transcultures ترانسكولتوور
شاهۆ سەعید
بنیامین باربەر لە كتێبی (جیهانی ماك)دا، كە شەش ساڵ بەر لە رووداوەكانی یازدەی سێپتێمبەر نوسیویەتی، پێشبینی پێكدادانی نێوان بەهاكانی جیهانگیری و بەهاكانی فەندەمێنتاڵیزمی ئیسلامی دەكات. یەكەمیان بەندە بە لۆجیكی بازاڕو دووەمیان بەندە بە نەگۆڕیی كولتوری ئاینییەوە. یەكەمیان ناودەنێ جیهانی ماك وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو جیهانەی كە كولتووری خواردنی (ماكدۆناڵدز)ی ئەمریكی بووەتە مۆدێلی جیهانی خواردنی خێرا لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا؛ دووەمیش ناودەنێ (جیهاد) بە هەمان فۆنەتیکی زمانی عەرەبی، وەك ئاماژەیەك بۆ عەقیدەی نەگۆڕی فەندەمێنتاڵیستەكان لە بەرەنگاربوونەوەی هەر كولتورێك و هەر بەهایەك كە لە دەرەوەی سنورەكانەوە داخڵی جیهانی ئیسلامی دەبن. بەڵام باربەر ئەم پێكدادانە وەك ململانێی نێوان دوو شارستانیەت و دوو كیشوەر تەماشا ناكات، بەڵكو وەك دوو جۆر سیستمی بەرهەمهێنانی بەها وێنایان دەكات، كە دەشێت لە چوارچێوەی یەك وڵاتدا ئامادەییان هەبێ. ئەڵبەتە بنیامین باربەر بە دیدێكی ڕەشبینانە تەماشای ئەو ململانێیە دەكات و جیهانی ماك بە جیهانێكی نێهڵیستی (عدمی) لەقەڵەم دەدات، كە تیایدا بەهاكانی دیموكراسی نەتەوەیی لەژێر ژاوەژاوی پیشەسازیی راگەیاندن و فیلمسازیی هۆڵیۆدو پەلهاویشتنی كەپیتاڵیزمی دڕندە بۆ هەموو كون وقوژبنێكی جیهان، لە لاوازترین دۆخی خۆیدا دەژێت. لەبەرامبەردا هێزە جیهادیەكانیش، بەگوێرەی تێزەكەی باربەر، شەڕێكی عەدەمی و هیستیری دەكەن دژی هەر شتێكی نوێ بە بیانوی پارێزگاریكردن لە رەسەنایەتی و كەلەپووری كۆنی ئیسلام. جیهاد دژی رێژەگەری (النسبیە) دەكەن وەك بەهایەك كە لە سوڕی بەجیهانیبووندایە، چونكە بەعەقیدەی ئەوان یاساو بەهاكانی ئیسلام ئاسمانی و رەها (موتڵەق)ن و هەرگیز لە جیهانێكدا جێگەیان نابێتەوە كە سیفەتی رێژەیی دەبەخشێتە بەهاكان. بەڵام سەرباری دژایەتیكردنی رەهایان بۆ جیهانگیری، جیهادییەكان پەنا بۆ هەمان ئەو تەكنیك و چەك و براندە نوێیانەی جل و ئامێری ئەلەكترۆنی دەبەن كە بەرهەمی جیهانگیرین. باربەر نموونەی ئەو كوڕو كچە موسڵمانە عاشقە دێنێتەوە كە لە كاتی هەڵاتنیان لە دۆزەخی شەڕی ناوخۆی بۆسنیاوە بۆ جیهانی ماك، لەلایەن هێزە جیهادیەكانەوە دەستگیردەكرێن و دەكوژرێن. بەڵام ئایرۆنیەكە لەوەدا دەبینێت كە هەم كوڕو كچە ئەویندارەكەو هەم بكوژەكانیان ئەدیداس و جێنزی ئەمریكییان لەبەردابووە. بەم جۆرە بنیامین باربەر دەیەوێت تابلۆیەكی تاریك بۆ ئەو ململانێیە بكێشێت لەنێوان (رێژەگەریی جیهانگیری) و (رەهاگەریی جیهادی)دا، كە هەردووكیان وەك دوو هێزی عەدەمی دوو گۆشەی تاریكیی تابلۆكەیان داگیركردووە. لەم نێوەندەدا باربەر شیوەن بۆ دنیای مۆدێرنی بەر لە جیهانگیری و دەوڵەتی نەتەوەیی و بەها جێگیرەكانی رۆشنگەری دەكات و هەموو ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە جیهانی نوێدا، لە كۆتاییەكانی سەدەی رابردوودا روویاندا، بە شەڕی كەنداویشەوە، وەك جۆرێك لە پشێوی دنیای نوێ و داڕمانی بەهای نەتەوەیی لەقەڵەم دەدات.
لێرەدا باربەر دەكەوێتە هەڵەیەكی گەورەوە كاتێک دەركەوتنی (كورد)یش لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی نێودەوڵەتی لەپاش جەنگی كەنداوەوە وەك بەشێك لەو پشێوییە وەسفدەكات كە جیهانی ماك لەگەڵ خۆی هێناویەتی، لەمبارەیەوە بە دەق دەڵێت “لەم جیهانەدا كە پڕە لە پشێوی، نەتەوەكان رۆڵی راستەقینە ناگێڕن، بەڵكو خێڵەكان ئەو رۆڵە دەبینن كە لە دۆخی جەنگدان، بەڵام تاكە ئامانجی ئەو خێڵانە بریتییە لە دابەشكردنی وڵاتەكان و دەستكاریكردنی سنوورەكان، دۆخێكی ئاوها كوردەكانی عێراق و موسڵمانەكانی سودان (راستتر مەسیحیەكانی سودان)و سربەكانی كرواتیاش دەگرێتەوە (…)”(1). بەمجۆرە، كورد و مەسیحیەكانی سودان و كەمینە ئاینی و نەتەوەییەكانی تری جیهان، كە لە دوای بڕانەوەی شەڕی ساردەوە دەركەوتوون و هەڕەشە بۆ سەر سنووری سیاسی بەشێک لە وڵاتانی جیهان دروستکردەکەن، لە دیدی باربەردا دروستكەری دۆزەخێكن كە بەناوی فرە كولتووریی و رێژەگەری و رێزگرتن لە كەمینەكانەوە، ناوچە جیاجیاكانی سەردەمی جیهانگیرییان تەنیوە(2). لێرەدا بنیامین باربەر لە دژایەتیكردنی جیهانگیریدا بە جۆرێك پەڕگیری دەكات، كە ئەویش وەك بەشێك لە تیۆرسازە ناسیونالیست و فەندەمێنتاڵیستەكانی دنیای عەرەب، دەركەوتنی كورد و پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبییە تازەكانی جیهانی ئیسلام و وڵاتە عەرەبیەكان بە بیدعەكانی جیهانگیری لەقەڵەم دەدات. ئیتر بەپێی ئەم لۆجیكە، دەبێت نەخشەی وڵاتانی جیهان وەك خۆی و بەو شێوەیە بمێنێتەوە كە لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمدا مینڕێژكراوە. واتە بەبیانوی دژایەتیكردنی ئیمپریالیزمی نوێی ئەمریكاوە بەرگری لە هەموو دزێویەكانی ئیمپریالیزمی كۆن دەكەن.
نوسەرێكی تری ڕۆرئاوایی كە پێكدادانی نێوان جیهانی نوێ و بزاوتە جیهادییەكان بە بەریەككەوتنی نێوان فیكری رێژەگەریی پۆست مۆدێرن و رەهاگەریی فەندەمێنتاڵیزم لەقەڵەم دەدا (ئارنست گیڵنەر)ە لە كتێبی “پۆست مۆدیرنیتە: ئەقڵ وئاین”. بەڵام، گیلنەر وەك باربەر ختوكەی سۆزو هەستیاری خوێنەر نادات، هەوڵدەدات بە زمانێكی فیكریی قووڵتر لە هۆكاری ئەو بەریەككەوتنە بدوێت. لەڕوی فەلسەفییەوە هۆكاری بەیەكنەگەیشتنی ئەو دوو ئاڕاستەیە دەبەستێتەوە بە نالۆجیكیی دیدی فەندەمێنتاڵیستەوە كە دیدێكە لەسەر بنەمایەكی نێرڤسی و پابەندبوون بە تاقە شوناسێكی رەهاوە دامەزراوە، واتە عەقیدەی كەسی فەندەمێنتاڵ پشتئەستور نیە بە یاساكانی لۆجیك و قەناعەتی ئەقڵی، بەڵكو لەو ئایدیا پێشوەختانەوە سەرچاوەدەگرێت كە وەك تەلیسمێكی پیرۆز لەلایەن كەسێكی ترەوە تەسلیمی كراوە. باوەڕبوون بە غەیب بەشێكە لەو عەقیدەییەی كەسی فەندەمێنتاڵ بە گروپەوە دەبەستێتەوە. هەموو گۆشەگیری و دووركەوتنەوەیەك لە دنیا یەكسانە بە نزیككەوتنەوە لە گروپ، بۆ چارەسەركردنی هەر گومانێك و هەرپرسیارێكیش دەربارەی رەهایەتی عەقیدە پێویستە پەنا ببرێت بۆ ئەو كەش و سروتانەی كە ئارامی رۆحی دەبەخشن بە ئەندامەكانی گروپ، شیكردنەوەی غەیب و كردنەوەی جفرەكانی تەنها كاتێك پەسەندە كە “گوزارشت لە پابەندی و ملكەچی بۆ سیستمی كۆمەڵایەتی و بەهاكانی ئەو سیستمە بكات.”(3). پاشان گیڵنەر دەپرسێت داخۆ بۆچی لەناو هەموو عەقیدە ئاینیەكاندا تەنها ئیسلام بەم شێوەیە رەهاگەرەو تەنها ئەو جەنگی جیهانی دژی مۆدێلی رێژەگەریی لە سەردەمی نوێدا بەرپاكردووە. لە وەڵامدا جیهانی ئیسلامی بەراورد دەكات بە بەهەر سێ جیهانی مەسیحی و هیندی و چینی كە مامەڵەیەكی ئەرێخوازیان لەگەڵ ئەو كولتوورەدا هەیە كە پیشەسازیی خۆرئاوایی لەگەل خۆی هێناویەتی. پاشان دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە ئیسلام ئاینێكە خۆی وەك دوا عەقیدەی یەقینی و دوا پەیامی یەزدان بۆ مرۆڤایەتی لەقەڵەم دەدات و لە تەشریعەكانیدا بە جۆرێك دەوڵەت و دینی تێكەڵكردووە بەئاستەم جیادەكرێنەوە(4). بەڵام دۆخی پۆست مۆدێرن –هەروەك ئیلیا بیرگۆژینی ئەپستمۆلۆجیستی بەلجیكی دەڵێت- دۆخی كەوتنی باوەڕە یەقینیەكانە(5)، كە ئەوەش هەناسەسوارییەكی قورسی بۆ فەندەمێنتاڵیزمی ئیسلامی دروستكردووەو وەك هەڵوێستێكی ئەوتۆ تەماشای دەكات كە سازشی لەگەڵدا ناكرێت. لێرەوە گەر بەراوردێك سازبدرێت لە نێوان فیكری مۆدێرن و فیكری پۆست مۆدێرن، لە پەیوەندییاندا بە رەهاگەریی فەندەمێنتاڵیزمەوە، تێبینی دەكرێت سەرباری هاودژیی نێوان بەهاكانی مۆدێرنە (وەك دیموكراسی، عەلمانیەت، مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی ئافرەت…) و بەهاكانی فەندەمێنتاڵیزم (وەك ئلوهیەتی دەسەڵات، پێكەوەگرێدانی سیاسەت و شەریعەت، كۆیلایەتی مرۆڤ بۆ یەزدان و نكوڵیكردن لە بەشی هەرە زۆری مافەكانی ئافرت…)، بەڵام مۆدێرنیتە تووشی ئەو ڕوبەڕوبوونەوە سەرسەختە نەبوو لەگەڵ فەندەمێنتاڵیزمدا وەك ئەوەی بەهاكانی پۆست مۆدێرنیزم تووشی هات، هۆكاری ئەوەش بەڕای ئێمە دەگەڕێتەوە بوو سێ خاڵی سەرەكی:
یەکەم: بەهاكانی مۆدێرنیتە هەڵقوڵاوی دیدی هیومانیزمی مرۆڤی ئەوروپی بوون كە پێگەیەكی سەنتراڵیان دەبەخشییە شارستانیەت و مرۆڤی ئەوروپی، تەنانەت بیریارێكی وەك تۆدۆرۆڤ پێی وایە تاقە دوو فەیلەسوفی مۆدێرنی ئەوروپی كە باسیان لە مرۆڤ كردووە وەك نیشتەجێی سەر زەمین نەك وەك نیشتەجێی ئەوروپا رۆسۆ و مونتیسكۆ بوون(6). بۆیە سەرباری پەیامی گەردوونی مۆدێرنیتەو رۆشنگەری، ئەو دوو بزاوتە وەك دوو بزاوتی سیاسی و كۆمەڵایەتی، سنوری ئەوروپایان جێنەهێشت، هەرچەندە وەك كۆمەڵێك تیورە گەیشتنە جیهانی ئیسلامی. بەڵام ئایرۆنیەكە لەوەدایە كە بەهاكانی مۆدێرنیتە وەك بەهاگەلێكی تایبەت بە دەوڵەتی نەتەوەیی لە دۆخی پۆست مۆدێرن و كاڵبوونەوەی سەروەری دەوڵەتی نەتەوەییدا گەیشتنە خۆرهەڵات و جیهانی ئیسلامی. كە ئەوەش كۆدژیی فیكری بۆ بەشێكی زۆری خوێندەوارە عەلمانیەكانی جیهانی ئیسلامی دروستكردووە. بەڵام بەهاكانی سەردەمی پۆست مۆدێرن هاوزەمانن لەگەڵ سەردەمی پۆست پیشەسازی (Post Industrial)(7) كە چیتر خۆرئاوا وەك دەزگاگەلێكی ماتریاڵ نایەت، بەڵكو وەك كۆمەڵێك بەهای سایبەر دێتەژورێ، لە جیهانێكدا كە تەنها خۆرئاوا رووەو خۆرهەڵات ناكشێ، بەڵكو خۆرهەڵاتیەكان زیاتر، بە ئیسلامیەكانیشەوە، لە هەوڵی بێوچانی بەدەستهێنانی مافی پەنابەرێتی و دەرفەتی كاركردندان لە وڵاتانێكدا كە فرەئاینیی و ئازادی عەقیدەو عیبادەتی بێ جیاوازی دابینكردووە.
دووەم: رەهاگەری یەكێك بوو لە سیماكانی فیكری مۆدیرن بە هەردوو قوتابخانە ئەقڵانی و ئەزموونگەرەكەیەوە، لە فرانسیس بیكۆنەوە كە بڕوای بە هاتنەدی یۆتۆپیایەكی زانستی هەبوو، بۆ دیكارت كە جەختی لەسەر توانای سەنتراڵی ئەقڵی مرۆڤ دەكردەوە تا ماركس كە پێی وابوو مێژوو سووڕی حەتمی خۆی دەبڕی تا وەدیهێنانی كۆمەڵگەی سۆشیالیستی. ئەڵبەتە ئەو رەهاگەرییە زۆرجار مۆركێكی عەقائیدی دۆگمای دەبەخشی بە هەندێ لە بیریارو ئایدیۆلۆجیستە مۆدێرنیستەكان. هەر لەسەردەمی مۆدێرندا بە سوودوەرگرتن لەو رەهاگەرییە چەند رێچكەیەكی ئایدیۆلۆجی ترسناك دامەزران، وەك فاشیزم و نازیزم و ستالینیزم. لێرەوە سەرەڕای بەرخوردو پێكدادانی فەندەمێنتاڵیزمی ئیسلامی لەگەڵ ئەو ئایدیۆلۆجیا رەهاگەرانەدا، بەتایبەتی لەگەڵ كۆمۆنیزمدا. بەڵام ئەو بەرخوردە مۆركی جەنگێكی جیهانیی (سەربازیی-فیكری) سەرتاسەری و یەكلاكەرەوەی وەرنەگرت، تەنانەت هێشتا یەكێتی سۆڤێتیش مابوو كە ”شەیتانی بوزورگ” لای ئیمام خومەینی هەر ئەمریكا بوو. هۆكاری ئەو حاڵەتەش لەلایەكەوە دەگەڕێتەوە بۆ شێوازی ململانێ لەو سەردەمەدا كە ململانێیەكی زەمینی بوو لەناو بازنەی دەوڵەتدا، لەلایەكی تریشەوە دەگەڕیتەوە بۆ تەبایی رەهاگەری ئیسلامی لەگەڵ رەهاگەریی ئایدیۆلۆجیا مۆدێرنەكان، ئەڵبەتە لەڕووی میتۆدەوە نەك لەڕووی وردەكارییەوە. بۆیە بینیمان كە چۆن لەو سەردەمەدا هەندێ لە تیۆرسازە ئیسلامیەكان لەهەوڵی پێكەوە گونجاندنی ئیسلام بوون لەگەڵ هەندێک لە ئایدیۆلۆجیا خۆرئاواییە مۆدێرنەكان، وەك سۆشیالیزم كە هەندێك پێیانوابوو بنەماكانی سوشیالیزم دەگەڕێنەوە بۆ ئیسلام و عومەری كوڕی خەتاب گەورەترین فەرمانڕەوای سۆشیالیست بووە لە مێژوودا. یان پێكەوەگونجاندنی گوتاری قورئانیی لەگەڵ گوتاری زانستیدا وەك لای شێخ نەدیم جیسر دەرەكەوێت لە كتێبی “چیرۆكی ئیماندا”، بە ئەندازەیەك شێخی ناوبراو هەوڵدەدا نزیكایەتی بسازێنێ لە نێوان ئیسلام و داروینیزمدا(8). بەڵام ئەم تەئویلە ئاینیانە لە دنیای رێژەگەری و دۆخی پۆست مۆدێرندا تەنها وەك كۆمەڵێك ئایدیاڵی تایبەت بە كۆمەڵێك ئایندار تەماشایان دەكرێت لە كۆمەڵگەیەكی فرە كولتوردا كەوەك چۆن رێگە بەو جۆرە عەقیدەیە دەدات ڕێگە بە هەموو سروتە ئاینی و نائاینیە جیاوازەكان دەدات، رێگە بە ئازادی سێكسی و جێبەجێكردنی ئارەزوەكانی وەك یۆگاو پاراسایكۆلۆجی و تەنانەت هاوڕەگەزبازیش دەدا. ئەمەش ئەو دۆخەیە كە فەندەمێنتاڵیزم پێی قەبوڵناكرێت و ناتوانێت هیچ تەئویلێكی بۆ بدۆزێبێتەوەو هیچ سازشێكی لەگەڵدا بكات. بۆ نموونە گەر رۆژێ لە رۆژان داعیەیەكی ئیسلامی زاتی ئەوەی كردبێ ئیسلام لەگەڵ سۆشیالیزم یان داروینیزمدا بگونجێنێت، ئەوا چیتر فەندەمێنتاڵیزمی پەڕگیر رێگەنادات بە پێكەوەگونجاندنی ئیسلام و رێژەگەری، چونكە باوەڕبوون بە غەیب لە بناغەدا لە سەر بنەمای باوەڕبوون بە هەقیقەتی رەها دامەزراوە.
سێیەم: سەرهەڵدانی مۆدێڵی كۆمەڵگەی فرەكولتور Multi culture وەك دەركەوتێكی سەردەمی جیهانگیری، كە هاوكات بوو لەگەڵ كۆچی بەلێشاوی ڕۆژهەڵاتیان و موسڵمانان بۆ ئەوروپاو ئەمریكاو ئاشنابوونیان بە نەریتی قبوڵكردنی جیاوازی، بەجۆرێك توندڕەوترین فەندەمێنتاڵیست كە لە وڵاتەكەی خۆی جێگەی نەدەبۆوە پەنای دەبرد بۆ كراوەترین كۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی. دۆخێكی دەروونی خراپی بۆ بەشێكی زۆی پەناهەندەكان دروستكرد، كە لە نێوان دوو ئینتما و دوو كەسایەتیدا تووشی حاڵەتێكی نێرڤسی و پشێوییەكی سەخت بووبوون(9). ئەو دۆخە بەبارێكدا لە بەرژەوەندی ئیسلامیەكان و بەبارێكدا لە دژیان بوو. لە بەرژەوەندییان بوو، چونكە توانیان ڕۆژئاوا وەك بەرەیەكی پشتەوە بەكاربێنن، توانیان ئەو ئازادی وفرەكولتورییە بقۆزنەوە بۆ دامەزراندنی هەندێک ناوەند كە لە رواڵەتدا ئاینیی-كولتوریی-خێرخوازی بوون و لە كرۆكیشدا بارەگای رێكخستن و پەیوەندی دروستكردن و پلاندانان بوون. بەڵام بەبارەكەی تردا ئەو دۆخە گرفتی سایكۆلۆجیی قووڵی بۆ ئیسلامیەكان دروستكرد، بەتایبەتی سەبارەت بە دابەشبوونی كەسایەتییان لەنێوان دوو كارەكتەردا كە یەكێكیان هەڵگری رەگەزنامەی وڵاتێكە هەموو فرەیی و ئازادییەكی شەخسی و عەقائیدیی بەیاسایی كردووەو ئیسلام تەنها وەك ئاینێك لە نێو سەدان و هەزاران ئاین و عەقیدەو مەزهەبدا دەناسێت، لەتەک كارەكتەرێكی تردا كە بڕوای بە تاك عەقیدەیی و تاك مەرجەعی و تاك مەركەزیەتیی ئاینەكەی خۆی هەیە بەشێوەیەكی رەها كە هیچ مشتومڕێك هەڵناگرێت. ئەم دووفاقییە سایكۆلۆجییەی ئیسلامییە توندڕەوەكان، كە هەوڵیاندەدا كۆمەڵگەیەكی ئیسلامی تەواو بۆ خۆیان لە چەقی ئەوروپاو ئەمریكادا دروست بكەن و هەموو ئەو نەریتە كۆمەڵایەتیانەی كە لە عەرەبستانی سعودی و یەمەن و وڵاتە ئیسلامییە داخراوەكانی تر هەیە بگوێزنەوە بۆ ئەو كۆمەڵگە فرە نەریتانە. هۆكارێكی دیكەی بزواندنی توندڕەوی بوو لای ئیسلامییە پەنابەرەكان، كە لە ناو كەسایەتی خۆیاندا دوو دنیای تەواو دژبەیەكیان كۆكردبۆوە: دنیای فرە هەقیقەت و دنیای تاك هەقیقەت.
پەراوێزەکان:
(1) بنجامین باربر، عالم ماك: المواجهة بین التأقلم والعولمة. ت: أحمد محمود، المجلس اڵاعلی للثقافة، ص11.
(2) بڕوانە: هـ. س، ل11. هەروەها بروانە نەسكەكانی 14،15، 16 لە هەمان كتێب.
(3) أرنست غیلنر، مابعد الحداثة و العقل والدین. ت: معین الإمام، دمشق: دار المدی، 2001، ص18.
(4) بڕوانە: هـ.س، ل22-23.
(5) عن: محمد أركون، قضایا فی نقد العقل الدیني، ت: هاشم صالح. بیروت: دار الطلیعة، 1998، ص315.
(6) بڕوانە: هـ.س، ل323.
(7) بڕوانە پێشەكی كتێبێكی جان فرانسوا لیوتار بەقەڵەمی (فریدریك جیمسۆن): لیوتار، الوضع مابعد الحداثي، القاهرة: 1994، دار شرقیات، ص 7-8.
(8) بڕوانە: الشیخ ندیم الجسر، قصة الإیمان بین الفلسفە و العلم والقرآ‌ن. بیروت: ط3، منشورات المكتب الاسلامي، 1969، ص208-216.
(9) دەربارەی پەیوەندی نێوان دیاردەی پەناهەندەیی و تیرۆریزم بڕوانە: كتێبی (سایكۆلۆجیای تیرۆریزم) كە كریس ستۆت ساڵێك دوای هێرشەكانی 11ی سێپتمبەر نوسیویەتی:
The Psychology of Terrorism: Clinical Aspects & Responses, Vol.2. by Chirs E. Stout, Praeger,2002. chapter 1: Refugees & Terrorism, p.1-26.
هەرسەبارەت بەو دیاردەیە وەك یەكێك لە دەركەوتەكانی جیهانگیری، ئامارە فەرمیەكانی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتوەكان ئاماژە بە بەرزبوونەوەی خێرای رێژەی كۆچەرو پەناهەندەكان دەدەن بۆ وڵاتە جیاجیاكان، بەتایبەتی بۆ وڵاتانی خۆرئاوا، بەئەندازەیك لە سەرەتای هەزارەی سێیەمدا ناوی 175 ملێون كۆچەر و پەناهەندە وە ك نیشتەجێی وڵاتە جیاجیاكانی دنیا تۆماركراون، بە تەنها لە ئەمریكا ئەو رێژەیە گەیشتۆتە 35.5 ملیۆن. بڕوانە:
Globalization: Culture & Education in the New Millennium. By Desiree Baolian Qin-Hilliard, Marcelo M. Suarez. University of California Press, 2004, p.173.
