واڵتەر بنیامین و دیالەكتیكی مێژوویی هونەر

دەربارەى هونەر، خەرمانە و فیلم

پێشڕەو محەمەد

یەكێك لە بەناوبانگترین نووسراوەكانی بنیامین دەربارەى هونەر بریتییە لە نامیلكەى “كاری هونەریی لەسەردەمی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكییدا”[1] كە لە ساڵی 1935 نووسرا و سەرەتا لە ساڵی 1936 بە زمانی فەڕەنسیی بڵاوكرایەوە. لە ساڵی 1939، بنیامین جارێكی دیكە بە دەقە ئەڵمانییەكەدا دەچێتەوە. مێژووی بەرهەمهاتنی ئەم دەقە و نووسینەوەى ڕوانگەیەكی گرنگمان پێدەدات بۆ چوونە نێو پەیوەندیی مشتومڕسازی نێوان هونەر و سیاسەت لە دەیەى 1930دا. بەشێوەیەكی وردتر، دوایین نوسخەى ئەم نامیلكەیە میتۆدێكمان بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی هونەر لە هەر شیكارییەكی فاشیزم و هەروەها دۆزینەوەی ڕێگایەكی گونجاو بۆ وەڵامدانەوەى دەركەوتنی فاشیزم دەخاتە بەردەست. لەئاستێكدا مێژووی دەقەكە زۆر گرنگە بۆ لێكۆڵینەوەى بەردەوام لە پڕۆژەى بنیامین. سەرەڕای ئەمە، دەقەكە كاریگەرییەكی قوڵ و قورسی هەبووە لەسەر ئاراستەكانی لێكۆڵینەوە لە هونەر. بەگشتیی دەقەكە هەم داوای گەڕانەوە بۆ ئاراستەى ناو سیاق و كۆنتێكست دەكات و هەروەها لەلایەكی دیكەوە خواستی زانینی كاریگەریی و پەیوەندییەكەى بەسەرووی زەمەنیی مێژووی خۆیەوە هەیە. واتا ئەم دەقە بەتەنها ناكرێت لەناو سیاقدا بخوێنرێتەوە، بەڵام ڕەهەندێكی خوێندنەوەكەى، پەیوەندیی بە سیاقەوە هەیە. بەمەش دەگوترێت میتۆدی بەسیقاكردن یاخود میتۆدی لەنێو سیاقدانان[2].

لەكاتێكدا وتارەكەى بنیامین چەندین ڕەهەندی گرنگیان هەیە، لەلایەكەوە سەرەكیترین خواستی ئەم وتارە مامەڵەكردنە لەگەڵ پەیوەندیی نێوان مێژووی بەرهەمهێنانی هونەریی لەگۆشەنیگای مێژووی گەشەسەندنی تەكنیكیی و تەكنەلۆژییەوە و لەلایەكی دیكەوە، كاریگەریی هاوكات و بەردەوامی ئەم گەشەسەندنە لەسەر چەمكەكان و كاتیگۆرییەكان كە دەبێت لەو ڕێگایەوە هونەر دەركبكرێت و لێكبدرێتەوە. بەمانایەكی دیكە، لەكاتێكدا پراكتیكی هونەریی دەكرێت مێژووی هەبێت، كە مێژوو كاریگەرییەكی قوڵی لەسەر تێگەیشتن و هەروەها تەفسیركردنی هونەر لەهەر قۆناغێكدا هەیە. لەبەرئەوە تەكنیكەكان شێوازە جیاوازەكانی بیركردنەوە هەم لە مێژووی هونەر و هەم بەیەكسان لە هەر فەلسەفەیەكی هونەردا دەكەنەوە. دیدگای بنیامین، كەواتە، لێرەدا دابڕانێكی ڕادیكاڵە لە هەموو ئەو ڕوانگە و مشتومڕە هاوچەرخانەى لەسەر هونەر هەن، یەكێك لە بەناوبانگترین مشتومڕە فەلسەفییەكانیش لەسەر هونەر بریتییە لە كارەكەى مارتین هایدیگەر بەناوی “ڕیشەى بەرهەمی هونەریی“. پڕۆژەكەى هایدیگەر بریتی بوو لە “كەشفكردنی جەوهەری هونەر”، بەڵام بنیامین بە بەردەوامیی دەڵێت كە ئەوەى گرنگ و جەوهەرییە بریتییە لە زاتیبوونی گۆڕانكارییەكانی ناو پەیوەندییە تەكنیكییەكان بە بەرهەمهێنانی هونەرییەوە. لەم نووسینەدا لەسەر ئەم بەرهەمەى واڵتەر بنیامین[3] و نووسینەكەی دیكەى بەناوی “ئێدوارد فوكس: كۆكەرەوە و مێژوونووس” دەوەستم، لەپەیوەندیدا بە شیكاركردن و لێكدانەوەى هونەر، فیلم، مێژووی هونەر، خەرمانە[4] و دامەزراندنی دیالەكتیكی مێژوویی هونەر كە دابڕانێكی بنچینەییە نەك تەنها لە ڕوانگەكانی سەدەى بیست، بەڵكو هەروەها لە دیدگا باڵادەستەكانی سەدەى نۆزدەش بۆ هونەر وەك كانت، هێگڵ، یاكوب بۆركهارت، هاینریش ڤوێلفلین، ئابی ڤاربورگ و هتد، كە زۆرینەیان مێژووی هونەریان وەك هێڵێكی دانەبڕاو دەبینی، بەبێ لێكدانەوەى ئەو دابڕان و هونەرانەى پێشتر خەباتیان بۆ وەستاندنی ڕەوتی بەردەوامی مێژوو كردووە. ڕوانگەى بنیامین دەكرێت ناوبنرێت، “دیالەكتیكی مێژوویی هونەر لەخوارەوە”[5]، ئەم ناوەشم بە ئیلهاموەرگتن لە هاڵ دریپەر داناوە، كە بۆ سۆسیالیزم لە سەرەوە و سۆسیالیزم لەخوارەوە هەیەتی.

كاری هونەریی لەسەردەمی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكییدا

لەپێشەكیی ئەم نامیلكەیەدا، بنیامین دەگەڕێتەوە بۆ پێشبینییەكانی ماركس بۆ داهاتووی سەرمایەداریی. دەستپێكی ڕەوانبێژییانەى بنیامین ڕەنگدانەوەى دەربڕینی میتۆدۆلۆژیانەى ماركسە لە كتێبی بەشداریكردن لە ڕەخنەى ئابووریی سیاسیی(1859)دا، هاوتاكردنی میتۆدەكەى ماركس بە تێگەیشتن و ڕەخنەى بنچینەیی لەو خاڵەى كە زۆر گرنگە بۆ تێگەیشتن لە ئاراستە و ڕێچكە گەشەسەندنخوازییەكانی سەرمایەداریی زیاتر لە پێشبینیكردنی داهاتووی یۆتۆپیایی سۆسیالیزم. لەكاتێكدا بەگرتنەبەری جیاكاریی ماركس لەنێوان ژێرخانی ئابووریی و سەرخانی كولتوورییدا، بنیامین بەشێوەیەكی ڕادیكاڵانە لەڕێگای باسكردن و جەختكردنە لەسەروو و لەودیوی هاوزەمانبوونەكەیانەوە، لە مۆدێلە باوەكان دادەبڕێت.

بڕگەى یەكەمی نامیلكەكە تەرخانكراوە بۆ “بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكیی” و لە یەكەم دێڕدا دەڵێت: “بەرهەمی هونەریی لە بنچینەدا، هەمیشە قابیلی بەرهەمهێنانەوە بووە”. ئەم ئەرگومێنتە لەگەشەسەندنی تەكنیكیی دووبارە بەرهەمهێنانەوە (Reproduction) دەستپێدەكات و بەرەو بەكارهێنانی ئەم تەكنیكانە بۆ بەرهەمهێنانی كارە هونەرییەكان دەڕوات، بەتایبەت لە فیلمدا. تەكنیكەكانی هەڵكۆڵینەوە، چاپكردن و هەڵكۆڵین لەسەر بەرد (لیتۆگرافیی) وەك ڕەهەندەكانی ئاراستەى گەشەسەندنخوازانە لە بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكییدا پێناسەكراون كە دابڕانیان لەگەڵ تاقانەییبوونی فەزایی-زەمەنیی بەرهەمێكی هونەرییدا دروستكردووە. فۆتۆگرافیی بابەتێكی نموونەیی خێراتربوونی “پرۆسەى بەرهەمهێنانەوەی وێنەییە” كە “بەرهەمهێنانەوەى میكانیكیی” جێگای دەگرێتەوە لەڕێگای نەك كاركردن بەدەست و تەكنیك، بەڵكو لەڕێگای “چاوتێبڕین بۆ ناو لێنزی كامێرا”وە. گەشەسەندنی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكیی لە 1900دا ببووە هۆى “قوڵترین گۆڕانكاریی لە كاریگەریی [كاری هونەریی] لەسەر فەزای گشتیی” لەڕێگای لەبەهاخستنی كاتیگۆرییە نەریتییەكانی هونەرەوە كە “شوێنی خۆی لەنێو پرۆسەى هونەرییدا” دەكردەوە.

پێشنیارەكەى بنیامین كە داهێنانەكانی ناو تەكنەلۆژیا دەتوانێت ئەزموونێكی نوێی هونەر بخوڵقێنێت، هەم لە دووبارە بەرهەمهێنانەوەى ڕابردوو و هەم بەرهەمهێنانی ژانر و بەرهەمەكانی داهاتوودا، لەڕێگای بەراوردكارییەكەی بۆ سەردەمی مۆدێرن لەگەڵ سەردەمی یۆنانی كۆندا سەلمێنراوە و جەختی لەسەركراوەتەوە. بنیامین لە ئاماژەكردن بە یۆنانی كۆندا دەڵێت: “سەرجەمی بەرهەمەكانی هونەر تاقانە بوون و لەڕووی تەكنیكییەوە قابیلی بەرهەمهێنانەوە نەبوون. بۆیە دەبوو ئەوانە بۆ ئەبەد دروست بكرێن. یۆنانییەكان لەڕێگای تەكنەلۆژیاكەیانەوە بۆ بەرهەمهێنانی بەها ئەبەدییەكان لە هونەرەكەیاندا ڕۆیشتبوون”[6]. پێوەریی ئێستاتیكای یۆنانیی بۆ تاقانەییبوون و بەهای ئەبەدیی، بەڕادەیەكی زۆر پەیوەندیی بە خەسڵەتی ناگەشەسەندووی تەكنیك و تەكنەلۆژیاكانیانەوە هەبووە. لە سەردەمی مۆدێرندا ئەمجۆرە لە بەها ئەبەدییە بوونی نامێنێت و توانا بێ وێنە تەكنیكییەكانی دووبارە بەرهەمهێنانەوەى كاری هونەریی بەڕادەیەكی گەورە و دیار سەرهەڵدەدات، و هاوكات لەگەڵ فیلمدا فۆرمی بەرهەم، بۆ یەكەمجار لەڕێگای خەسڵەتە دووبارە بەرهەمهێنانییەكەیەوە دیاریدەكرێت. ئەو دەربڕینەى كە سەردەمی مۆدێرن بێ پێشینەیە لەدامەزراندنی قابیلیەتی بەرهەمهێنانەوەى هەلومەرج بۆ بەرهەمی هونەریی، لەڕێگای لێكدانەوەكانی بنیامین لەسەر هونەری یۆنانییەوە هاتووەتە ئاراوە. ئەم بابەتە باس لەوە دەكات كە پەیوەندیی نێوان بەرهەمهێنانی هونەریی و تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنانەوە پەیوەندییەكی هەمیشەییە و ستایشی یۆنانییەكان بۆ تاقانەیی بەرهەمە هونەرییەكان و بەها ئەبەدییەكان بێتوانایی تەكنیكیی ئەوان لە بەرهەمهێنانەوەى بەرهەمە هونەرییەكاندا پیشان دەدات. بەڵام بنیامین باس لەوەش دەكات كە ڕەهەندێكی سیاسیی و ئایینیی بۆ ئەم شێوازانە بوونی هەبووە كە یۆنانییەكان بەهۆیەوە باجی سنووردارێتییەكانی تەكنیكەكانی بەرهەمهێنانەوەى خۆیان داوە. یۆنانییەكان جەختیان لەسەر تاقانەییبوونی بەرهەمی ڕامانئاسایی، وەڵامی ڕێوڕەسمئاسایی بۆ بەرهەمی هونەریی دەكردەوە، لە كامڵێتیی ئەبەدیی و خوایەتیدا بەرجەستەیان دەكرد. پەیوەندیی بەرهەمی هونەریی یۆنانیی بە زەمەنەوە بەپێچەوانەی پەیوەندیی فیملەوەیە كە تیایدا هیچ هەوڵێك بۆ كامڵێتیی ئەبەدیی نادرێت، بەڵكو لە جەوهەردا “توانا و هێزی باشتربوونە”.

تەكنیكی پەیكەرتاشیی پێویستیی بە پەیكەرێك هەیە كە لە تاقانە بەردێك دابتاشرێت، لەكاتێكدا فیلم كە لەسەریەك دادەنرێت، لەشێوەى مۆنتاژ، ژمارەیەكی ئێجگار زۆری لێبەرهەم دەهێنرێت. لای بنیامین “توانای باشتربوون”ی فیلم پەیوەندیی بە ڕەتكردنەوەى ڕادیكاڵی بەهای ئەبەدییەوە هەیە. كاتێك بنیامین دەگەڕێتەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر بەكارهێنانی مۆنتاژ لە فیلمدا لە بڕگەى دواتری نامیلكەكەدا، ئەو پەیوەندیی نوێی بەرهەمە هونەرییەكان بە زەمەنەوە لە ماناكانی دۆزینەوەى “یاسایەكی تازە”دا پێناسە دەكات. ئەو یاسایەى حوكمی بەسەر هونەری یۆنانیدا دەكرد دەركەوتنی بوو لە ئەبەدییەتی نێو زەمەندا، بەڵام یاسای فیلم جوڵە و وەرچەرخانی بەردەوامە[7]. هەڵبەت دواتر بنیامین لە دوای 1939ـەوە ڕەخنە لەدیالەكتیكی جوڵە دەگرێت، بەڵكو زیاتر دیالەكتیكی وەستان دەگرێتە بەر، یاخود ئیلاهیاتی وەستان.

هۆكاری ئەم پرسەش، لەدەستدانی خەرمانەیە بەدەوری هونەردا، چونكە ئەگەر ڕۆژێك لەڕۆژان (بەڵكو بەدرێژایی چەند هەزار ساڵی مێژووی هونەر)، هونەر تایبەت بووبێت بە كەمینەیەكی كۆشكنشین، كڵێسانشین، مزگەوتنشین و هتد، واتا ئەو خەرمانە پیرۆزەیەى بەدەوریدا كێشرابوو، ئەم هونەرەى سیحرئامێز و پڕ لە ڕاز و ڕەمز كردبوو؛ وایلێكردبوو كە وەك بەهایەكی ئەبەدیی سەیر بكرێت، و هۆكاریش ئەوە بوو، هونەر بەرهەم نەدەهاتەوە، بەڵكو تەنها لەبەردەستی كەمینەیەكدا دەمایەوە، یان ئەوەى ئەمڕۆ پێیدەگوترێت زیندانی هونەرەكان: مۆزەخانە.

بنیامین بە نامیلكەكەى هەوڵی بەدەستەوەدانی داهێنانی مێژوویی هونەری مۆدێرن دەدات. فۆتۆگرافیی و فیلم بەشێوەیەكی بنچینەیی گۆڕانكارییان بەسەر هونەردا هێناوە و تەنانەت بوونەتە ڕێگا و میتۆدی دەرككردنیش: بەپێچەوانەى كاری هونەریی داخراوەوە، كە لەسەر دەرككردنی ڕامانئاسایانەى تاقانەیی ڕەسەن دامەزرابوو، هونەری مۆدێرن شێوازەكانی فراوانكردنی كاری هونەریی هێنایە ئاراوە و ئەمەش شێواز و ڕێگای دەرككردنی ئێمەى بۆ مێژووی هونەر و خودی هونەر و بەرهەمە هونەرییەكان گۆڕی.

سەرەڕای ناونیشانی نامیلكەكەی بنیامین: “كاری هونەریی لەسەردەمی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكییدا“، چەمكی نەناسراوی “كەوتن و داوەشانی خەرمانەى بەرهەمی هونەریی لە سەردەمی مۆدێرندا” دەبێتە چەمكێكی زۆر ناسراو. چەمكی “ڕەسەنێتیی”(Echtheit)[8] چیتر ڕۆڵێكی بەرچاو لەپێوەری دەرككردنی هونەردا ناگێڕێت، بەپێچەوانەوە هونەر لە فۆرمی دووبارە بەرهەمهاتنەوەیدا، دەچێتە بەردەستی جەماوەرەوە، بنیامین دەڵێت: “كاتێدراڵ شوێنەكەى خۆی بەجێدەهێێت تا لە ستۆدیۆی كەسی هونەردۆستتدا سەقامگیر ببێت؛ بەرهەمی كۆرس كە لەنێو هۆڵێكدا یان لەژێر سەقفی ئاسمانێكی كراوەدا گوتراوە، ئێستا لەنێو فەزای تاكە ژوورێكدا دەبیسترێت”.

بەڵام فیلم بەتەواوی دەرككردن و بەرهەمهێنانی هونەریی گۆڕیوە تەنانەت زۆر زیاتریش لە فۆتۆگرافیی و ڕیكۆردكردن. “لەبواری بەرهەمەكانی فیلمدا، بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكیی قابیلییەتی دووبارە بەرهەمهێنانەوەى بەرهەم، بریتی نییە لە هەلومەرجی دەرەكیی بۆ دابەشكردنە جەماوەرییەكەیان وەك لەبواری كارەكانی ئەدەبیات و شێوەكاریدا باوە. قابیلییەتی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكیی بەرهەمە سینەماتۆگرافییەكان ڕاستەوخۆ ڕیشەیان لەنێو تەكنەلۆژیای بەرهەمهاتنیاندایە”.

لەگۆشەنیگای مێژووی میدیاوە، ئەمە بەشێوەیەكی بنچینەیی گۆڕانكاریی بەسەر هونەردا دەهێنێت: “بەرهەمی هونەریی دووبارە بەرهەمهاتوو، لەئاستێكی بەردەوام ڕوولەهەڵكشان و زیادكراودا، دەبێتە بەرهەمهێنانەوەى بەرهەمێكی هونەریی كە لەجەوهەردا لەسەر بنەمای قابیلیەتی دووبارە بەرهەمهێنانەوە دامەزراوە”. بەڵام لە فیلمدا ئامرازی نێوان ئەكتەر و بینەر، دەبێتە دەرككردنێكی جیاواز، واتا چیتر دەرككردنێكی هاوسۆزانە نییە، بەڵكو “ئەزموونكردن” و تاقیكردنەوەیە، كە بەشێوەیەكی بەرچاو پەیوەندیی بە “ئاراستەى تاقیكاریی” ناو شانۆی داستانیی (حەماسیی) بێرتۆلت برێشتەوە هەیە. “لە سینەمادا، ئاراستەى ڕەخنەیی و چێژبەخشی بینەر/بیسەر بەشێوەیەكی هاوكات یەكدەگرن”[9].

بەڵام لەهەمانكاتدا، بینەر ڕووبەڕووی ناخودئاگای بینین لەڕێگای تێبینیكردنی زووتێپەڕی وێنەى فیلمی بەگشتیی كەرت كەرت دەبێتەوە، واتا ڕووبەڕووی ئەو شتانە دەبێتەوە كە لەكاتی پرۆسەى بەرهەمهێناندا بەگشتیی تێبینیكراو نەبوون، بەڵكو ئێستا دەتوانن كاریگەرییەكی بەڕێكەوت و خێرا لەسەر بینەر دروست بكەن. دەرككردن و وەرگرتنی فیلمئاسایانە[10] “شتەكانی لەیەكتر جیاكردۆتەوە و لەسەریەك دایناونەتەوە و لەهەمانكاتدا وایلێكردوون قابیلی شیكردنەوە بن، كە پێشتر لە ڕەوتی ئەو شتەى قابیلی دەرككردن بووە، بەشێوەیەكی ناتێبینیكراو تێپەڕیبوون و دیارنەمابوون”. دەرككردنی فراوانكراو ڕێگا بە ڕێكخستنی جەماوەر دەدات خۆی ڕێكبخات و خۆی مۆبیلیزە بكات (كە هونەری خەرمانەبۆكراو هەرگیز نەیدەتوانی ئەم ڕۆڵەى هەبێت). بەڵام ئەمەش بەپێچەوانەى ئایدیای فاشیزمەوەیە كە خەریكی “بەئێستاتیكاییكردنی سیاسەت” بوو، لەبەرانبەردا كۆمۆنیزم وەڵامی دەداتەوە: “بەسیاسیكردن”ـەوەى ئێستاتیكا و هونەر.

ئەگەرچی ئەمڕۆ كاكردنی ئایدیۆلۆژیانەى میدیای جەماوەریی (یان ئەوەى بنیامین مەبەستیی بوو لەپێناوی بەگەڕخستنی شۆڕشی سۆسیالیستیدا و گرامشی ناوی لێنابوو: هەژموون) ئەمڕۆ كەمتر گفتوگۆی لەسەر دەكرێت، بەڵام بابەتەكانی دیكەى ناو نامیلكەكە – وەك ڕۆڵی لەمسەكان، تێگەیشتنە فەزاییەكان، خێرایی، خەرمانە و ناخودئاگای بینین، یان كاركردنی كولتووریی كارەكتەرەكانی وەك میكی ماوس، چارلی چاپلین یان “ئەستێرەكان” – هێشتا ڕۆڵێكی سەرەكیی لە گفتوگۆ هاوچەرخەكانی بواری لێكۆڵینەوەى كولتووریی و سیاسییدا دەگێڕن.

بەكورتیی، وتارەكەى بنیامین كە ستایشی تەكنەلۆژیا، هونەر و مۆدێرنیتە دەكات، ئاراستەیەكی دیالەكتیكییە بەرەو بەرهەمی هونەریی. ئەگەرچی وەك باسمكرد پاشان دەستدەكات بە ڕەخنەگرتن لەخەسڵەتی وێرانكارانەى تەكنەلۆژیا، بەڵام تا سەردەمی نووسینی “تێزەكان دەربارەى چەمكی مێژوو”، تەكنەلۆژیا وەك هێزێكی ناوەكیی دەبینرێت كە تێگەیشتن و دەرككردنەكانمان دەگۆڕێت و لە كۆت و بەندە نەریتییەكان ڕزگاری دەكات[11]. بنیامین باسی فیلمیش دەكات كە توانای لەناوبردنی ئەو پەیوەندییە نەریتییانەى هەیە كە چواردەوری كولتووریان گرتووە و فیلم وادەكات تێگەیشتن و دەرككردنەكانی ئێمە ئاستێكی ئێجگار قوڵ وەربگرن. هەروەها دەڵێت قابیلییەتی بەرهەمهێنانەوەى تەكنیكیی هونەر كاریگەریی لەسەر ئەو گۆڕانكارییە هەبووە كە ئێمە چۆن لە هونەر تێبگەین و دەركی بكەین؛ ئەویش بەهۆى ئەوەى ئەم پرۆسەیە وایكردووە هونەر خەرمانە موقەدەسەكەى دەوری خۆى لەدەستبدات؛ چیتر هونەر كاڵایەكی تاقانە نییە تا هەستی ڕەسەنێتیی بگوازێتەوە و قورسایی نەریتە كولتوورییەكەى خۆى دابنێت. چینی باڵادەست هەمیشە پێویستی بە بەرگریكردن لە “هونەری موقەدەسكراو بە خەرمانە” هەیە وەك بەشێك لە پرۆسەى كۆنتڕۆڵ و دەسەڵاتی هەیمەنە و هەژموونی خۆى. تیۆدۆر ئادۆرنۆ و ماكس هۆركهایمەر هەمیشە پێداگرییان لەسەر ئەوە كردووە كە زاراوەناسیی ماركسیستیی دەبێت لەم وتارە دەربهێنرێت، بەڵام بنیامین بەهەموو دەستكاریكردنەكانیشییەوە ڕازی نەبوو ڕەهەندە ماركسیستییەكەى لاببات، بۆیە تا دوای مردنی بڵاونەكرایەوە.

وتاری “ئێدوارد فوكس” و دامەزراندنی دیالەكتیكی مێژوویی هونەر

وتاری “ئێدوارد فوكس: كۆكەرەوە و مێژوونووس”[12]، كە لە ساڵی 1937دا نووسراوە، تا ئەمڕۆش وەك یەكێك لە مشتومڕسازترین كارەكانی واڵتەر بنیامین ماوەتەوە. لەوانەیە بەو هۆیەوە بێت كە قورسە بە وردیی دەستنیشانی بكەیت ئەم وتارە لەسەر چی دەدوێت. سەرەڕای ڕوون و ئاشكرایی ناوونیشانی وتارەكە، كەچی زۆرینەى زۆری وتارەكە تەرخان نەكراوە ئەو كەسەى كە ڕۆشنبیرێكی گرنگی ئەو سەردەمە و ماركسیستێكی بەهەڵوێستی ناو سۆسیال دیموكراسیی بوو و سەرپەرشتیارانی دامەزراوەى فرانكفورت بۆ لێكۆڵینەوەى كۆمەڵایەتیی گوتوویانە ئەمە ڕەفتارێكی نادادپەروەرانەیە. هەرچۆنێك بێت، سەرەڕای ئەو تێبینییانەى بنیامین دەیانخاتەڕوو و لەسەریان دەنووسێت، كەچی فوكس لەلایەن مێژوونووسانی هونەر، چاپەمەنیی، ماركسیزم و هەرجۆرێكی دیكەى بواری لێكۆڵینەوەكان بە فەرامۆشیی دەسپێردرێت. ئێدوارد فوكس لەڕاستیدا بڵاوكارێكی گرنگ، سیاسەتمەدارێكی دیار، هاوڕێی باوەڕپێكراوی فرانتز مێهرینگ، كۆكەرەوە و مێژوونووسی هونەر، پەروەردە و كاریكاتێر بوو. ڕەنگە بنیامینیش بەو هۆیەوە ناوی ئێدوارد فۆكس: كۆكەرەوە و مێژوونووسی هەڵبژاردبێت، چونكە بۆخۆى زۆر سەرسام بوو بە شێوازی كۆكردنەوە، كە سەرجەمی پڕۆژەى “پاساژەكانی پاریس” (شاكارە بەناوبانگەكەى) لەسەر ئەم مۆدێلە دامەزراوە و نووسراوە. بەڵام لە كۆتاییدا، پێناچێت فوكس وەك نوێنەری ئەو شێوازە سەیربكات كە خۆى پێیدەگوت ڕێنیشاندەری مۆدێرنیتە و لەم وتارەى بنیامیندا خوێنەر زانیارییەكی زۆر كەمی دەربارەى هەستی ئاڵۆزی نووسەر بۆ پەیوەندیی نێوان كۆكەرەوە و جیهانێك دەستدەكەوێت كە پێكهێنەرەكەى بریتییە لە ئامادەیی كاڵا بەكاربەرییەكان و ئەو سیاسەتەی لەلایەن بەرهەمەكانیانەوە لەبندەستی باڵای سەرمایەداریدا دەستنیشان دەكرێت. لەوانەیە ئەوەى زۆر یارمەتیمان بدات لە وتارەكەى دەربارەى فوكس تێبگەین ئەوەیە كە بگەڕێینەوە بۆ تێڕوانینەكانی بنیامین دەربارەى مێژووی هونەر و میتۆدەكانی. بۆ ئەمەش، پێویستە بەشێكی زۆری دەقەكە لەبیر بكەین. بەڵام سەرەڕای ئەوەش، وتارەكەى فوكس وەك بەهێزترین تێڕوانین و ئایدیا دەمێنێتەوە بۆ ئەو شتەى دەتوانین پێیبڵێین دروستبوون و سەرهەڵدانی تواناكانی مێژوویەكی ماتریالیستیی و دیالەكتیكیی هونەر، كە لەم بەشەدا ڕوونی دەكەمەوە.

گرنگیدانی بنیامین بە مێژووی هونەر بۆ هەموو كەس زانراوە، وەك لەسەرەوە باسی یەكێك لە بەناوبانگترین نووسراوەكانیم كرد لەسەر كاری هونەریی. كتێبە بەناوبانگەكەى دیكەى بەناوی “سەرچاوەى درامای ماتەمی ئەڵمانیی” كە لە 1928 بڵاوبووەتەوە، بنیامین هەوڵی دامەزراندنی مۆدێل و ڕێكخستنی دەرككردنی ئێمە بۆ هونەر دەدات. بۆیە كاتێكیش باسی هونەر دەكات وەك بوارێكی سەربەخۆ و دابڕاو لە دیاردە مێژووییەكانی دیكە نایبینێت، وەكچۆن مێژوونووسیی باو – كە خۆى ناوی دەنێت مێژوونووسیی حاكمان (چینی باڵادەست) – ڕاهاتووە دیاردەكان لەیەك داببڕێت. هونەر لای بنیامین، دەچێتە ئەودیوی بەرهەمە هونەرییەكانەوە، كاتێكیش باسی هونەر دەكات بەتەنها مەبەستی لە وێنەكێشان، مۆسیقا، یان فیلم نییە، بەڵكو بە مانای گشتیی ئەدەبیات بەكاری دەهێنێت. دەبێت ئەوەشمان لەیاد بێت ئاراستەى بنیامین بۆ هونەر تا پێش ماركسیستبوونی، زیاتر ئاراستەیەكی ڕۆمانتیسیزمی شۆڕشگێڕانە بووە كە بەدوای دۆزینەوەى بەهەشتی ونبوو (دیارە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا) دەگەڕا، بەڵام بنیامین كاتێك بەرەو ئایدیای ماركسیزم دێت و هەردوو ئەو وتارەى لەم بەشەدا قسەیان لەسەركراوە بەرهەمی سەردەمی ماركسیزمن، بیر لە بەكارهێنانی تەكنیكەكانی بەرهەمهێنانەوەى هونەر لەپێناوی شۆڕشی سۆسیالیستیی و بیركردنەوەش لەڕابردوو (نەك سەدەكانی ناوەڕاست، بەڵكو كۆمەڵگای پێش مێژوویی: كۆمەڵگای بێچین)، وەك دامەزراندنی داهاتوو دەبینێت. بەڵام خودی ئەو ڕۆمانتیسیزمەى بنیامین هەڵیبژاردبوو، وەك میشێل لوویی ناویدەنێت: ڕۆمانتیسیزمی شۆڕشگێڕیی و ئەم ڕۆمانتیسیزمەش لە جەوهەری خۆیدا دژی سەرمایەداریی بوو، چونكە شۆڕشی فەڕەنسا، شۆڕشی پیشەسازیی، سەرهەڵدانی ئابووریی سەرمایەداریی، سەرهەڵدانی ڕەوتە شۆڤینیستییەكان و دەوڵەت نەتەوەى سەردەمی مۆدێرن و جەنگەكانی ئەوروپا، سەرجەمی بەها نەریتییەكانی لەناوبردبوو. ئیدی سەرجەمی ڕادیكاڵیزم بۆ گۆڕانكاریی، ببوو بە گۆڕانكاریی لە ناوەوەی دەروونی ئینساندا. لێرەوە بوو بنیامین ڕۆمانتیسیزمی وەك ڕەهەندی دژەسەرمایەداریی و دژەشارستانێتیی پیشەسازیی/مۆدێرن بینی، ئەڵبەتە ئەمەش بەو مانایە نەبوو كە بنیامین باوەڕی بە گەڕانەوە بۆ كۆمەڵگای دواكەوتوو هەبوو؛ بەپێچەوانەوە، تێپەڕاندنی مۆدێرنیتەى سەرمایەداریی/پیشەسازیی، بۆ بونیادنانی كۆمەڵگایەكی هۆمۆژێن و پێكەوەیی و پاشان بەچەمكە ماركسیستییەكان، كۆمەڵگایەكی بێچین بوو[13].

ڕەخنەى بنیامین لە مێژووگەرایی بەگشتیی گەڕانەوە و تێڕوانینی ئەویشی سەبارەت بە مێژووی هونەر دەگرتەوە. بنیامین هیچ كاتێك قبوڵی نەبوو مێژووی هونەر دابمەزرێنێت، چونكە پێیوابوو مێژووی هونەر واتا ڕووتكردنەوەى هونەر بۆسەر ئاستی ئێستاتیكا(جوانیناسیی)ی ڕووت. گرنگترین ڕێگا و دەرچوون لە نەریتی نووسینەوەى مێژووی هونەر دامەزراندنی پەیوەندیی نێوان سیاسەت و جوانیناسیی بوو بۆ ئەوەى بتوانین لەم ڕێگایەوە بەرهەمە هونەرییەكان بخەینەوە ناو سیاقە مێژوویی و كولتوورییەكانی خۆیانەوە. بێ هۆ نییە كاتێك بنیامین لە 1923دا دەڵێت: “لەڕاستیدا هیچ شتێك بەناوی مێژووی هونەر بوونی نییە” بەڵام دەبێت بیرمان بێت لێرەدا بنیامین باسی “مێژووێتیی (Historicity) بەرهەمە هونەرییەكان” دەكات، كە پاشان مارتین هایدیگەری فەیلەسوفی ئایدیالیستی ئەڵمانیی ستایشی ئەم نەریتە مێژووێتییە بۆ هونەر دەكات. لێرەوەیە بنیامین ڕەخنەى مێژووی كولتووریی/هونەریی دەكات و دەبێت ئەم نەریتەش لەلای مێژوونووسانی بواری هونەردا بدۆزینەوە، كە یەكێك لە ڕابەرە دیارەكانی، یاكوب بۆركهارتە.

یاكوب بۆركهارت و سەرچاوەكانی مێژووی كولتووریی

بینیامین لەڕێگای تێگەیشتن و گەڕانەوە بۆ ڕیشە و سەرچاوەكانی بەشی “مێژووی كولتووریی” لە زانكۆی بەرلین، گەیشت بە دانانی دەرەنجامی مێژووی دیالەكتیكیی كولتووریی. دەكرێت شوێنپێی دەستپێكی مێژووی كولتووریی لە سەردەمی لێكۆڵینەوەكانی یاكوب بۆركهارت (1818-1897) لە زانكۆی بەرلین لە ساڵانی سەرەتای 1840دا ببینینەوە. ئەوەش كاتێك بوو كە زانكۆ پڕببوو لە كاردانەوە دژ بە كاریگەریی و هەژموونی هێگڵ، لیۆپۆلد فۆن ڕانكە (1795-1886) و فەلسەفەى دواتری فریدریش ڤیلهێلم شێڵینگ (1775-1854) كەوتنە ڕەخنەگرتن لە فەلسەفەى مێژووی هێگڵ و پێیانوابوو ئەم فەیلەسوفە ڕۆڵی سوبژێكتیڤیتەى ئینسانیی لەبەرچاو ناگرێت و بەتایبەت شێڵینگ داوای “لەڕەگەوە هەڵكێشانی كەڵبە ترسناكەكانی هێگڵیانیزم”ی لە زانكۆی بەرلین كرد. چەمكی مێژووی كولتووریی یاكوب بۆركهارت لەنێو ئەم كەش و هەوا پڕ لە دژایەتیكردنەى فەلسەفەى هێگڵدا دروستبوو، بەڵام هەرگیز نەیتوانی بەتەواوی بەسەر هێگڵیانیزمدا زاڵ ببێت. بنیامین ستایشی كارەكەى بۆركهارتی دەكرد، بەتایبەت بەهۆى داهێنانی گێڕانەوە و حیكایەتی مێژوویی نا-هێگڵیی كە پەیوەندیی دوو ئاراستەی بەسەر سەردەمەكەدا دروستكردبوو لەجیاتیی پەیوەندیی نێوان سەردەمەكان. بۆركهارت لە كتێبەكەیدا بەناوی “كولتووری ڕێنیسانس لە ئیتاڵیا”[14] ئەم تیۆرە دادەمەزرێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا هەرگیز بۆركهارت بە تیۆری مێژووی كولتووریی خۆیەوە ڕیسك و مەترسییەكی جددیی بۆ سەر فەلسەفەی مێژووی هێگڵ دروست نەكردووە. تەنها نەیارێتیی بۆركهارت بۆ هێگڵ ئەوە بووە كە دڵنیایی ببەخشێت لەوەى مێژووی كولتووریی هەمیشە وەك ڕەوتێك یان تێزێكی هەستیار دەمێنێتەوە بەرانبەر بە كێشەكانی ناو فەلسەفەى مێژوو، لەبەرئەوە، پێیوابوو بەتەنها زەروور نییە لەڕوانگەى مێژووییەوە ڕەخنە لە هێگڵ بگرین بەڵكو دەبوو لەڕوانگەى فەلسەفییەوە ئەم كارە ئەنجام بدەین. ئەوەى بۆركهارت ئەنجامی دا، بەپێچەوانەوە، باڵادەستبوون، بەجێهێشتن و داهێنانێكی نوێ نەبوو بەسەر فەلسەفەى مێژووی هێگڵدا، بەڵكو تەنها هەڵگەڕاندنەوەی میتۆدی فەلسەفیی و حوكمە مێژووییەكانی فەلسەفەى مێژووی هێگڵ بوو[15].

لەبەرئەوە بەتەنها خەسڵەتی “سەرەنجامناسییانە” (teleology)ی ڕوانگەى هێگڵی وەك بەدیهاتنی ئایدیای ئازادیی، ڕەتنەكردەوە، بەڵكو بەرگریی لەو حوكمانە لەسەر گرنگیی كولتووری كۆنی یۆنانیی، ڕۆڵی كۆنستانتینی ئیمپراتۆر لە وەرچەرخانی مەسیحییانەى ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیی، ڕێنیسانس و ڕیفۆرمی ئایینیی دەكرد كە وەك پێچەوانەى هێگڵی دەبینی. بەڵام ئەم بەرپەرچدانەوەیەى هێگڵ گەلێك كێشەى بەجێهێشت كە خوێندكارەكانی دواتری بەتایبەت هاینریش ڤوێلفلین و پاشان ئابی ڤاربورگیش نەیانتوانی چارەسەری بكەن و ئەم ئەركە بۆ بنیامین بەجێما، هەڵبەت دەبێت لەبیرمان بێت كە بنیامین هەرگیز سەر بە قوتابخانەى بۆركهارت نەبووە. ئەگەرچی مێژووی كولتووریی، وانەبێت بیری لە ئۆبژێكتی مێژوویی نەكردبێتەوە و وەك هێگڵ خستبێتییە ڕیزی پێشكەوتنی ئایدیای ئازادییەوە، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانە وەك بنیامین باسی دەكات، بۆركهارت لە كتێبەكەیدا بەناوی “كوتووری ڕێنیسانس لە ئیتاڵیا” دەستدەكات بە سڕینەوەی ئۆبژێكتێك لەپێناوی ئۆبژێكتێكی دیكەدا و هونەری ڕێنیسان دەكاتە قوربانی مێژووی كولتووری ئەو قۆناغە. بۆیە دەربارەى پەیوەندیی فەلسەفە و مێژووی كولتووریی یان بەشێوەیەكی ڕوونتر ڕۆڵی تیۆر لە مێژوودا بۆركهارت بەڕوون و ئاشكرایی كەوتبووە ناكۆكیی و دژبەرییەوە[16].

وەك دەرەنجامێكیش، مێژووی كولتووریی بۆركهارت، هەم پشت بەفەلسەفەى مێژووی هێگڵ دەبەستێت و هەم نكوڵیشی لێدەكات. لەبەر ئەوە بەچاوخشاندنەوەیەكی ورد بە تیۆرەكەى بۆركهارت و خوێندنەوەى هەردوو كتێبی “كولتووری ڕێنیسانس لە ئیتاڵیا” و “چەند ڕامانێك دەربارەى مێژووی جیهانیی” (Weltgeschichtliche Betrachtungen) كە بە ئینگلیزیی بووە بە “چەند ڕامانێك دەربارەى مێژوو” (Reflections on history) ئاشكرای دەكات كە فەلسەفەى مێژووی هێگڵ لە ڕەتكراوەترین ڕەهەندیشدا ئامادەیی هەیە. مێژووی كولتووریی بۆركهارت جۆرە كوێرییەكی جەوهەرییانەى فەلسەفیی دادەمەزرێنێت. لەبەرئەوە، لەبەرانبەردا بنیامین بۆ “مێژووی دیالەكتیكی هونەر” دەگەڕێت كە توانای ئەوەى پێدەبەخشێت بەسەر ئەم كێشەیەدا زاڵ ببێت و لەهەمانكاتدا پێینەكەوێتە نێو نەریتی هێگڵییەوە و هاوكات ماتریالیتەى مێژوویی نەكاتە قوربانی ڕێكخستنی چەمكسازانە و مەفهومییانەوە.

هاینریش ڤوێلفلین (1864-1945) لە زانكۆی بازڵ دەبێتە جێگرەوەى بۆركهارت لەبواری مێژووی هونەردا. ڤوێلفلین گەشەى بە یەكێك لە جددیترین میتۆدۆلۆژییەكان بۆ لێكۆڵینەوە لە بەرهەمە هونەرییەكان وەك دیاردەی مێژوویی دا. كتێبەكەی بەناوی هونەری كلاسیكیی: دەروازەیەك بۆ ڕێنیسانسی ئیتاڵیی[17]، یەكەمجار لە ساڵی 1899 لە میونشن بڵاوبووەوە، كاریگەرییەكی گەورەى لەسەر لێكۆڵەرانی سەرتاسەری ئەوروپا بەجێهێشت و چەندین ئامرازی بۆ لێكدانەوەى مێژوویی خستەبەردەست كە ڤوێلفلین دواتر لە كتێبەكەی دیكەیدا بەناوی چەمكە بنچینەییەكانی مێژووی هونەر: كێشەى گەشەسەندنی ستایل لە هونەری نوێدا[18](1915) باسیان دەكات. ئەگەرچی ئەو ساڵانێك هەوڵی لابردنی پەیوەندییەكانی مێژووی هونەر بە مێژووی كولتوورییەوە دەدات، بەڵام لەجەوهەردا ئەوەى ڤوێلفلین لە دەقە تیۆرییەكانیدا دایدەڕێژێت ئاراستەی ئەوە بەرەو جوانیناسیی كانتیزمی نوێ كە تیایدا یەك بەدوای یەكداهاتنی سەرەنجامناسانە هەیە و هەروەها مێژووی هونەر خاوەنی شێوازی گەشەسەندنی خۆیەتی و هتد. بەمجۆرە، مێژووی هونەر دەكاتە بابەتێكی لێكۆڵینەوەی سەربەخۆ و تایبەتمەندییە فۆرماڵەكانی هونەریش دەبنە ئۆبژێكتی لێكۆڵینەوە. ئەگەرچی وەك كیگڵ دەڵێت كارەكەى ڤوێلفلن دابڕانێكی شۆڕشگێڕانە بوو لە دیسپلینی ئەكادیمیی مێژووی هونەر، بەڵام لەهەمانكاتدا فۆرمالیزمێكی پڕ لە كێشە بوو كە زیاتر گێڕانەوەى مێژوویی بۆ مێژووی هونەر دەگرتەبەر. وەك فریدریك ئانتاڵ باسی دەكات كە شیكارییە فۆرماڵە ڕوون و ڕاشكاوەكەى ڤوێلفلین… سامانی گەشەسەندنی هونەر كورت دەكاتەوە بۆ چەند كاتیگۆرییەكی بنچینەیی، چەند كڵێشەیەكی نمونەیی، و پاشان بەڕاشكاویی بەرەو ئاراستەی ئێستاتیكیی “هونەر لەپێناوی هونەر”دا دەڕوات[19]. كیگلیش بۆچوونێكی هاوشێوە دەردەبڕێت و دەێت كە لەلێكۆڵینەوەى بەرهەمە هونەرییەكاندا، یان دەبێت فۆرم وەك مێژوو لەقەڵەم بدرێت، یاخود مەترسی ئەوە هەیە ئەم بەرهەمانە كورت بكرێنەوە بۆ ئۆبژێكتە مێژووییەكانی نێو زنجیرەیەك مۆدێلی بێ زەمەن. ڕێگە بدەن ئێستا بگەڕێینەوە سەر پرسیارە سەرەكییەكە: ئایا بنیامین چۆن دەڕوانێتە ئاراستەكەى ڤوێلفلین؟

مامەڵەى بنیامین بەرانبەر بە ڤوێلفلین و گەشەسەندنی مێژووی كولتووریی كە دایمەزراندووە، مامەڵەیەكی دوولایەن بووە. لەسەرەتادا، واتا لە 1912، بنیامین ستایشی كارەكەى ڤوێلفلینی بەناوی هونەری كلاسیكیی كردووە، بەڵام كاتێك ئامادەى وانەكانی ئەو دەبێت لە میونشن، ئاراستەكەى ڤوێلفلین وەك كارەسات بۆ زانكۆی ئەڵمانیی دەبینێت. بەڕوانینی بنیامین ڤوێلفلین هەوڵدەدات مێژووی هونەر لە گێڕانەوەى حیكایەتە بایۆگرافییەكان یان هەلومەرجی ڕووتی سەردەمدا كورت بكاتەوە ئەگەرچی دەشیویست تێیپەڕێنێت، بەڵام جگە لەوەى نەیتوانی ئەم كارە ئەنجام بدات، لەبەرانبەردا لەڕێگای شیكاریی فۆرماڵی بەرهەمە هونەرییەكانی نێوان مێژووی هونەر و جوانیناسییەوە، دابڕان و درزێكی وەها قوڵ دروست دەكات كە ئەگەرچی نەیدەویست جوانیناسیی بەمێژوویی بكات، بەڵام دواجار دەرەنجامێكی مەترسیداری لێكەوتەوە ئەویش بەئێستاتیكاییكردنی مێژوو بوو[20].

چەندین هونەرمەندی دیكە كاریگەرییان لەسەر تێگەیشتنی بنیامین بۆ چەمكی مێژووی هونەر هەبووە، لەوانە ئالویس ڕایگڵ و ئابی ڤاربورگ (1866-1929) بوون، بەڵام سەرەڕای ئەمانە، دامەزراندنی “دیالەكتیكی مێژوویی هونەر” لەپرۆسەى شیكردنەوە و ڕەخنەكردنی ئەم مێژوونووسانەى بواری هونەر دورستبووە. من لێرەدا بەكورتیی باسی ئابی ڤاربورگ دەكەم كە بەهیچ جۆرێك نەیدەویست هونەر لە مێژووی كولتووریی لابەرێت، بەڵكو زیاتر هەوڵی ئاوێتەكردنی هەردووكیانی دەدا. لەبەرئەوە دەیگوت كولتووری مرۆیی مەیدانێكە بۆ دەركەوتنی ململانێی نێوان هەست و عەقڵ، ململانێیەكە دەبێتە هۆی ئەوەى بەشێك لە ڕەگەز و پێكهێنەرەكانی كولتووری كۆن بەشێوازی جۆراوجۆر بەردەوام بن و بمێننەوە. ئەگەر بمانەوێت لەم كێشە و ململانێیەى نێوان هەست و عەقڵ تێبگەین، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەركی زانستی كولتوور. لەم نێوانەشدا ئەركی هونەر لابردنی ناكۆكییەكانی نێوان هەست و عەقڵە كە هەمیشە ئەم ناكۆكییانە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین برینی سایكۆلۆژیی. ئەگەرچی بنیامین لەم دیدگایەش جیادەبێـتەوە و ڕەخنە لە ڤاربورگ دەگرێت.

چەمكی مێژووی كولتووریی لای بنیامین

واڵتەر بنیامین لە كتێبی “سەرچاوەى درامای ماتەمی ئەڵمانیی“دا مێژووی كولتووریی و بنەماكانی فەلسەفەى هیومانیستیی ڤاربورگ و قوتابخانەكەى هەم وەك ئاراستەیەكی نزیك وەردەگرێت و هەم ڕەخنەى لێدەگرێت. میتۆد و دەرەنجامەكانی ماتریالیزمی مێژوویی هەمان ڕۆڵ لە پڕۆژەى پاساژەكانی پاریسدا دەگێڕن، هەم ئاراستەی میتۆد و بەرنامەى لێكۆڵینەوە و هەم خزمەتكردن پێی وەك سوتەمەنییەكی ڕەخنەیی. هەردوو پڕۆژەكە چەمكی قۆناغەكانی كەوتن و گەشەسەندن، گەیشتن بە مەنزومەى ڕابردوو و ئێستا و پیادەكردنی تیۆری تەمسیل ڕەتدەكەنەوە. لەهەردوو پڕۆژەكەدا ڕەخنەیەكی فراوانتر لەم مێژووە دەبینرێت. كارەكەى بنیامین دەربارەى پاساژەكانی پاریس لەدایكبوونی ژمارەیەك وتار بوو دەربارەى پڕۆژەیەكی فراوانتر. لەبەرئەوە دەكرێت وتاری “ئێدوارد فوكس: كۆكەرەوە و مێژوونووس” وەك بیركردنەوە لە چەمكی مێژوو سەیربكرێت، چونكە لەناو ئەم وتارەدا ڕستەیەك بەرچاو دەكەوێت كە پاشان لە “تێزەكان دەربارەى چەمكی مێژوو”شدا دووبارە دەبێـتەوە: “هەموو دۆكۆمێنتەكانی شارستانێتیی لەهەمانكاتدا دۆكۆمێنت و شایەتیین لەسەر بەربەریزم و وەحشیگەرایی”[21]، ئەم وتارە دەرفەتێكە بۆ بنیامین تا لەڕێگای ڕەخنەى ماركسیستییەوە بۆ مێژووی كولتووریی، چەمكی دیالەكتیكی مێژوویی هونەر دابمەزرێنێت. لەم وتارەدا بنیامین ئیقتباس لە نووسراوەیەكی ئەنگڵس دەكات كە تیایدا ڕەخنە لە كەرت كەرتكردنی مێژوو و چەمكی گەشەسەندنی مێژوویی دەگرێت. بنیامین نووسراوەكەى ئەنگڵس وەك ڕەخنەگرتن لە مێژووگەرایی بەكاردەهێنێت. گریمانەى مێژووگەرایی گەشەى بەردەوامیی مێژوو لەبەر ئەوە ڕەخنەی لێدەگیرێت چونكە خەسڵەتی ڕامانئاسایانەى ئەزموونی خودی ئۆبژێكتی مێژوویی هەڵدەگرێت و ئەم ئۆبژێكتە لەناوەوەى فۆرمە داستانییەكانی گێڕانەوەدا نمایش دەكات. لە وتاری “ئێدوارد فوكس”دا دەڵێت:

“مێژووگەرایی وێنەیەكی ئەبەدیی ڕابردوو پێشكەش دەكات لەكاتێكدا ماتریالیزمی مێژوویی ئەزموونێكی دیاریكراو لەگەڵ ڕابردوودا دەخاتەڕوو – ئەزموونێك كە تاقانەیە. شوێنگۆڕكێی ئەم ڕەگەزە داستانییە و دانانی ڕەگەزی بونیادنەر بوونی هەلومەرج بۆ ئەم ئەزموونە دەسەلمێنێت و سەقامیگیری دەكات. ئەو هێزە سەرەكییانەى “لەقۆناغێكی زەمەنیدا” لەنێو ئەم مێژووگەراییەدا كۆت و بەند كراون، لەم ئەزموونەدا ئازاد دەكرێن. بۆ ئەوەى ئەزموونێك لەگەڵ مێژوودا كار بكات – مێژوویەك كە شتێكی سەرەكییە بۆ هەموو ساتێكی هەنوكە –  ئەوە ئەركی ماتریالیزمی مێژووییە ئەم كارە بكات. ماتریالیزمی مێژوویی ڕاستەوخۆ بەرەو وشیارییەكی زەمەنی ئێستا دەچێت، كە بەردەوامێتیی مێژوو دەتەقێنێتەوە”[22].

یەكەم جیاوازیی نێوان مێژووگەرایی و ماتریالیزمی مێژوویی بریتییە لە مانا زەمەنیی و چۆنایەتییەكانی ئەزموونی ڕابردوو لەنێوان ئەم دوو ڕەوتەدا. مێژووگەرایی جۆرە ئەزموونێكی ڕابردووی هەیە، كە وەك ئۆبژێكتێكی ئەبەدیی بۆ زەمەنی ئێستای دەبینێت و دەیەوێت هەلومەرجی ئێستا سەقامگیر بكات و ئەو نەزمەى هەیە، وەكخۆى بیهێڵێتەوە، لەكاتێكدا ماتریالیزمی مێژوویی ئەزموونێكی لەگەڵ ڕابردوودا هەیە كە تاقانەیە و هاوكات مەنزومەیەكی تێپەڕە. لە ماتریالیزمی مێژووییدا، ئۆبژێكتی مێژوویی دەوەستێت و لەجوڵە دەكەوێت تا ببێتە ئۆبژێكتێكی بەشدار لە ئەزموونی مێژووییدا. مەرجی ئەم ئەزموونەی زەمەنی ئێستاش بە ڕابردووەوە بریتییە لە هەلومەرجێكی “بونیادنەر” نەك گێڕانەوەى داستانیی. ئەمەش ئەو ڕێباز و شێوازەیە كە لە فۆرمی گێڕانەوەى “مۆنتاژ”ی مۆدێرنیستییدا لە كتێبی پاساژەكانی پاریسدا بەكارهێنراوە. بۆیە “پێكهاتە”ی ئەزموون و مێژوو بریتی نییە لە سەنتێزی هێگڵیی بۆ ئەزموون و مێژوو، كە تیایدا زەمەنی ئێستا خۆى لەنێو ڕابردووی خۆیدا دەناسێتەوە، بەڵام ئەزموونی شۆك ئەو شتەیە كە نە ئێستا نە ڕابردوو ناتوانن یەكتر لەنێو ئەزموونێكی بەیەكەوە چەسپاودا هەڵبگرن. بیركردنەوەكانی بنیامین دەربارەى ئەزموونی مێژوویی، گەڕانەوەیە بۆ چەمكی ئەزموون لای ئەنگڵس و ئەم چەمك و تێگەیشتنەش لە ئەنگڵس وەردەگرێت، لەكاتێكدا وتارەكەى دەربارەى “ئێدوارد فوكس”ـە و لەنیگای یەكەمدا خوێنەر وادەزانێت بنیامین قەرزارباری فوكسە. بەڵام كەمێك دواتر بە ڕاشكاویی دەڵێت كە تێگەیشتنەكەى فوكس، “دۆگماتیزمێكی كۆن و ئایدیایەكی ساویلكانەى دەرككردن” بەدەستەوە دەدات. ئەم ئەزموونە ڕێگا بە بنیامین دەدات چەمكی دیالەكتیكی مێژوویی هونەر/كولتوور دابڕێژێت، كە ئەزموونێكی نوێیە و هاوكات دژی بەردەوامێـتیی مێژووە كە بەرەو كارەسات ملی ناوە. واتا بەردەوامێتیی مێژوو كە بریتییە لە “هەر دۆكۆمێنتێكی شارستانێـتیی، دۆكۆمێنتیشە لەسەر بەربەریزم”، ئەمەش بەو مانایە، مێژوو تا ئەم ساتە لەبەرژەوەندیی حاكمان و چینی باڵادەست گەشەیكردووە و دژی چینی خوارەوەى كۆمەڵگا جوڵاوەتەوە. هونەر و مێژووی هونەریش هەم بەم ئاراستەیەى نووسینەوەى مێژوو لەبەرژەوەندیی چینی باڵادەستدا بەگەڕ خراوە.

بێ هۆ نییە بنیامین دەگات بەو دەرەنجامەى بڵێت: “ئاراستەكردنی مێژوو دژی ڕەوتی خۆى”. لێرەوەشەوە چەمكی دیالەكتیكی مێژوویی كولتوور بەكاردەهێنێت، بەڵام لێرەشەوە دەبێت ئاگامان لەوە بێت، دیالەكتیك نەك بەمانای هێگڵیی كە ئۆبژێكتەكان و ڕووداوەكانی ڕابردوو لەناو گێڕانەوەیەكی چەمكسازانەدا بەردەوام دەبن كە هەمیشە هەموو شتەكانی دیكە دەكاتە قوربانیی (بەڵێنی ئازادیی) و دەڵێت لەئێستادا بەدیدەهێنرێت. لای بنیامین، بەپێچەوانەى ڤاربورگەوە، دیالەكتیكی مێژوویی كولتووری بنیامین نایەوێت ئێستا لەدەستی بەربەریزمی ڕابردوو بپارێزێت لەڕێگای خستنەڕووی بەرزكردنەوەى چارەسەركردنی هێزە وێرانكەرەكان لە كارە كولتوورییەكاندا، بەڵكو بەپێچەوانەوە دەیەوێت ئەو ئۆبژێكتانەی كولتوور پیشان بدات كە توانای گەیشتن بە چەمكی كولتوور و تیایدا توانای گەیشتن بە ساتێكی وێرانكەرانەى بەربەریزمیان هەیە.

هێزە بابەتیی و ئۆبژكتیڤییەكانی چەمكی بیركەرەوەانەى ئەزموون لای بنیامین و چەمكی دیالەكتیكی مێژووی كولتووریی ڕێگامان بۆ خۆشدەكات لەهەر هیومانیزمێكی سەدەى نۆزدە كە پێگەى لەنێو ماتریالیزمی بۆرژوازیی دایە، دووربكەوینەوە كە بەجۆرێك لەجۆرەكان ڤاربورگیش سەر بەم ڕەوتەیە. بۆیە ئەركی مێژوونووسی ماتریالیستیی بریتییە لە “لێخوڕینی مێژوو بەئاراستەى پێچەوانەدا”، بەتەنها ڕابردووی ستەملێكراو ڕزگارناكات، بەڵكو هەروەها توانا هێزەكییە ڕزگاركەرەكانی ساتی ئێستاش دەخاتەڕوو.

---

پەراوێز و سەرچاوە:

[1] Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit

[2] Contextualizing Method

[3] بۆ خوێندنەوەى تێر و تەسەل و فراوانی ئەم دەقەى بنیامین و پەیوەندیی بەم سەردەمەوە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە سەر ئەم كتێبە:

Andrew Benjamin: Walter Benjamin and Art, Continuum, London and New York, 2006.

[4] Aura

[5] Historical Dialectic of Art From Below.

[6] Walter Benjamin, Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit, in Gesammelte Schriften, Herausgegeben von RoH Tiedemann und Hermann Schweppenhäuser, band 1-2, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1991, s.436.

تێبینیی: ئەم دەقە لەلایەن منەوە كراوە بەكوردیی و لەداهاتوویەكی نزیكدا، لەگەڵ لێكۆڵینەوەیەكدا بڵاودەبێتەوە.

[7] Howard Cygill, Walter Benjamin: The Colour of Experience, Routledge, London and New York, 1998, p.99.

[8] Authenticity

[9] Walter Benjamin, Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit, in Gesammelte Schriften, Herausgegeben von RoH Tiedemann und Hermann Schweppenhäuser, band 1-2, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1991.

[10] Die filmische Rezeption

[11] بۆ زانیاریی و وردەكاریی زیاتر لەسەر ئەم بەرهەمەی بنیامین، بڕواننە ئەم سەرچاوەیە:

Howard Eiland and Michael W Jennings, Walter Benjamin: A Critical Life, Harvard University Press, 2014.

[12] Eduard Fuchs, der Sammler und der Historiker

[13] بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر ئەم پرسە بڕوانە كتێبە: میشێل لوویی: شۆڕش؛ ڕاكێشانی برێكی قیتارەكەیە(دەربارەى واڵتەر بنیامین)، وەرگێڕانی: پێشڕەو محەمەد، چاپی ناوەندی ڕۆشنبیریی ڕەهەند، سلێمانی، 2019، بەتایبەت بەشی دوو بەناوی: شۆڕش دژی پێشكەوتن.

[14] Die Kultur der Renaissance in Italien

بەداخەوە بە زمانی ئینگلیزیی، بەهەڵە بە “شارستانێتیی ڕێنیسانس لە ئیتاڵیا” وەرگێڕدراوە، وشەى شارستانێـیی لە دوو ڕووەوە هەڵەیە، یەكەم بۆركهارت باسی كولتوور و مێژووی كولتووریی دەكات و دووەم چەمكی شارستانێتیی لە نەریتی ئینگلیزیدا تەعبیرە لە مێژووی شارستانێتیی پیشەسازیی، نەك كولتووری هونەریی و مێژووی مەعنەویی و فیكرییانەى كولتوور.

[15] بۆ زانیاریی زیاتر بگەڕێنەوە بۆ:                        

David S. Ferris, the Cambridge companion to Walter Benjamin, Cambridge, 2004, p.75.

[16] Jacob Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien, verlag: Alfred Kröner Verlag; Auflage: 12, 2009.

[17] Die klassische Kunst: eine Einführung in die italienische Renaissance

[18] Kunstgeschichtliche Grundbegriffe: Das Problem der Stilentwicklung in der neueren Kunst

بەئینگلیزیی بووەتەوە: “پرەنسیپەكانی مێژووی هونەر”

[19] Andrew Hemingway, Marxism and the History of Art, Pluto Press, London, 2006, p.56.

[20] Howard Caygill, Walter Benjamin’s concept of cultural history, in David S. Ferris, the Cambridge companion to Walter Benjamin, Cambridge, 2004, p.78.

[21] Walter Benjamin: Eduard Fuchs: Collector and Historian, New German Critique, No. 5 (spring, 1975), pp. 27-58.

[22] Walter Benjamin, Ibid, p.27-58.