتی و…” ب سەردا بۆرین، ب ئاوایەکێ خوەمالی کراس بکەین. ئها ڤێ شەپرزەبوونێ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ پەیداکر. ئیرۆ پرسگرێکا مە ژی ب رێکا سۆسیۆــ رەوشەنبیری چارەسەر دبیت، چونکو ئالۆزیا رەوشەنبیریێ تێکهەلی جڤاک، فۆرم و شێوازێن مە یێن ژیانێ بوویە. ب ئەنجام “سیاسەت ل هەر دەرێ‌یە، رەوشەنبیر نکاریت ژێ دەرباز بیت/ ئیدوارد سەعید”([13]).

I

دبیت مە هندەک رەوشەنبیریا شڤانەتی و جوتیاری/ گوندی پەیداکر بیت، لێ مە نکاریە رەوشەنبیریا باژێر/ پیشەسازیێ پەیدا بکەین، ئەڤاهە گرێدایی هندێ‌یە کانێ چ هزر خوە ل سەر دیمەنێن گشتیێن ئەقلێن مە دسەپینن! وەک ئەنجام پرۆسێسا ژیانا گوندان “جوتیار و شڤانەتی” زالی سەر یا باژێران “کارکەر و کارگەهـ” بوویە! رەوشا رۆژهلاتا ناڤین و ب تایبەتی یا کوردان گەلەکا ئالۆز و لاوازە، ئەڤجا ژ نوو ئەم ب هەموو پرسگرێکێن خوەڤە کەتینە بەر هێرشێن گلۆبالێ. ڤێ یەکێ تەڤ تێکهەلیێن مە دگەل پێکهات و کەرستێن دەردۆران گوهەرین، کو ب “دوورهێلێ سەپاندی” دهێتە بناڤکرن، چونکو بێی ئەم ئامادە بین، ئەڤ هەوە ل سەر مە هاتە سەپاندن.

کارێ هشمەند و هزرمەندان دوبارە خواندنا تێگەهـ و دیاردانە، چونکو ئەڤ سەردەمە ب رێکا گلۆبالێ پرس و تێگەهێن نوو دەرێژ دکەت، ئەڤە هەموو سەربارن ل سەر نەخواندن و نە بەرهەڤبوونا پرسێن دوهی و ئیرۆیە! سەرهەڤیا دیرۆکێ وەک ئالاڤێ هزری، هاریکاریا هەلوەشاندنا سیستەمێ ئیدیۆلۆژیا هەیی د کولتورێ کوردی دا دکەت، چونکو ئەڤ سیستەمە هاڤیێ جهـ و دەمێ خوەیە و چ گرێدان ب دوورهێلی‌ڤە نینە، لەورا تەڤ ب هەمان ئالاڤێن تێهزرکرنێ هەڤبەشن. ئەڤە پرسێن تایبەتێن گرێدایی کۆنتێکستا رەوشەنبیریا کوردی‌نە. راستە هزرا کوردی نەگەهشتیە ئاستێ سیستەمێ ئیدیۆلۆژیا خویایا بکاریت دەربازی وارێ دوورهێلی ببیت. ئەڤ هەڤرکیێن درست بووین ژی، ژ حەز و خواستەکێن گەلێ رۆژهلات دوورن. گەلێن پاشڤەروو نکارن “تەڤگەر، پرۆژە و…” ل دەمێ خوە پێشکێش و کار ل سەر بکەن، بەلکو بەرا/ پشتی هنگی کار ل سەر دهێتەکرن. لەورا دەرئەنجامێ تەڤگەرێن مە تەنێ تراژیدیا ل پشت خوە هێلاینە! گەلەک جاران گەنگەشە و شرۆڤەکرنێن ڤان جڤاکان قووناغەکێ بەری/ پشتی پێشکەتنا ملەتی دهێنەکرن! ئەڤ جورە شرۆڤەکرن و تێگەهشتنە یێن سەردەمێن کەڤنارن، لەورا سەنتێن هاڤیێن گۆتارا رەوشەنبیریا کوردی سەردەست دبن.

II

ئەڤ گلۆبالا جیهان بەر ب گوندەکێ گەردوونی‌ڤە بری، گوندەکێ هەڤرکی ل سەر ریتما دەمی دهێتەکرن و سەنترالبوون هەلوەشاندی! کو مرۆڤی راستی گڤاشتنێن ریتما دەمی دکەت، لێ پرس ئەوە هشمەندیا مە دگەل ڤێ سرتا دەمی چەندە، سەرباری د ڤی کاودانی دا کەساتیا مە د ناڤبەرا “ئەم چ وەردگرین، چ ددەین و مە باوری ب چ هەیە؟” دا پارڤەبوویە!

گلۆبال ژ هێلا دیرۆکێ‌ڤە ئەنجامێ سەرهەڤیا ئەزموون و ئارمانجێن سەرماداریێ‌یە، ئەڤێ ژی جورەکێ دی یێ داگیرکرنا ئابۆری و هزری پەیداکریە. ئەڤ سیستەمە بوهایێ سەرماداریێ نوویا ل سەر بنگەهێ “مفا، هێز و دەسەلاتێ” ئاڤاکریە، کو ب “بلندبوونا بێواتەبوونێ” دهێتە بناڤکرن. بوونەوەرەکێ هەڤیڤەندی درستکریە، ب چ ئاوایان بەرسینگێن وی ناهێتەگرتن، چونکو جورەکێ دی یێ ئەجنانە، بێی حەزا مرۆڤی تەڤلی مال و مەژی دبیت، ژیانا گشتی ب رێکا تەکنۆلۆژیایێ دەربازی ژیانا مرۆڤی یا تایبەت/ مالباتێ دبیت! ئانکو تەکنۆلۆژیا تەڤلی هەموو کەنالێن ژیانا مە بوویە، تاکو تەڤلی دەسنیشانا جیناتێن مرۆڤی ژی بوویە! ب ئەنجام ئەڤێ یەکێ مرۆڤەکێ “بیۆتەکنیکی” بەرهەمئینا! ب کورتی ڤێ دیاردێ، جیهانەکا بێ “سینۆر و ناسنامە” ئافراند. ئێدی دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، جڤاکێن سەرمادار ل سەر پرنسیپێن ئازادیا سیاسی و بازارێ وەک رێکخەرا تێکهەلیێن ئابۆری و جڤاکی هاتینە دامەزراندن.

ب کورتی لاوازیا ئازادیا ئیرۆ ناڤەگەریتە دوورهێلەکێ نە ئەقلانی/ دوورهێلەکێ سیاسی رەنگدای، بەلکو وسا ڤێ یەکێ پێشانددەن، کو مرۆڤ دبیتە بەندێ ئامووری، چونکو هێشتا مرۆڤ ئامووران درست دکەت و ئالاڤان پێشدا دبەت، تا کو مرۆڤ ب خوە بوویە ئاموور، لەورا ئەقلێ ئامووری زالی سەر تەڤ رەفتارێن دی بوویە! ب ڤێ تێگەهشتنێ د جڤاکێن سەرمادار دا مرۆڤ وەک متا دهێتە بکارئانین و پەیوەندیێن ئامووری مرۆڤی راستی هاڤیێ دکەن. ئێدی شەرێ ئیدیۆلۆژیا هزری دەربازی شەرێ ئیدیۆلۆژیا تەکنیکی بوو! ئەڤێ پرۆسێسێ مارکس ب تشتبوونێ ب ناڤ دکەت. وەک ئەنجام ئەم ژی راستی ڤێ تشتبوونێ هاتین. بنێرە خەلکێ مە خوە ب مالێ خوە “مال، ترۆمبێل، پلە و داهات” ددەتە ناسکرن. ل ڤی دەمی مرۆڤ ژ مرۆڤبوونا خوە دکەڤیت و دبیتە بوونەوەرەکێ رۆبۆتی! ئها ل ڤی چاخی مرۆڤ هاڤی دبیت و راستی دودلیێ دهێت! ل ڤی دەمی گەردوون ژ دەرڤەی تێرکرنا زکێ مە، چ واتەیێن دی بۆ مە ناگەهینیت. چەند جیهان/ تەکنۆلۆژیا وەرارێ دکەت، هند ژی گەلێن پاشڤەروو بەر ب دوهی‌ڤە دچن، چونکو بنواشێ ئەقلێ مە هەر کەڤنارێ جارانە و مە هەموو تشتێن کەڤنار ب کراسێن نوو ل خوە کرینە.

ب سەرهەڤ خورتبوونا تەڤگەرێن ئۆلی و هزرێن پاشڤەروو ئەنجامێ پاشکەتنا ناسناما نەتەوەیی و چیناتیە، کو رەڤینا بەر ب ئۆلی‌ڤە، نەبوونا دەسەلاتا سازیان، ئیستراتیژیەت و پلانێن دوردەمن، ژ بەر هندێ مرۆڤێ رۆژهلات ب هزرێن ئۆلی هاتیە پێچان. ب ڤی ئەقلی ئەم دخوازین سەرەدەریێ دگەل کاروانێ پێشداچوونا ژیانێ/ گلۆبالێ بکەین. لەورا د کەشێن میتۆلۆژی دا ئەقل ژ کار دکەڤیت، هەرچەندە تەڤ “هزر، ئیدیۆلۆژی و باوری” پێکۆلێ دکەن، دادپەروەریێ بجهبینن، لێ رێکێن بکارئینان و هەڤکێشا “تێۆری و پراکتیکی” تەڤ مەبەستان بەرحەتاڤ دکەن.

ژیانا جڤاکێن پاشڤەروو ب قەیرانێن بازنی دەرباز دبیت، کو ب “قەیرانێن نژیارگەریا دەسەلاتێ” دهێتە بناڤکرن. ل ڤێ دەڤەرێ پرسگرێکێن جڤاک و ژنێ ماکا تەڤ ئارێشێن بەرچاڤن، ئەڤ هەردووکە ب باشی و بابەتی نەهاتینە راڤەکرن! ئێدی تاکو هشمەندێ کورد ل سەر ڤێ پرسگرێکێ نە راوستیت، دێ هەر د فەلەکا دوبارەبوونێ دا زڤریت. د ڤان جڤاکێن کەڤنەشووپ دا ژن پتر دهێنە مێکرن و مێر پتر دهێنە نێرکرن! ئەڤ تێگەهشتنە ل دوبەرەکیا مالبات/ جڤاکێ بەرچاڤ دبیت، کو مالباتەکا/ جڤاکەکا نە تەندرست بەرهەم دئینیت. ئێدی دڤێت بهێتە زانین ژیانەکا بەختەوەر بێی ئازادیا ژنێ ناهێتەکرن، لەورا دڤێت دوبارە دارێتنا گۆتار و پێشداچوونا پێرابوونێن خوە بکەین، کو ژیانا سەربەست و ب روومەت ب ژن/ جڤاکەکا ئازاد و هشمەند درست دبیت.

---

*⁾ ئەڤە تێگەهەکە “أولیفییە روا” پەرتووکەک ب ناڤێ “الجهل المقدس/ زمن دین بلا ثقافة” نڤیسیە و صالح الأشمر 2012 کریە ئەرەبی. ب راستی پەرتووکە هەژی خواندنێ‌یە.

^[1]) أریک فروم ـــ فن الحب/ بحث في طبیعة الحب وإشکالە ـــ ترجمة: مجاهد عبدالمنعم مجاهد، دار العودة، ط1، بیروت ــ لبنان، 2000 ص 114.

^[2]) أموت أوزکیریملي ـــ نظریات القومیة/ مقدمة نقدیة ـــ ترجمة: معین الإمام، المرکز العربي للأبحاث و دراسات السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان 2013 ص41.

^[3]) سلمان بونعمان ــ فلسفة الثورات العربیة/ مقاربة تفسیریة لنموذج انتفاضي جدید ـــ مرکز نماء للبحوث و الدراسات/ دراسات فکریة، بیروت، 2012 ص173.

[4]) د. الزواوي بغورە ـــ الفلسفة و اللغة/ نقد المنعطف اللغوي في الفسلفة المعاصرة ـــ دار الطلیعة للطباعة و النشر، ط1، بیروت ـــ لبنان 2005، ص73.

[5]) د. الزواوي بغورە. ژێدەرێ بەرێ، بپ78.

^[6]) لیندا هتشیون ـــ سیاسة مابعد الحداثیة ـــ ترجمة: د. حیدر حاج اسماعیل، منشورات المنظمة العربیة للترجمة، ط1، بیروت ــ لبنان 2009 ص11.

^[7]) لیندا هتشیون. ژێدەرێ بەرێ، بپ75.

^[8]) حسین ناظم ـــ النص و الحیاة ـــ منشورات دار المدی للثقافة و النشر، ط1، بغداد 2008، ص13.

^[9]) د. یوسف علیمات ـــ جمالیات التحلیل الثقافي/ الشعر الجاهلي نموذا ـــ المۆسسة العربیة للدراسات والنشر، ط1، بیروت ــ لبنان 2004 ص42

[10]) د. إسماعیل مهنانة ـــ نحو لاهوت بلا إلە: المقدس و الدین في فکر هیدغر ـــ منشورات الاختلاف، ط1، الجزائر، 2012 ص217.

[11]) إسماعیل مهنانة. ژێدەرێ بەرێ، بپ 165.

^[12]) أمین حافظ السعدني ـــ أزمة الایدیولوجیات السیاسیة ـــ الهیئة العامة لقصور الثقافة، ط1، مصر ــ القاهرة، 2014 ص27.

^[13]) مجموعة مٶلفین ــ المارکسیة الغربیة و مابعدها/ التأسیس والانعطاف والاستعارة ــ منشورات الاختلاف، ط1، الجزائر، 2014 ص18.