transcultures ترانسكولتوور
موحسین ئوسمان
مرۆڤێن کورد قوربانیێن خوەشباوریا خوە!
ل گۆر ژێدەرێن دیرۆکی، سیاسەتمەدارێ ئیتالی گویسپی مازینی ــ Giuseppe Mazzini جارا یەکەم/ 1835، تێگەهێ نەتەوەیی ب ئاوایێ خوەیێ زانستی بکارئانی. پشتی هنگی، نەتەوەبوونێ جهەکێ ڤاڤێر د هزرا سیاسی، دیرۆکی و جڤاکی دا وەرگرت. ئانکو ل داویا سەدێ هەژدێ ــ نۆزدێ/ “چاخێ ناسیۆنالیزمان”([1]) و دەسپێکا سەدێ بیستێ، تێگەهێ نەتەوە وەک مۆدێلا بەرچاڤا گەلان بوو. ب ڤێ یەکێ، بەری سەرهلدانا تێگەهێ نەتەوەیی، جڤاک ل سەر بنواشێ ئۆلی و یەکزمانی/ پیرۆز “لاتینی/ مەسیحی و ئەرەبی/ ئیسلام” وەک ئیمپراتۆریەت دهاتە مەشاندن. لەورا پشتی پەیدابوونا هزرا نەتەوە و دەولەتا نەتەوەیی، زمان کرە یەک ژ پێناسە و بنواشێ نەتەوەیی.
تاکو شۆرشا فرەنسی/ 1789، ل سەر رێزانیا گرێبەستێن جڤاکی “لۆک و رۆسو” درستبوون، لەورا نەتەنێ رۆسو شێورمەندێ شۆرشا فرەنسی بوو، بەلکو هزرمەندێ هزرا نەتەوەییا فرەنسیا سەدێ نۆزدێ ژی بوو. ب هەمان تێگەهشتن، فیشتە ژی هزرمەندێ تیۆریێ نەتەوەییا ئەلمانی بوو. ب ڤێ ئاخێ، بنگەهێ هزرا نەتەوەبوونێ ل جیهانا مۆدێرن، ل سەر ژینگەهەکا بەربار و تەندرست و ب پالپشتیا هزرمەند و فیلۆسۆفان هاتیە تێرکرن.
چ جاران تێگەهشتنا مەیا نەتەوەیی، ژ قووناغا رۆمانسی دەربازی ئاستێ ئەقلی و لۆژیکی نەبوویە، هەلبەستا کوردی یا وی قووناغێ ژی، ب هەمان شێوە ژ هزرا رۆمانسی و پێگۆتنێ دەرباز نەبوویە. لەورا هێشتا د ناڤ ڤان گەلان دا، هەڤرکی ل سەر ئاستێ “ئابۆری، سیاسی و ئیدیۆلۆگی” ژێک نەهاتیە جوداکرن. ب ڤێ یەکێ، کوردان نێرینەکا ئیدیۆلۆگی نەبوویە، داکو بکاریت سروشتێ وەرارا دیرۆکێ، راڤە و داڤە بکەت. بەلکو تەنێ تشتێ بەردەست و بەرهەڤ، مینا تێگەهێ “کوردینی” بوو، کو کریە ئالاڤەکێ داگیرکرنا هشمەندیا سادەیا تاکێ کورد. ب ڤێ ئاخێ، تەڤگەرێن کوردی نکارینە ناڤەرۆکێن خوە، ب هزرێن جڤاکی و دیرۆکی تێر بکەن.
تەڤگەرێن نەتەوەیێن کوردی، نە دوهی و نە ژی ئیرۆ زانا و هزرمەند نەبووینە، داکو بکارن تلا خوە دانە سەر برینێن هزر و ئەقلێ تەڤگەرێن دوهی و سیاسەتا ئیرۆ ژی. لەورا نە مە ل سەردەمێ تەڤگەرێن کوردی/ دوهی، تیۆریەکا بهێز و واقعبینانە هەبوویە و نە ژی ئیرۆ مە تیۆرەکا سیاسا ئەقلانی و بهێز هەیە، داکو بکارین وەرگێرینە سەر ئاخا ژیانێ.
ب ڤان پاشخانان، پەیدابوونا هزرا نەتەوەییا کوردی ل قووناغێن درەنگ، ژ دەرئەنجامێ نەبەرهەڤیا هێز و ریتما جڤاکی و هشیاریا نەتەوەیی ب خوە بوویە. سەرباری فاکتەرێن ئابۆری و پیشەسازی ژی، رێک ل بەر ڤان تەڤگەران خوەشنەکریە. لەورا پەیدابوونا تەڤگەرا نەتەوەییا کوردی، ژ دەرڤەی چاڤلێکرن، زۆرداریا سەردەستان و ئارێشێن باجدانا فیودالێن کورد دگەل سەنترالان، بووینە ئەگەرێن پەیدابوونا تەڤگەر و پارتێن کوردی ژی، چونکو هەروەکو دەربازبووی، چ بنگەهێن جڤاکی، ئابۆری و سیاسی بۆ ڤان تەڤگەران بەرهەڤ نەببوون! ئها نە بنەجهبوونا سیاسیا ئیرۆ ژی، رەهێن خوە ژ ڤان پاشخانان و نە رەواتیا دەسەلاتێ و نەزانین و شیانێن دەسەلاتێ دگەل قەیران و گرفتێن درست دبن، وەرگرتیە. وەک چەوا جاران شاهـ نوونەرێن خوەدێ ل ئەردی بوون و هەر تشتێ وان دگۆت راستبوو، وسا ژی نوکە سەرۆک نوونەرێن مەنە، هەر تشتێ ئەو دبێژن دیسان راستن!
ژ تیۆر و بەرنامەیێن پارتی کوردی دیار دبیت، وان هند گرینگی ب “کوردستان مەزن/ یەکگرتی و دەولەتێ” نەدایە، بەلکو پتر هزر و ئارمانجێن دەڤەری بوون. ئەڤ هزر و تێگەهشتنە د هشمەندیا مرۆڤێ ئەرەب ژی دا هەبوون، چونکو ئەرەبان ژ دەرڤەی داگیرکرن و تالانێ، هزر و ئیدیۆلۆگیا یەکگرتنا نەتەوەیی نەبوون. راستە ئەگەر ژ بەر هەر سەدەمەکی هەبیت ژی، ئەرەبان کاری “کۆمکاریا ئەرەبی” ئاڤا بکەن، بەلێ کوردان نکاریە تا نوکە ژی نەبەس “کۆمکارەکا کوردی” دامەزرینن، بەلکو نکارینە “کۆنگرەیەکێ نەتەوەیی” ژی ببەستن! راستە چەوا تەڤگەرێن ئەرەبی، پرانی ل سەر دەستێ ئەفسەرێن لەشکری درسبوون، وسا ژی تەڤگەرا نەتەوەییا کوردی، ل سەر دەستێ “شێخ، سەید، قازی، مەلا و…” درستبووینە.
دبیت ژی هندەک جاران تەڤگەر و پارتێن کوردی، وەک چاڤلێکرن و پرۆپاگەندە درووشمێ “کوردستانا مەزن/ دەولەتا کوردی” بلندکر بیت، بەلێ پا چ جاران هزر و ئیدیۆلۆگیەکا بهێز د سەرێ رەهبەرێن مە دا بەری بکەڤیتە ئەردێ ژیانێ نەبوویە و نینە! لەورا تا نوکە ژی، مە کوردان مێتۆدەکێ زانستیێ هزرا “نەتەوەیی ــ یەکگرتنێ و دەولەتا کوردی” نەبوویە. رەهبەرێن مە پتر ل ژێر سیبەرا “کۆمپلۆ” و گەرماتیا “کوردینی/ دەولەتا کوردی”، هێزا دایە پارتێن خوەیێن نەتەوەیی و گەل ژی پێ خاپاندیە!
دەسەلات و سیاسەتا کوردان، پتر د رەوشێن “شیزۆفرینیا سیاسی ــ Politischer Schizophrenie” دا، ژ سیاسەتەکا دوورهێلی و ئەقلانی ژیایە! پارتێن کوردی ژی، پتر کار و خەبات ل سەر پاراستنا دەسەلاتا خوە “رەوا/ نەرەوا”، ژ هشمەندی و ئارمانجێن کوردستان و خزمەتا خەلکێ کورد کریە.
هەر ژ سەرپێهاتیا دیرۆکا کوردان خویا دبیت، کو سەرۆکێن مە پتر داگێران و خزمەتا دژمن و داگیرکەران، ژ گەلێ خوە کریە! ل سەر ڤێ ئاخێ، ئیدیۆلۆگیا تۆلڤەکرنێ زالی سەر هزرا لێبۆرین و دانپێدانێ کریە. ئها ئەڤ یەکە، بووینە ئەگەرێن هلوەشاندنا “رۆمانسیەتا ناسناما کوردینی و خەونا دەولەتا کوردی”! تاکو ئەگەر ئەڤ ناسنامە، ب ئاوایەکێ دلینی ژی بن! ب ئەنجام، خەلک ل سەر ناسنامێن بچووک “قەبیلە، ئەشیرەت، مەسەب و ئۆل” پارڤە بوون.
هەرچەندە نەتەوە د بنواشێ خوە دا هزرەکا سیاسیە، بەلێ دیسان کوردان وەک سیاسەت سەرەدەری دگەل تێگەهێ نەتەوەیی نەکریە! لەورا تەڤگەر و سیاسەتا کوردان، ل سەر بنگەهەکێ رۆمانسی و دلینی ئاڤابوویە، ژ بەر هندێ ژی کوردان پتر گرینگی دایە هەلبەستێ، ژ هزر و فەلسەفەکا زانستی و لۆژیکیا نەتەوەبوونێ! دیسان ژی ئەم هەرتم دبێژین و دپرسین، گەلۆ چما کوردان دەولەت نەبوویە/ نینە، بەلێ پا ئەم چ جاران ناپرسین، ئەرێ چما کوردان ئەقل و سینگفرەهیا دەولەتێ نەبوویە/ نینە؟! ما گەلۆ بۆ ڤان دەڤەران، “دەولەت یان وەلات” گرینگترە یان بێژین، ما هێشتا مە وەلات ژ دەرڤەی جوگرافیایێ ناسکریە، داکو بکارین ل سەر ڤی وەلاتی، دەولەتێ دامەزرینین؟! دیارە مە ب ڤێ تێگەهشتنێ، نکاریە شەنگستەکێ موکمێ خەونا “کوردستانەکا مەزن/ یەکگرتی و دەولەتا کوردی” درست بکەین، بەلکو تەڤ داخواز و خەونێن مە، ل قووناغ و دەلیڤێن جودا جودا هلوەریاینە!
ب کورتی، ئەڤا دوهی ل پەرلەمانێ بەغدا و ئیرۆ ل پەرلەمانێ هەڤلێرێ رووداین، ڤەرێژێن هەمان پاشخانێن دیرۆکەکا ئالۆز و شەپرزە بووینە! لەورا ل داویێ دبێژین ئیرۆ یان ژی سوبە بیت، دڤێت کارەکێ رژد و خوەیی پرۆژە، ل سەر کوردینیا دوهی و سیاسەتا ئیرۆ بهێتەکرن، ئەگەر نە دێ دیسان گەلێ کورد گوری ئەقلێ خوەیێ شاش کەین، بەری ئەم ببینە قوربانێن دژمنێن ستەمکار و گورێخ!
[1]) حدار ججیقة و لواحشبي جمال ـــ الحرکات القومیة في دول جنوب اوروبا/ دراسة حالة کتالونیا ـــ مذکرة مقدمة ضمن متطلبات نیل شهادة الماستر في العلوم السیاسیة، جامعة مولود معمري ـــ تیزي وزو ـــ السنة الجامعیة 2015 ـــ 2016 ص44.
