رۆڵ و کاریگەری رێکخراوە بیانییەکان لە هەرێمى کوردستان

(1991- 2003)

ئاوات محەمەد ئەمین     

سەرەتایەکى پێویست

مەبەست لە رێکخراوە بیانییەکان لەم نووسینەدا ئەو رێکخراوە ناحکومییە جیهانییانەن کە لە ژێر چەندین ناونیشان و بە ئامانجى خێرخوازى و کۆمەک لە ساڵى 1991و دواتر هاتوونەتە کوردستان. لە پێناسەى گشتى بۆ رێکخراوە ناحکومییە نێودەوڵەتییەکان INGO وەک ئەوەى لە زۆربەى یاساکان و پەیڕەوى ناوخۆى رێکخراوەکاندا هاتووە؛ ئەو رێکخراوانە دەبێت ناحکومى و دوور لە قازانج و بەرژەوەندى بن و هەڵگرى هیچ بیروباوەڕێکى سیاسی و لایەنگرى ئاینى نەبن و لە سۆنگەى مرۆڤدۆستییەوە کار بۆ گەیاندنى خزمەتگوزارى و کۆمەک و هاوکارى بۆ ئەو کەس و گرووپانە بکەن کە پێویستییان پێیەتى لە ناوەوە و دەرەوەى وڵاتى خۆیان.

بناوانى دیاردەى رێکخراوى ناحکومى دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانى چەمکى کۆمەڵى مەدەنى و بەرفراوانبوونى رەهەندى فەلسەفى و بەکارهێنانەکانى لە سەدەى نۆزدەهەوە (هیگڵ و ئەلیکس دو تۆکفیل) تا بیرمەند و تیۆریستەکانى رۆژگارى ئەمڕۆ وەک ئەنتۆنى گیدنز و فۆکۆیاما. بوارى چالاکییەکانى کۆمەڵى مەدەنى زۆر فراوانن، هەر لە ئابوورییەوە تا سەندیکا کرێکارییەکان و میدیاى ئازاد و رێکخراوە کۆمەڵایەتییەکان دەگرێتەوە. کاریگەریشیان تەنیا لەدەرەوەى دەسەڵاتى سیاسی نابێت، بەڵکو زۆربەى جار لەڕێگەى درووستکردنى راى گشتى و گرووپەکانى فشار و میدیا و تەنانەت لیستى هەڵبژاردنەوە بەشدارى سیاسی دەکەن و دەسەڵات ئاراستە دەکەن.

لە رۆژگارى ئەمڕۆدا ئامار و زانیارییەکان باس لە ئاستێکى فراوان و ژمارەیەکى مەزنى رێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى دەکەن لە وڵاتانى ئەوروپا و ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکادا، بۆ نموونە تەنیا لە ئەمەریکادا نزیکەى سەد هەزار رێکخراو هەیە و زیاتر لە نۆ ملیۆن کەس پێیانەوە پەیوەستن. ئەو دیاردەیە ئەگەرچى لە وڵاتانى رۆژهەڵاتى ئیسلامى و عەرەبیدا تازەیە، بەڵام ئاماژەکان نیشانەى روو لە هەڵکشانى رێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى دەردەخەن بەتایبەتى لە تورکیا و ئێران و عێراق و مەملەکەتى مەغریبیدا. بۆ نموونە لە عیراقدا و تەنیا لە شارێکى وەکو کەرکوکدا تا ساڵى 2011 زیاتر لە شەش سەد رێکخراو هەبووە. لە هەرێمى کوردستانیشدا کە لە ساڵى 1991 ەوە تا رادەیەک سەربەخۆیی سیاسى و ئیدارى خۆى هەبووە، بە حوکمى ئاشنابوونى زووتر بە چەمک و دیاردەکە و کارکردنى رێکخراوە بیانییەکان بەچڕیى لە ناوچەکەدا، لەچاو بەشەکانى ترى عیراقدا پێشکەوتنێکى زیاترى پێوەدیارە و هەنگاوى سەرکەوتووى بەئاراستەى بنیاتنانى کۆمەڵگەیەکى تەندرووست ناوە و رۆڵ و نەخشى ئاشکراى لە سەرجەم بوارەکانى ژیانى سیاسى و کۆمەڵایەتى و فەرهەنگى و کلتووری کوردستاندا هەیە.

قسەکردن لەبارەى چەمکى کۆمەڵى مەدەنى و رێکخراوە ناحکومییەکانەوە لە کوردستان زۆر لەوە زیاتر هەڵدەگرێت کە لەم کورتە باسەدا رووماڵ بکرێت، بۆیە هەوڵ دەدەین بە دیاریکراوى باس لە بوونى رێکخراوە ناحکومییە بیانییەکان بکەین لە قۆناغى دواى راپەڕینەوە تا رووخانى رژێمى بەعس لە ساڵى 2003دا.

فریادرەسى لە ئاوارەییدا

سەرەتا و دیارترین دەرکەوتنى رێکخراوە بیانییەکان لە کاتى رەوە ملیۆنییەکەى گەلى کوردستاندا بوو لە سەرەتاى مانگى نیسانى 1991و دواتردا. جگە لە رێکخراوەکانى مانگى سوورى تورکى و ئیرانى، ژمارەیەک لە رێکخراوە جیهانییەکان خۆیان گەیاندبووە ناوچە سنوورییەکانى هەرێمى کوردستان بۆ پێشکەشکردنى فریاگوزارى خێرا بۆ خەڵکى ئاوارە و لێقەوماو کە دیارترینیان خاچى سوورى نێودەوڵەتى IRC و پزیشکانى بێسنوور MSF بوون.

هەر لە هەمان مانگدا ئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارى ژمارە 688 ى دەرکرد کە بەدوایدا ناوچەى ئارام و دژەفڕین (No Fly Zone) لە سەرووى هێڵى پانی 36 ەوە دامەزرا و دەسەڵاتى کوردى لەسەرجەم ئەو ناوچانەدا چەسپا کە حکومەتى ناوەندى عیراق لە کۆتایى ئەو ساڵەدا لێیان کشایەوە.

لەو ماوەیەى کە سەدان هەزار خێزانى کورد روویان لە سنوورەکان کردبوو یان خۆیان گەیاندبووە ناو گوند و شارەکانى ئێران، بایەخى سەرەکى رێکخراوەکان بریتی بوو لە گەیاندنى کۆمەکى هەرە پێویست بۆ مانەوە لە ژیاندا، وەک خۆراک و پۆشاک و دەرمان و خێوەت. بەشێکى زۆرى ئەو کۆمەکەى لەلایەن رێکخراوە خێرخوازییەکانى ئێران و تورکیاوە پێشکەش دەکران لەلایەن حکومەت و ئاژانسەکانى کۆمەکى جیهانییەوە دەنێردران و رادەستى ئەوان دەکران تا بەسەر ئاوارەکاندا دابەشبکرێن. وشەى “ئاوارە” و بەکارهێنانەکانى تا ئەمڕۆش بە چڕى هاتووەتەناو فەرهەنگى کوردییەوە و لە ئەدەبیاتى سیاسی و راگەیاندندا بۆ هەر حاڵەتێک بەکاردێت کە خەڵکى بەهەر هۆیەکى لەدەرەوەى دەسەڵاتى خۆیان ناچار بە جێهێشتنى شوێنى نیشتەجێبوونى خۆیان بکرێن. لە زاراوەى سیاسی و میدیایی جیهانییدا و بەتایبەتى لەلاى رێکخراوەکان دەستە واژەى “Internal Displaced Persons”   بەکاردێت و کورتکراوەکەشى بە IDP دەنووسرێت واتە “کەسانى ئاوارەى نێوخۆ” بۆ جیاکردنەوەیان لە Refugees  واتە پەنابەران کە ئاوارەى ئەودیو سنوور دەبن. بۆیە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەیسى رەوە ملیۆنییەکەى بەهارى 1991 بێجگە لە رێکخراوە ناحکومییەکان، ئاژانسە فریاگوزارییە نێودەوڵەتییەکانیش کە زۆربەیان سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکانن گەیشتنە ناوچەکە وەک UNHCR “کۆمیسارى باڵاى پەنابەرانى سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان” کە تا ساڵانێکى زۆر لە بەرنامەى فریاگوزارى و نیشتەجێکردنەوەى خێزانە ئاوارەکانى ئەودیو سنوور بەردەوام بوو. هەر لەو ماوە کورتەى ئاوارەییدا، رێکخراوە بیانییەکان توانییان سوود لەو توانا و کارامەییە ببینن کە لەناو کەسانى ئاوارەدا هەبوون و وەک هاوکار و کارمەند کار و ئەرکییان پێبسپێرن بەتایبەتى لە بوارى وەرگێڕان و هەماهەنگیدا. ئەمە سەرەتایەک بوو بۆ ئاشنابوونى خەڵکى کوردستان بە کارکردن لەگەڵ رێکخراوە بیانییەکاندا کە دواتر بە وردیی قسەى لەبارەوە دەکەین.

هەر لەم بارەیەوە پێم باشە دوو شت بەیادبهێنمەوە، یەکەمیان ئەوەیە کە بەشێکى زۆرى ئەو کۆمەکانەى لەلایەن نێوەندە خێرخوازى و کۆمەکبەخشەکانى ئەوروپاوە بۆ خەڵکى ئاوارە دەنێردران رادەستى دەزگا حکومییەکانى ئێران و تورکیا دەکران و ئەوانیش بە خواست و بڕیارى خۆیان پرۆسەى گەیاندن و دابەشکردنەکەیان ئەنجام ئەدا، بۆیە زۆرجارخەڵکى گلەییان لەو شێوازە دەکرد و لەو باوەڕەدابوون کە شمەک و کاڵاکان ئەوە نین کە لە نێوەندە خێرخوازییە ئەوروپاییەکان چاوەڕوان دەکرێت. بۆ نموونە تا ئێستاش کەس نازانێت داهاتى ئاهەنگى ئەو کۆمەڵە هونەرمەندەى گۆرانى Simple Truth یان پێشکەش بە گەلى کوردستان کرد چەند بوو وە چۆن دابەش کرا. دیاردەى دووەمیش بریتى بوو لە کۆکردنەوەى کۆمەک و باربوو لەلایەن دیاسپۆراى کوردى لە ئەوروپا و ئەمەریکا. ئەمەیان ئەگەرچى بەشدارییەکى کەم بوو بەڵام هەندێگ رێکخراو و گرووپى کوردى هەڵمەتى کۆکردنەوەى کۆمەکیان بۆ خەڵکى ئاوارە و لێقەوماوى کوردستان لە چەندین وڵاتى ئەورووپا دەستپێکرد.

رێکخراوە بیانییەکان لە هەر لایەنێک زیاتر دەیانزانی کە لەو رۆژەوە ئیتر هەرێمى کوردستان دەبێتە پێگەیەکى بەپیت بۆ چالاکییەکانى ئەوان و دەرگاى ناوچەیەکى کراوە لەبەردەمیاندا دەخرێتە سەر پشت، بۆیە لە ماوەى کەمتر لە ساڵێکدا، واتە لە 1992و دواتر، دەیان رێکخراو روویان لە هەرێمەکە کرد.

رێکخراوى بیانى چۆن دەچنە دەرەوەى وڵاتى خۆیان؟

ئەو رێکخراوانەى بەسیفەتى نێودەوڵەتى تۆماردەکرێن، لەسەر پرنسیپێک کاردەکەن کە بریتییە لە گەیاندنى خزمەتگوزارى بۆ ئەو خەڵکەى لە ژێر هەرەشەى کارەساتى سرووشتى یان مرۆییدان و پێویستى تەواویان بە دەستى هاوکارى و یارمەتى هەیە، بەتایبەتى کە حکومەتەکانیان یان دەسەڵاتدارێتى ناوخۆییان تواناى بەدەنگەوە هاتنى سەرجەم پێویستییەکانیان نەبێت. بە واتایەکى تر ئەو رێکخراوانە روودەکەنە ئەو ناوچانەى کە مایەى چەندین جۆر ریسک و سەرکێشى و مەترسین کە هەمیشە لەبەرچاویان گرتوون و زۆرجار روویداوە کە بۆ خۆیان بوونەتە قوربانى رفاندن و بارمتەگیرى و تەنانەت کوشتنیش، وەک لەچەندین وڵاتى جیهاندا هەتا ئەمڕۆش روودەدات و لە نەوەدەکانى سەدەى رابڕدووش لە هەرێمى کوردستان ژمارەیەک کارمەندى بیانى رێکخراوەکان تیرۆرکران نموونەى کامیرۆن و فنسنت و لیسی شمیدت.

 ئەم رێکخراوانە ئەگەرچى لەژێر ناوى دوور لە بەرژەوەندخوازى و لایەنگرى ئاینى و سیاسی تۆماردەکرێن، بەڵام لەراستیدا بەرژەوەندى دامەزرێنەر و ستاف و کەسانى هاوکار و پەیوەست بەخۆیانەوە لەبەرچاو دەگرن و لەو بڕە پارە (fund) و بودجەیەى لەلایەن دەزگا فەرمى و نافەرمییەکانى کۆمەک و باربوو بەخشەوە (donors) پێیان دەدرێت بۆ راپەراندنى پرۆژە و چالاکییەکانیان مووچە و خەرجى خۆیانى لێهەڵدەگرن وبەمەش داهاتێکى تایبەت بەخۆیان دەبێت کە جارى وا هەیە کەسانێک بۆماوەى بیست ساڵ و زیاتریش لە رێکخراوێکدا دەمێننەوە، بۆ نموونە هەر لەم هەرێمەى خۆماندا کەسانێک هەن بۆخۆیان ناسنامە و نازناوى رێکخراوەکەیان هەڵگرتووە هەروەک نازناوى خێڵ و نەسەب و لەوەتى هەن سەرۆک و بەڕێوەبەرى تاک و تەنیاى رێکخراوەکانیانن. ئەو بڕە پارەیەى رێکخراوەکان وەک بودجە بەدەستى دەهێنن لە پرۆسەى گواستنەوەیان بۆ دەرەوەى وڵاتى خۆیان ئاسانکاری تەواویان بۆ دەکرێت، بەتایبەتى کە زۆربەى جار جیاوازى نرخى دراوى بیانى بەرامبەر بە دراوى نێوخۆیی وڵاتە کارەساتبار و دواکەتووەکان یەجگار بەرزە.

هەر پەیوەست بە درووشمەکانى رێکخراوى بیانى لەڕووى دوورەپەرێزى سیاسی و ئاینییەوە، جێی ئاماژەیە کە ئێستاشى لەگەڵدا بێت هەندێک رێکخراو بەوە دەناسرێنەوە کە بانگەوازى ئاینى (تبشیر) دەکەن وەک “کۆمەڵەى نێودەوڵەتى کتێبى پیرۆز” کە زیاتر لە پانزە ساڵە لە کوردستاندا چالاکى هەیە و لەتەک چەند رێکخراوێکى تردا کە لەبوارى کۆمەک بە کەمئەندامان و راهێنانەوەى مناڵان و پەروەردە کاردەکەن ئاسانکارى و هاوکارى دیاریان بە کەنیسەى ئینجلیکانى کوردى کردووە.

راستە رێکخراوەکان راستەوخۆ چالاکى سیاسى ئەنجام نادەن، بەڵام ناڕاستەوخۆ لەژێر درووشمى پرۆژەى بنیاتنانى دیموکراسى و گەشەپێدانى مەدەنى ومیدیاى ئازاد و بڵاوکراوەى رووناکبیریدا، دەستە و گرووپى چالاکى سیاسى لەو کۆمەڵگەیانەدا بەرهەم دەهێنن کە دواجار لەسەر نەخشەى ململانێنى سیاسى رۆڵى بەچاویان دەبێت، نزیکترین نموونە لەم رووەوە بەشدارى چالاکانەى رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنییە لە رێکخستن و بەشداریکردنى خۆپیشاندانە فراوانەکانى وڵاتانى عەرەبى و تەنانەت عیراق و کوردستانیش. هەروەها چەندین رێکخراوى ناحکومی و مەدەنى لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانى عیراق لە 2005 و 2010 دا بە لیستى سەربەخۆ بەشدارییان کرد.

بەدرێژایی ئەو ماوەیەى رێکخراوە بیانییەکان لە کوردستان کاریان دەکرد (1991 -2003) لەلایەن حکومەتى ناوەندى عیراقەوە بە یاساغ دادەنران و لەئەگەرى دەستگیرکردنیاندا تۆمەتى سیخوڕى دەدرایە پاڵیان و هەندێک جاریش دەسەڵاتى بەعس لەرێی کەسانى بەکرێگیراوەوە دەستى لە کوشتنى کارمەندە بیانییەکاندا هەبووە. بۆیە ئەو رێکخراوانە لەڕێگەى سووریاوە بە زێیى خابوورا یاخود لە خاڵى سنوورى ئیبراهیم خەلیلەوە بە تورکیادا ئاودیوى کوردستانى عیراق دەبوون. بەحوکمى ئەوەى دەسەڵاتى کوردى لەسەرەتاى نەوەدەکانەوە هێشتا بەتەواوى دەسەڵاتێکى دامەزراوەیی نەبوو، هەروەها بەدەست چەندین گیروگرفتى گەورەى ئابوورى و سیاسى و ئەمنییەوە دەیناڵاند، بۆیە هاتوچۆى بیانییەکان بۆناو خاکى کوردستان تەنیا پێویستى بە تۆمارکردنى لاى دەزگاکانى ئاسایش و مەکتەبى پەیوەندییەکانى دەرەوەى حزب هەبوو. بەهەمان شێوەش لە راپەڕاندنى پرۆژە و چالاکییەکانیاندا کەمترین ئاستى هەماهەنگییان لەگەلڕ ئیدارە و دەسەڵاتەکانى هەرێمدا هەبوو.

بوارەکانى چالاکیی رێکخراوە بیانییەکان

هەروەک پێشتر ئاماژەمان بۆکرد، لە قۆناغى ئاوارەییدا چالاکییەکان بریتى بوون لە پێشکەشکردنى کۆمەک و خزمەتگوزارى خێرا و پێویست بەڵام لەدواى گەڕانەوەى خەڵکەکە بۆ سەر زێد و ماڵى خۆیان رێکخراوە بیانییەکانیش بەرنامەکانى خۆیان بەگوێرەى پێداویستییەکانى قۆناغەکە و رێنمایی و مەرجەکانى لایەنە بودجە بەخشەکان دادەڕشت. لە سەرەتاى ساڵى 1992 ەوە رێکخراوەکان بە رێژەیەکى خێرا روویانکردە کوردستان پاش ئەوەى لە کۆتایی ساڵى 1991دا حکومەتى بەعس سەرجەم دامودەزگاکانى لە هەرێمى کوردستان کشاندەوە و جۆرێک لە ئارامى و ئاسایش ناوچەکەى گرتەوە، لەو ساڵە بەدواوە دەتوانین بەرنامە و چالاکییەکانى رێکخراوە بیانییەکان بەسەر چوار قۆناغ یان جۆردا پۆلێن بکەین بەم شێوەیە:

–        بەرنامە و پرۆژەى کورت مەودا، زیاتر ئەو چالاکیییانەى دەگرتەوە کە دەچووە خانەى خزمەتگوزارى کورتخایەنەوە وەک دابەشکردنى کەلوپەل و پێداویستى نیشتەجێکردنەوە و فریاگوزارى تەندرووستى.

–        بەرنامە و پرۆژەى دوور مەودا، ئەمەش ئەو پرۆژانەى دەگرتەوە کە بایەخیان بە دروستکردنى قوتابخانە و کلینیک و پرۆژەى ئاو و ئاوەدانکردنەوەى ژێرخانى ئابوورى بەتایەتى لە گوندەکاندا دەدا. ئەڵبەت دەکرێت پرۆژەکانى تایبەت بە چالاکییەکانى هەڵگرتنەوەى مین بخرێنە ئەم چوارچێوەیەوە.

–        بەرنامەى بایەخدان بە گرووپ و کەسانى پەککەوتە و کەمئەندام و خێزانە نەدارەکان. ئەمەش ئەو پرۆژانەی دەگرتەوە کە لە زاراوەى رێکخراوەکاندا بە پرۆژەکانى تایبەت بە (vulnerable groups) ناودەبرێت. ئامانجى سەرەکى لەم جۆرە بەرنامانە بریتییە لە دەستگیرۆیى کردنى ئەو گرووپانە لەرێگەى هۆشیارکردنەوە و راهێنان و بەخشینى قەرز بۆ پرۆژەى بەرهەمهێنى بچووک بەمەبەستى تێکەڵبوونیان بە تەواوى کۆمەڵگە و بەشداریکردن لە بەدیهێنانى فەزایەک لە یەکسانى و رێزى هاوبەش لەرێگەى گۆڕینى دید و روانگەى هەڵەى باو لەناو کلتوورى کۆمەڵگەدا بەرامبەر بەو کەس و گرووپانە، وەک کەمئەندامان و بێوەژنان و تووشبووان بە نەخۆشى دەروونى.

–        بەرنامە و پرۆژەى تایبەت بە بوارى پەروەردەیی و گەشەپێدانى تواناى لاوان و بڵاوکردنەوەى هۆشیارى مەدەنى و راهێنان لەسەر کارى میدیایی و هۆشیارى یاسایی بەتایبەتى لەو چوارچێوەیەى بە پشتگیرى یاسایی مەدەنى (civil advocacy) بۆ گرووپە کۆمەڵایەتییەکان ناودەبرێت.

لەماوەى شەڕى ناوخۆ و نائارامییەکانى کوردستاندا (1994-1998) رێکخراوەکان لە کار و چالاکییەکانى خۆیان بەردەوام بوون ئەگەرچى زۆربەى جار هەڕەشە و مەترسى دەگەیشتە ئەوان و لە هەندێک شوێن ناچار دەبوون کارەکانیان راگرن تەنانەت رێککەوتووە کە بەشێک لەو پرۆژە خزمەتگوزارییانەى ئەنجامیان ئەدا ئەکەوتنە بەر هێرش و زیانى لایەن شەڕکەرەکان. بەشێوەیەکى گشتى لەگەلڕ بەرەوپێشچوونى رەوشى ئیدارى و دەسەڵاتى هەرێم، رێکخراوەکان لەکار و چالاکییەکانیان کەمتر سەربەخۆ دەبوون لە هەمان کاتدا زۆر زەحمەت بوو خۆیان لە کارتێکردن و دەستێوەردانى حزب و بەرپرسە باڵادەستەکان رزگاربکەن، بەتایبەتى لەڕووى دیاریکردنى شوێنى پرۆژەکان و دەستوەردان لە دامەزراندنى کارمەندە نێوخۆییەکان و مەرجدانان لە پێشکەشکردنى کارئاسانى ئیدارى و فەرمى پێویست بۆ راپەراندنى کارەکانیان.

خاڵێکى ترى پەیوەست بە قۆناغبەندى بەرنامە و پرۆژەکانى رێکخراوەکان بریتییە لە مەرجەکانى لایەنە پارە بەخشەکان کە لیستى ئەولەوییەت و پێویستیەکان دیاریدەکەن بۆ هەر قۆناغ و لەهەر ناوچەیەک و لەسەر هەر ئاستێک. بۆ نموونە رێکخراوى ECHO ى سەربە یەکێتى ئەوروپا و DFID ى بەریتانى پشتگیرى بەرنامەى ئاوەدانکردنەوە و خزمەتگوزارى کۆمەڵایەتیان ئەکرد بەڵام OFDA و OXFAM کە دوو ریکخراوى پارەبەخشى ئەمەریکى و ئەورووپى هاوبەش بوون زیاتر بایەخیان بە بەرنامەى درێژخایەن ئەدا وەک نیشتەجێکردنەوە و بنیاتنانى ژێرخانى ئابوورى.

هەر لەم بابەتەوە رەنگە چەندین پرسیار بێتەپێش لەوانەش؛ ئایا پێشنیارکردن و دیاریکرنى پرۆژەکان بە چ میکانیزم و شێوەیەک ئەنجام دەدران؟ ئایا چۆن و بە چ رێگەیەک پێداویستییەکان دەستنیشان دەکران؟ لە سەر چ بنەمایەک شوێن و گرووپە سوودمەندەکان (beneficiaries) هەڵدەبژێردان، لەکاتێکا رێکخراوە بیانییەکان تازە هاتبوونەوە ناوچەکە و پێشتریش هیچ نوێنەرایەتى و هاوکارێکى ئەوتۆیان لە هەرێمەکەدا نەبووە؟

ئەوەى جێى سەرنجە، تا ساڵى 1997 رێکخراوەکان بۆخۆیان پێشنیازى پرۆژەکانیان ئەکرد و کارمەند و ستافى ناوخۆیی تەنیا هاوکارییان دەکردن لە کۆکردنەوە و ئامادەکردنى زانیاریدا. ئەو جۆرە شێوازە لە کارکردن کە سەربەخۆیی تەواوى ئەدا بە رێکخراوەکان، نیشانەى سیستمێک بوو کە خۆى لە کۆپیکردنەوەى بەرنامە و چالاکییەکان ئەبینیەوە لە شوێنە جیاجیاکانى جیهان کە لەڕووى کارەسات و کێشە و پێویستییەوە تا ڕادەیەک لەیەکتر دەچوون بۆ نموونە ئەفغانستان و فەلەستین. لە ساڵى 1997 بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش ژمارە 986 ناسراو بە “بەرنامەى نەوت بەرامبەر بە خۆراک” چووە بوارى جێبەجێکردنەوە و دەرگایەک لە فەرەحى بەڕووى خەڵکیدا کرایەوە و ئاسۆیەکى نوآ لە ژیانى سیاسى ئیدارى لە هەرێمى کوردستان بەدەرکەوت بەتایبەتى کە رێژەى 13% لە کۆى داهاتى بەرنامەکە بۆ سێ پارێزگاکەى هەرێم تەرخانکرا. هاتنەناوەوەى ئاژانسەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان بەشێوەیەکى بەرفراوان و کاریگەر هەموو بوارەکانى خزمەتگوزارى و ئاوەدانکردنەوە  و گەشەپێدانى گرتەوە بە هاوکارى و هەماهەنگى حکومەتى هەرێم.

ئیتر رۆڵ وکاریگەرى رێکخراوە بیانییەکان تا دەهات رووى لە کزى دەکرد و ناچاردەبوون لەژێر کارتێکردنى سیستم و بەرنامەى کارکردنى نەتەوە یەکگرتووەکان هیچ پرۆژەیەک بەبآ رەزامەندى و هەماهەنگى حکومەتى هەرێم جێبەجێنەکەن. لەهەمان کاتدا نوێنەرایەتى نەتەوە یەکگرتووەکان لە هەر شارێکى هەرێم نووسینگەى هەماهەنگى لەگەلڕ رێکخراوە بیانیەکان دامەزراند و کۆبوونەوەى رێکوپێک و بەردەوامیان دەکرد بەئامادەبوونى نوێنەرایەتى فەرمى حکومەتى هەرێم. ئەو بوارە سەرەکییانەى ئاژانسەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان کاریان تیادەکرد ئەوەندە بەرفراوان بوون کە رێکخراوەکان ناچار بوون بیر لە دوو رێگە و شێوازى کارکردنى تر بکەنەوە؛ یەکەمیان پێکهێنانى رێکخراوى ناوخۆیى هاوبەش local partners و دووەمیشیان بایەخدان بەبوارى هۆشیارى کۆمەڵایەتی بەتایبەتى ئافرەتان و گەنجان.

ئەو ئاژانسانەى نەتەوە یەکگرتووەکان کە زۆرترین رۆڵ و کاریگەرییان هەبوو لە راپەڕاندنى بەرنامەى نەوت بەرامبەر بە خۆراک بریتین بوون لە؛ WFP لە بوارى دابینکردنى خۆراک و WFO لەبوارى کشتوکاڵ و ئاودێرى UNOPS تایبەت بوو بە ئەنجامدانى پرۆژەى جۆراوجۆر و هەڵگرتنەوەى مین، UNICEF بۆ چالاکى پەروەردەیی و قوتابخانەکان و UNHCR بۆ نیشتەجێکردنەوە و هاوکارى ئاوارە، UNDP بۆ پرۆژەکانى وزە و کارەبا و گەشەپێدان، WHO لە بوارى تەندرووستیدا.

رێکخراوە ناوخۆییەکان لەبەرامبەر پاشەکشەى بیانییەکاندا

چەمکى “localization” واتە بەناوخۆییکردن بەماناى دەستبەرداربوونى رێکخراوە بیانییەکە نایەت لە ناسنامە و پێگە و رۆڵى خۆى، بەڵکو زیاتر بەمەبەستى پێکهێنانى رێکخراوێکى ناوخۆیی سێبەرە کە هاوشێوە و هاوئامانجى رێکخراوى دایک بێت بەڵام لە وڵاتى دوورەدەستدا. بۆ نموونە رێکخراوى Handicap International Belgium ى بەلجیکى لە ساڵى 2004 و لەژێر رێنمایی ستافى بیانى و کارمەندە ناوخۆییەکاندا بەفەرمى ناوى ئۆفیسى خۆى لە هەرێمى کوردستان گۆڕى بۆ “رێکخراوى کوردستان بۆ راهێنانەوەى کەمئەندامان” کە بە KORD ناسراوە بەڵام لەڕووى دابینکردنى بودجە و پەیوەندى بە لایەنە پارەبەخشەکان و ئامادەکردنى پێشنیاز proposal و راهێنانەوە پشت بە رێکخراوە سەرەکییەکە دەبەستێت لە بەلجیکا، ئەمە لەکاتێکا رێکخراوێکى تر بە هەمان ناوەوە لە فەرەنسا Handicap International France هەیە. یەکێکى تر لەو بوارانەى زۆرترین رێکخراوى هاوشێوە و هاوبەرنامەى لە کوردستاندا بەدیهێنا بریتیى بوو لە هەڵگرتنەوەى مین و تەقەمەنى و هاوکاریکردنى قوربانیانى مین کە لە سەرەتاوە تەنیا رێکخراوى MAG ى بەریتانى هەبوو بەڵام دواتر چەندین رێکخراوى ناوخۆییى هاوشێوە درووستبوون وەک “سۆلیدارێتى” و تەنانەت بەڕێوەبەرێتییەکى فەرمى بۆ هەمان مەبەست پێکهات کە تا لە ئێستاش کارو چالاکى بەردەوامە. بەهەمان شێوە رێکخراوى NPA ى نەرویجى نزیکەى دە ساڵە بە سەربەخۆیی بەرنامەکانى بەڕێوەدەبات بەڵام لەرووى پەیوەندى بە دۆنەر و هەندێک بەرنامەى راهێنانەوە لە رێکخراوە ئەسڵیەکە دانەبڕاوە.

شایەنى باسە هەندێک رێکخراوی نێوخۆیی هەبوون کە ناسنامەى کوردى یان کوردستانی بوونیان پێوەبووە و لەدەرەوەى وڵات دامەزرێنرابوون یاخود لە دەستەى دامەزراندنیاندا کەسانى بیانى هەبوون، بەهەمان سیستم و شێوازەکانى رێکخراوە جیهانییەکان کاریاندەکرد و توانیان شوێنى رێکخراوە جیهانییە هاوشێوەکەى بگرنەوە وەک “مناڵپارێزى کوردستان” KSC  کە هیچى لە مناڵپارێزى بەریتانىSCF کەمترنەبووە لە رووى کار و بەرنامەوە لەسەر ئاستى کوردستان.

لەگەڵ دەرکەوتنى کاریگەرى ئەرێنى بەرنامەى نەوت بەرامبەر بە خۆراک و باشبوونى ئاستى ژیان و گوزەرانى خەڵک و روو لە توانایی حکومەتى هەرێم، تا ساڵى 2002 لە دەیان رێکخراوى بیانى تەنیا چەند دانەیەکیان لە کوردستان لێ مایەوە و هەموویان بەرنامەکانیان کۆتایی پێهێنا و گەڕانەوە بۆ وڵاتى خۆیان یاخود لەرێگەى بەناوخۆییکردنەوە چالاکییەکانیان درێژەپێدا کە زیاتر سرووشتى بەرنامەى گەشەپێدانى مرۆیی و هۆشیارى کۆمەڵایەتى و پەروەردەى مەدەنییان هەبوو. لە دواى رووخانى رژێمى بەعس لە نیسانى 2003 دا و کۆتایی پێهێنانى بەرنامەى نەوت بەرامبەر بە خۆراک لە هەمان ساڵدا، تەنانەت لایەنە کۆمەک بەخش و دۆنەرەکانیش چى تر کوردستانى عیراقیان وەک ناوچەیەکى جێبایەخ و پێویستى نەدەخستەڕوو دەرنجام گرفتى بەدەستهێنانى بودجە بەشێوەیەکى جیدى رووى لە رێکخراوە بیانییەکان کرد.

رێکخراوە بیانییەکان چییان هێنا و چییان بەجێهێشت؟

وەک هەر دیاردەیەکى تازە و خوازراو کە دێتە ناو کایەى کۆمەڵایەتى و ژیانى گشتییەوە، دەرکەوتنى رێکخراوە بیانییەکان دیاردەیەکى تەواو نوآ بوو بەلاى کۆمەڵگەى کوردییەوە بۆیە هەر لە سەرەتاوە بە یەک دیدى هاوبەشەوە هەموو خەڵک لێیان نەڕوانى و تێگەیشتن و کاردانەوەشیان بەرامبەرى جیاواز بوو. ئەو پێناسە و تێگەیشتنەى کە رێکخراوەکان دەیانویست لاى کۆمەڵگەى کوردستانى بەرامبەر بە خۆیان بیخوڵقێنن بریتى بوو لە ناسنامەى مرۆڤدۆستى و هاوکارى و مەدەنییەت، بەڵام ئایا لەو مەبەستەدا سەرکەتوو بوون؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە کە زۆرجار نەک تەنیا لەبارەى رێکخراوە ناحکومییە بیانییەکانەوە، بەڵکو بۆچوونى جیاوازى لەسەر رێکخراوە ناوخۆییەکان و خودى چەمکى کۆمەڵى مەدەنى  درووستکردووە.

پرسیارى سەرەکى لەبارەى بوونى رێکخراوەکانە وەک دامەزراوەى سەربەخۆ لەدەرەوەى دەسەڵاتى حکومەت و حزب بەوەى کە تا چەند بەرنامە و پرۆژەکانیان دوور لە بەرژەوەندى تایبەت و ئامانجى سیاسی و ئاینى جێبەجێ دەکەن. هەروەها پرسیار لە پرنسیپى کارى خۆبەشە کە بەداخەوە لاى ئێمە هێشتا نەبووەتە بەشێک لە کلتوور و لە فەرهەنگى کۆمەڵایەتیماندا کارى خێرخوازى هێشتا وەک دەستپێشخەرى تاکى خێرەومەند زیاتر بە پاڵنەرى ئایینەوە پەیوەستە بۆیە خەڵکانێک هەبوون بەگومانەوە دەیانڕوانییە بوونى رێکخراوە بیانیەکان و کار و بەرنامەکانیان لە هەرێمى کوردستان.

رێکخراوە بیانییەکان، سەرەڕاى هەر رەخنە و سەرنجێکى نەرێنى لەبارەى کارەکانیانەوە، بەڵام بۆ مێژوو پێویستە چەند راستییەک وەبیربهێنینەوە کە شایەتى بۆ رۆڵى ئەرێنى و کاریگەرییان ئەدەن لەسەر کۆى رووداوەکان و ئاڵوگۆڕە سیاسییەکان لە قۆناغێکى هەستیارى مێژووى گەلى کوردستان کە لە دواى راپەڕنى بەهارى 1991 وە دەستى پێکرد و تا ئەمڕۆش ئاسەوارەکانى هێشتا بەتەواوى نەڕەوینەتەوە.

ئەو دەمەى ملیۆنەها مرۆڤى ئەم کوردستانە لەژێر هەرەشەى رژێمى فاشى و دڕندەى بەعس و لە ترسى دووباربوونەوەى ئەنفال و هێرشى چەکى کیمیاویدا ماڵوحاڵ و زێدى خۆیان بەجێهێشت و تەسلیمى چارەنووسێکى نادیاربوون، لەو رۆژگارەدا نە جیهانى عەرەب و نە رێکخراوە ئیسلامییەکان ورتەیان لێوەنەهات و وەک هەمیشە خۆیان لەئاست تاوانەکان کەڕکرد. ئەوە رێکخراوە بیانییەکان بوون کە لەوڵاتانى ناموسڵمانەوە بە کۆمەکى حکومەتەکانیان و خەڵکى خێرخواز و تەنانەت کەنیسەکانیشیان بەهاناى گەلێکى موسڵمانەوە هاتن. بەهەمان شێوەى هەڵوێستى فەرمى حکومەتەکانیان بەتایبەتى فەرەنسا و بەریتانیا گەلانى ئەوروپا و ئەمەریکا هاوسۆزى خۆیان بۆ گەلى کوردستان دەربڕى.

راستییەکى تر ئەوەیە کە ئەو حەوت ساڵەى دواى راپەڕین (بەر لە بەرنامەى نەوت بەرامبەر بە خۆراک) ساڵانى نەهامەتى و برسێتى و هەژارى بوو دەرنجامى ئەو هەلومەرج و بارودۆخە سیاسی و ئابوورییەى دواى جەنگى دووەمى کەنداو و دەرپەڕاندنى سوپاى داگیرکەرى عیراق لە کوێت لە ئادارى 1991دا بەسەر عیراقدا هاتبوو. رێکخراوەکان کە روویان لە کوردستان کرد خەڵک لەئەوپەڕى شپرزەییدابوون و دەسەڵاتى کوردیی لەئەوپەڕى کەمدەرامەتى و بێ ئەزموونى حوکمڕانیدا بوو، بۆیە بەشداری کەم وزۆرى ئەو رێکخراوانە لە فریاگوزارى و پرۆسەى بنیاتنانەوەى ژێرخانى ئابوورى هەرێمەکە مایەى ستایش و پێزانینە.

خاڵێکى ئەرێنى تر لەو فەزا کراوەیەدا دەرئەکەوت کە بەرووى کۆمەڵگەى کوردستانیدا کرایەوە بەدرێژایی ئەو ماوەیەى کە هەرێمى کوردستان لەدەرەوەى دەسەڵاتى حکومەتى بەعس بوو. لە گەلڕ هاتنەناوەوەى رێکخراوە بیانییەکاندا، هەلێکى لەبار رەخسا بۆ رۆژنامەوانان و لێکۆڵەرەوان و تەنانەت چالاکوانە سیاسییەکان بۆ سەردانیکردنى کوردستان و لەنزیکەوە ئاگاداربوون لە راستییەکان و واقیعى هەرێمەکە. لەبارەیەوە سەدان کتێب و هەزاران لێکۆڵینەوە ووتار و فیلمى دۆکیومێنتارى بەرهەمهێنران کە دۆزى رەواى کوردى بە جیهانى دەرەوە ناساند و پەردەى لەسەر زۆر لایەنى شاراوە و کپکراوى مێژووى نزیک و پڕ کارەساتى ئەم گەلە هەڵماڵى. شایەنى باسە لەناو رێکخراوەکاندا پسپۆر و کارمەندى بیانى جیاجیا هەبوون کە هەندێکیان دواتر و لەژێر ناسنامە و ناونیشانى جیاوازدا هاتنەوە بۆ عیراق وکوردستان بەتایبەتى لەگەڵ نوێنەرایەتى نەتەوە یەکگرتووەکان لە عیراق ویاخود لەگەلڕ سوپاى ئەمریکا و هێزەکانى هاوپەیمانان و نێردە دیپلۆماسییەکان و کۆمپانیاکاندا. ئێستاش کەسانێکى بیانى لێرەولەوێ دەبینرێن کە پێشتر لە رێکخراوەکاندا کاریانکردووە بەڵام لە کوردستان نیشتەجێبوون و وەک هاوڵاتى ئەم هەرێمە ژیان دەگوزەرێنن.

رێکخراوە بیانییەکان چەمک و فەهەنگى کۆمەڵى مەدەنییان لە هەرێمى کوردستاندا کرد بە واقعێکى زیندوو، بەتایبەتى دواى پرۆسەى بە لۆکاڵکردنى چەندین رێکخراوى بیانى و یارمەتیدانى سەدان رێکخراوى نێوخۆیی لە درووستبوون و گەشەپیدانیان کە دواتر حکومەت و پەرلەمانى کوردستان چەندین یاسا و رێنماییان لەبارەوە دەرکرد و ئەمڕۆش هەموومان شایەتى بۆ رۆڵى رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى ئەدەین لە ژیانى سیاسی و کۆمەڵایەتى و کلتوورى کۆمەڵگەى کوردستاندا.

سەبارەت بە هەندێک دەرهاویشتەى کۆمەڵایەتى و ئابوورى کە لە ئەنجامى دەرکەوتنى رێکخراوە بیانییەکان و تەشەنەکردنیان لە کوردستاندا پەیدابوون جێى خۆیەتى ئاماژە بۆ چەند لایەنێک بکەین؛ دیارترینیان دەرکەوتنى توێژێکى کۆمەڵایەتى نوآ بوو کە پێیان دەوترا کارمەندى نێوخۆیی local staff، ئەوانەى لەسەر ئاستى جێبەجێکردنى پرۆژەکان کاریان دەکرد بە پۆست و پلەى جیاجیا کە زۆربەیان بەناوە بیانییەکان دەناسرانەوە وەک گارد، درایڤەر، مۆنیتەر، لۆجیستیک، کۆئۆردینەیتەر، ئەدمین و……هتد. ئاستى ستاندەردى مووچە لە رێکخراوەکاندا بەبەراورد لەگەلڕ مووچەى فەرمانبەر و کرێکارى ناوخۆ زۆر بەرز بوو، ئەمەش هانى خەڵکى ئەدا لەچەندین رێگەوە هەوڵ بدەن دەستیان لە کارێگ گیربێت لە رێکخراوەکاندا کە لەناوخەڵکیدا بەزاراوەى باو پێیان دەووت”مونەزەمە”. بۆ نموونە لە ساڵى 1997 مووچەى کارمەندێکى پلە ناوەند لە رێکخراوێکى بیانى نزیکەى 125 دۆلار بوو کە دەیکردە نزیکەى 2500 دینارى سویسرى، لەکاتێکا مووچەى مامۆستایەکى ئامادەیی تازە دامەزراو 250 دینارى سویسرى بوو (نزیکەى 12 دۆلار). ئەمەش وایکرد بەشێکى زۆر لە توانا ناوخۆییەکان واز لە خزمەتکردن لەبوارى گشتیدا بهێنن و روو لە رێکخراوەکان بکەن بەتایبەتى دەرچووى کۆلێژەکانى زمان و ئەندازیارى و پزیشکى و ژمێریارى کە بووە هۆى درووستبوونى کێماسى لە کادرى تەکنیکى و زانستى لە فەرمانگەکانى حکومەتدا. ئەڵبەت ئەم ژمارە و بەراوردانە هیچ نین لەچاو ئەو مووچە خەیاڵییەى رێکخراوەکانى UN دەیاندا بە کارمەندەکانیان کە کەمترینیان، بۆ نموونە مووچەى پاسەوان، نزیکەى 400 دۆلار بوو واتە لە مووچەى وەزیرێکى حکومەت زیاتر بوو.

دیوێکى ترى هەمان مەسەلە بریتى بوو لە درووستبوونى توێژیکى پارەدار و دەوڵەمەند لەرێى رێکخراوەکانەوە کە زیاتر روویان لە کڕینى خانوو و زەویوزار ئەکرد یاخود چالاکى ئابوورى بچووکیان دائەمەزراند وەک سەنتەرەکانى تەلەفۆن و فاکس و بازرگانى سنووردار.

هەندێک رێکخراوى بیانى هەلى سەفەرکردنی دەرەوەى وڵاتیان بۆ کارمەندەکان ئەڕەخساند بەمەبەستى راهێنان و گەشەپێدانى تواناکان، ئەمەش دوو دەرەنجامى لێدەکەوتەوە؛ یەکەمیان پەیدابوونى کادیرى راهێنراو و بە ئەزموون و پسپۆڕ کە دواتر لە بوارە جیاجیاکانى حکومەتدا ئەرکیان پێسپێردرا یاخود بەپێچەوانەوە بۆ یەکجارى وڵاتیان بەرەو هەندەران بەجێدەهێشت کە بەداخەوە نموونەى دوومیان زیاترە. هەر لەبارەى بەجێهیشتنى وڵاتەوە، لە کۆتایی ساڵى 1996 بە هەزاران کارمەندى ناوخۆیی رێکخراوە بیانییەکان بە خۆیان و خێزانەکانیانەوە رەوانەى ئەمەریکا کران، لە گەورەترین پرۆسەى ناردنە دەرەوەى هاوڵاتیاندا لەلایەن ئەو رێکخراوانەى بە پارەى دۆنەرە ئەمەریکییەکانى وەک OFDA بەرنامەیان لە هەرێمدا هەبوو، بەبیانووى بوونى مەترسى لەسەر ژیانیان دواى رووداوەکانى 31ى ئابى هەمان ساڵ.

لە کۆتاییدا دەڵێین، دەرکەوتنى رێکخراوە ناحکومییە بیانییەکان لە کوردستان وەک هەر دیاردەیەک کە لە قۆناغێک لە قۆناغەکانى ژیانى هەر گەلێکدا پەیدا دەبێت پێویست بە خوێندنەوە و لێکۆڵینەوەى ورد و زانستیانە دەکات لەچەندین رووەوە کە بەلاى منەوە گرنگترینیان بریتین لە لایەنى سیاسى و کۆمەڵایەتى و گەیشتن بە کاریگەرییان لەسەر بوارە جیاجیاکانى ژیان لەم هەرێمەدا.

سەرچاوەکان:

– Bonnie Noorman, A report on the relief operation in Iraqi Kurdistan April 1991April 1993. Dutch Consortium.

–  IRAQI KURDISTAN , The Need for Durable Development, Netherland Kurdish Society , Amsterdam 1993.

– www.un.org/depts/oip  (UN Office of the Iraq Program – Oil-for-Food)